1. W petitum skargi konstytucyjnej z 24 października 2008 r. skarżący: Joanna Kubach, Henryk Pietruszkiewicz i Jerzy Pietruszkiewicz wnieśli o zbadanie zgodności art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej k.p.c. lub kodeks postępowania cywilnego) w zakresie, w jakim „uzależnia dopuszczalność zaskarżania postanowienia sądu II-ej instancji innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu I-ej instancji, od tego czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna”, z art. 78 i art. 176 Konstytucji.

1.1. Skarga została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego.

Sąd Okręgowy w Szczecinie, jako sąd pierwszej instancji, rozpoznał sprawę z powództwa Zarządu Morskich Portów Szczecin – Świnoujście Spółka Akcyjna w Szczecinie przeciwko Henrykowi Pietruszkiewiczowi, Jerzemu Pietruszkiewiczowi i Joannie Kubach (dalej: skarżący) o wydanie, a także sprawę z powództwa wzajemnego wyżej wymienionych przeciwko Zarządowi Morskich Portów o zapłatę. Wyrokiem z 13 lipca 2007 r. (sygn. akt I C 121/06) Sąd Okręgowy nakazał pozwanym (powodom wzajemnym), aby wraz z osobami ich prawa reprezentującymi wydali do rąk powoda (pozwanego wzajemnego) i opuścili nieruchomość gruntową znajdującą się w Szczecinie. W kolejnych punktach wyroku Sąd Okręgowy odstąpił od obciążenia pozwanych kosztami procesu, oddalił powództwo wzajemne Zarządu oraz odstąpił od obciążania powodów wzajemnych kosztami powództwa wzajemnego.

Od powyższego wyroku apelację wnieśli skarżący – pozwani (powodowie wzajemni), a Zarząd (pozwany wzajemny) wniósł zażalenie na zawarte w wyroku w punktach I i II postanowienie o kosztach. Sąd Apelacyjny w Szczecinie, po rozpoznaniu apelacji, wyrokiem z 21 maja 2008 r., (sygn. akt I ACa 744/07, sygn. akt I ACz 690/07) zmienił orzeczenie sądu pierwszej instancji w ten sposób, że obowiązek wydania i opuszczenia opisanej wyżej nieruchomości nałożył wyłącznie na Jerzego Pietruszkiewicza, w stosunku zaś do pozostałych pozwanych (powodów wzajemnych) powództwo główne oddalił w całości. W zakresie powództwa wzajemnego Sąd Apelacyjny orzekł w stosunku do Jerzego Pietruszkiewicza również o jego uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego, oddalając powództwo wzajemne w pozostałej części.

Rozstrzygając o kosztach postępowania, Sąd Apelacyjny: 1) odstąpił od obciążania pozwanych (powodów wzajemnych) kosztami procesu, 2) oddalił zażalenie powoda na orzeczenie o kosztach zawarte w wyroku Sądu Okręgowego, 3) w punkcie IV wyroku zasądził od pozwanych (powodów wzajemnych) na rzecz powoda (pozwanego wzajemnego) kwotę 1200,00 zł tytułem kosztów postępowania odwoławczego. Sąd Apelacyjny uznał, że skoro pozwani – powodowie wzajemni wygrali tylko w nieznacznym zakresie, to winni ponieść część kosztów zastępstwa procesowego strony powodowej.

Skarżący, jako pozwani (powodowie wzajemni) w sprawie, nie zgodzili się z postanowieniem zawartym w punkcie IV wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie i za pośrednictwem tego sądu wnieśli w tym zakresie zażalenie do Sądu Najwyższego.

Postanowieniem z 25 sierpnia 2008 r. Sąd Apelacyjny w Szczecinie odrzucił zażalenie pozwanych (powodów wzajemnych), wskazując, że zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 12 października 2007 r., sygn. akt IV CZ 28/07, na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach procesu nie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego. W związku z czym, na podstawie art. 3941 § 2 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 i art. 373 k.p.c., należało orzec jak w sentencji.

1.2. Skarżący w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej podnieśli, że zgodnie z art. 108 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Zdaniem skarżących, mimo że sąd apelacyjny orzeka merytorycznie w sprawie jako sąd drugiej instancji, to jednak materialnie, w zakresie kosztów postępowania odwoławczego, sąd ten orzeka po raz pierwszy. Świadczy o tym przede wszystkim fakt, że sąd apelacyjny w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie, zmieniając wyrok sądu pierwszej instancji, nie kontroluje uprzedniego orzeczenia o kosztach, lecz rozstrzyga o kosztach właśnie po raz pierwszy, na podstawie nowej sytuacji faktycznej i prawnej.

Odrzucenie na podstawie art. 3941 § 2 k.p.c. zażalenia skarżących przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie doprowadziło, zdaniem skarżących, do naruszenia wynikającego z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji prawa zaskarżalności orzeczeń i zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego. Naruszenie to polega na niedozwolonym wyłączeniu możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie kosztów postępowania, w sytuacji, w której o kosztach postępowania odwoławczego orzeka sąd apelacyjny. Zagwarantowane w Konstytucji prawo obywateli do kontroli orzeczeń i decyzji powinno zapewnić tę kontrolę nie tylko w znaczeniu formalnym, a także materialnym. Poprzestanie na formalnym spostrzeżeniu, że sąd apelacyjny jest sądem drugiej instancji, nie musi implikować wniosku, że w zakresie kosztów postępowania odwoławczego sąd ten orzeka jako sąd drugiej instancji. W ocenie skarżących, w świetle wskazanych wzorców konstytucyjnych, orzeczenie sądu apelacyjnego o kosztach powinno podlegać weryfikacji przez Sąd Najwyższy, którą to weryfikację wyłącza jednakże kwestionowany art. 3941 § 2 k.p.c.

Na marginesie skarżący wskazali, że treść obowiązującego art. 3941 § 2 k.p.c. odpowiada uchylonemu art. 393 18 § 2 k.p.c. Przepis ten, będący dwukrotnie przedmiotem analizy Trybunału Konstytucyjnego, wyrokiem z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05, został uznany za niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W ocenie skarżących, zakres przeprowadzonej w powyższym postępowaniu (sygn. SK 3/05) analizy art. 39318 § 2 k.p.c. „jest tożsamy z zakresem badania zawnioskowanym przez skarżących obecnie obowiązującego art. 394 § 2 k.p.c.”. W powyższym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, zgodnie z którym – w zakresie orzekania o kosztach – za sąd pierwszej instancji należy uznać ten sąd, który orzekł o zwrocie kosztów w danym zakresie po raz pierwszy. Zatem, gdy sądem tym jest sąd apelacyjny, to orzeczenie o kosztach postępowania odwoławczego powinno podlegać weryfikacji, niezależnie od kontroli samego wyroku w jego warstwie merytorycznej.

2. Marszałek Sejmu w piśmie z 9 października 2009 r. przedłożył w imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej wyjaśnienia w sprawie rozpatrywanej skargi konstytucyjnej, jednocześnie wnosząc o umorzenie postępowania.

W wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania Sejm wniósł o stwierdzenie, że art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

2.1. Na wstępie Marszałek Sejmu wskazał, że skarżący w petitum skargi konstytucyjnej wnosi o stwierdzenie niekonstytucyjności art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim „uzależnia dopuszczalność zaskarżania postanowienia sądu II-ej instancji innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu I-ej instancji, od tego czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna”.

Tak sformułowany zarzut nie został, zdaniem Sejmu, odpowiednio uzasadniony. W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym ciężar wykazania zarzutu niekonstytucyjności spoczywa na skarżącym. Wadliwość skargi w tym zakresie obliguje Trybunał, na etapie merytorycznego rozpoznania, do umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Tym samym, ze względu na brak argumentacji popierającej zarzut naruszenia Konstytucji przez art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim przepis ten uzależnia dopuszczalność zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji, innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji od tego, czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna, postępowanie przed Trybunałem powinno ulec umorzeniu ze względu na niedopuszczalność orzekania.

2.2. Sejm zwrócił jednak uwagę, że analiza uzasadnienia skargi konstytucyjnej wskazuje, iż zarzuty zostały sformułowane w stosunku do innej normy wynikającej z treści art. 3941 § 2 k.p.c., mianowicie normy wyłączającej możliwość zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów wydanego po raz pierwszy przez sąd apelacyjny.

W myśl art. 66 ustawy o TK, orzekając, Trybunał jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Interpretując ten przepis, Trybunał wielokrotnie wskazywał, że w europejskiej kulturze prawnej ugruntowała się zasada falsa demonstratio non nocet, zgodnie z którą kluczowe znaczenie ma istota sprawy, a nie jej oznaczenie (por. wyroki z: 19 marca 2001 r., sygn. K 32/00; 29 października 2002 r., sygn. P 19/01). Podobne stanowisko Trybunał zajął też w sprawie o sygn. P 11/02 (wyrok z 19 lutego 2003 r.), stwierdzając, że na pytanie prawne sądu składa się cała wyrażająca je treść, a w petitum pytania prawnego następuje jedynie usystematyzowanie wątpliwości oraz wskazanie kluczowych w tym względzie wzorców kontroli. Wspomnianą zasadę Trybunał stosuje również w postępowaniach inicjowanych skargami konstytucyjnymi (por. wyroki z: 8 lipca 2002 r., sygn. SK 41/01; 6 marca 2007 r., sygn. SK 54/06; 24 lutego 2009 r., sygn. SK 34/07).

Przed ewentualnym przystąpieniem do analizy merytorycznej konieczna jest zatem rekonstrukcja przedmiotu zaskarżenia. Skarżący przedstawia zarzuty w stosunku do innej normy niż wskazana w petitum, zarzucając kwestionowanej regulacji brak możliwości zaskarżenia postanowienia sądu w przedmiocie kosztów postępowania wydanego przez sąd drugiej instancji, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.

2.3. Odnosząc się do tak zrekonstruowanego zakresu kontroli, Marszałek Sejmu zwrócił uwagę na zmiany normatywne, jakie nastąpiły już po wniesieniu skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. 22 maja 2009 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592; dalej: ustawa nowelizująca), która nadała art. 3941 § 1 k.p.c. następujące brzmienie: „Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji: 1) odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; 2) co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji”. Ustawa nowelizująca stanowi wykonanie obowiązku dostosowania systemu prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 marca 2007 r. (sygn. SK 3/05). Wejście w życie ustawy z 19 marca 2009 r. de facto skonsumowało w sensie materialnoprawnym zarzut niekonstytucyjności postawiony w niniejszej skardze konstytucyjnej. Zmiana ustawy w całości uwzględniła zarzuty skierowane przez skarżącego, który istoty sprzeczności tego przepisu z Konstytucją upatrywał w pozbawieniu możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. W wyniku dokonanej nowelizacji takie prawo zostało zagwarantowane expressis verbis w art. 3941 § 1 k.p.c.

Sejm rozważył wobec tego, czy w związku z nowelizacją nastąpiła „utrata mocy obowiązującej” zaskarżonego aktu normatywnego, w szczególności zaś wskazanego w skardze konstytucyjnej przepisu, gdyż zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK Trybunał umarza postępowanie na posiedzeniu niejawnym, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wielokrotnie wyrażono pogląd, że samo uchylenie przepisu, który jest przedmiotem kontroli, nie stanowi jeszcze przesłanki wystarczającej do uznania, że nastąpiła utrata jego mocy obowiązującej. Uchylony przepis należy bowiem traktować jako jeszcze obowiązujący, jeżeli nadal możliwe jest jego zastosowanie do jakiejkolwiek sytuacji z przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości.

W ocenie Sejmu, wywiedziona z art. 3941 k.p.c. norma, wyłączająca możliwość zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, w sytuacji, kiedy sąd drugiej instancji orzeka o nich po raz pierwszy, utraciła moc obowiązującą z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej. Artykułowi 3941 k.p.c. zostało nadane nowe brzmienie, które spełnia standard konstytucyjny określony m.in. w wyroku z 27 marca 2007 r. (sygn. SK 3/05). Ustawa nowelizująca nie zawiera przy tym żadnych przepisów intertemporalnych. Oznacza to, że zmiana art. 3941 k.p.c. odnosi się również do toczących się postępowań (bezpośrednie działanie nowego prawa), a co za tym idzie także w tych sprawach będą miały zastosowanie przepisy umożliwiające zaskarżenie zażaleniem postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.

W konkluzji tych rozważań Sejm doszedł do wniosku, że zakwestionowana przez skarżącego treść normatywna (norma prawna), zawarta w art. 3941 § 2 k.p.c., została dostosowana do wymagań konstytucyjnych przez nowelizację § 1 ww. przepisu. Tym samym zmaterializowały się przesłanki umorzenia postępowania, o których mowa w art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK. Ewentualna ocena celowości kontynuowania postępowania ze względu na konieczność „ochrony konstytucyjnych wolności i praw” (art. 39 ust. 3 ustawy o TK), w tym wolności i praw skarżącego, pozostaje w wyłącznej gestii Trybunału Konstytucyjnego.

2.4. W dalszej części zajętego na piśmie stanowiska została przedstawiona analiza zgodności zaskarżonego przepisu co do meritum. Sejm poprzedził ją ustaleniem, że wcześniejsze orzeczenia Trybunału w kwestii dotyczącej dopuszczalności zaskarżania postanowień w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji (sygn. SK 3/05 oraz sygn. SK 19/08), nie stanowią przesłanki do zastosowania zasady ne bis in idem i umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Niemniej, oceniając zgodność zaskarżonej regulacji, należy uwzględnić stanowisko, jakie Trybunał zajął w wyroku z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 39318 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu sądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Uznano wówczas, że: „Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania powinno (...) podlegać weryfikacji niezależnie od kontroli samego wyroku w jego warstwie merytorycznej”.

Sejm podniósł, że zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji do postępowania dotyczącego kosztów procesu odnosi się zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego. Pośrednio wynika z niej konieczność umożliwienia stronom postępowania zaskarżenia orzeczenia o kosztach w zakresie, w jakim jest to (materialnie) pierwsze orzeczenie w tej kwestii. Należy więc uznać, że orzeczenie w przedmiocie kosztów postępowania, w zakresie, w którym jest pierwszym orzeczeniem w sprawie tychże kosztów, podlega kontroli instancyjnej jako orzeczenie sądowe objęte gwarancjami wynikającymi z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Trybunał wielokrotnie zwracał uwagę, że literalne ujęcie dyspozycji art. 176 ust. 1 Konstytucji ma postać dyrektywy generalnej i dotyczy ogółu (całej klasy) postępowań sądowych, bez konstytucyjnego rozróżnienia, czy postępowanie sądowe (i zapadające w nich orzeczenia) odnosi się do rozstrzygnięcia o meritum sprawy sądowej, czy też dotyczą rozstrzygania (orzekania) o kosztach postępowania. W odróżnieniu od bardziej ogólnego, bo odnoszącego się do różnego typu postępowań przed organami władzy publicznej, art. 78 Konstytucji, unormowanie art. 176 ust. 1 Konstytucji nie zawiera zwrotu „wyjątki od tej zasady określa ustawa”. W tej sytuacji z brzmienia art. 176 ust. 1 Konstytucji wynika domniemanie dwuinstancyjności postępowania i orzekania w postępowaniu sądowym, z czego nie zostało wyłączone orzekanie o kosztach procesu. Natomiast dopuszczalność ustawowego ustanowienia wyjątków od zasady zaskarżania orzeczeń pierwszoinstancyjnych przewidziana została w art. 78 ust. 2 Konstytucji, nie dotyczy ona jednak postępowań sądowych objętych dyspozycją art. 176 ust. 1 Konstytucji (jako lex specialis w stosunku do art. 78 Konstytucji; por. np. wyroki z: 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05; 31 marca 2009 r., sygn. SK 19/08).

W analizowanej sprawie należy zauważyć, że wydane postanowienie o kosztach postępowania było materialnie pierwszym orzeczeniem i mogło być wydane tylko przez sąd apelacyjny w orzeczeniu końcowym. Rozstrzygnięcie o kosztach zapada zawsze w formie postanowienia, które zamieszczane jest w sentencji orzeczenia. W orzeczeniu takim zasądza się oznaczoną kwotę, wzajemnie znosi koszty lub oddala żądanie w przedmiocie kosztów. Kolejne postanowienia o kosztach w orzeczeniach kończących sprawę w instancji dotyczą innego zakresu. Biorąc pod uwagę treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 marca 2007 r. (sygn. SK 3/05), odnoszącą się do braku możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, należy uznać, że kwestionowana regulacja narusza zasady wynikające z art. 78 ust. 1 i art. 176 Konstytucji.

Podsumowując, Sejm podzielił zastrzeżenia skarżących w odniesieniu do art. 3941 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej. W świetle dokonanych ustaleń trzeba stwierdzić, że art. 3941 § 2 k.p.c. – w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie kosztów postępowania zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji – jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W petitum skargi konstytucyjnej skarżący wnieśli o zbadanie zgodności art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej k.p.c. lub kodeks postępowania cywilnego) w zakresie, w jakim „uzależnia dopuszczalność zaskarżania postanowienia sądu II-ej instancji innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu I-ej instancji, od tego czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna”, z art. 78 i art. 176 Konstytucji.

Na tle rozpatrywanej skargi konstytucyjnej wyłoniły się problemy natury formalnoprawnej.

Po pierwsze, problem dopuszczalności skargi wobec nieadekwatności jej uzasadnienia w kontekście zarzutu sformułowanego w petitum skargi.

Po drugie, już po złożeniu skargi w Trybunale Konstytucyjnym brzmienie art. 3941 k.p.c. uległo zmianie, co rodzi konieczność oceny, czy dokonana zmiana ma wpływ na treść zakwestionowanej regulacji, a konkretnie – czy można mówić o utracie mocy obowiązującej kwestionowanego przepisu (w świetle art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) w takiej sytuacji możliwe jest umorzenie postępowania).

Po trzecie, art. 3941 § 2 k.p.c był już przedmiotem badania w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, co wymaga przeanalizowania kwestii zasadności kontynuacji niniejszego postępowania.

Zachowanie stosownej sekwencji rozważań pozwoli ustalić ostatecznie, czy zachodzą przesłanki do merytorycznej oceny przepisu.

2. Po pierwsze, wobec stanowiska Sejmu, należy rozważyć, czy istnieją podstawy do umorzenia postępowania ze względu na brak argumentacji popierającej sformułowany w petitum skargi zarzut naruszenia Konstytucji przez art. 3941 § 2 k.p.c. „w zakresie, w jakim przepis ten uzależnia dopuszczalność zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji, innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, od tego czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna”.

Zgodnie z art. 47 ust. 1 ustawy o TK skarga konstytucyjna powinna zawierać nie tylko określenie kwestionowanego aktu normatywnego i wskazanie naruszonych wolności i praw konstytucyjnych, lecz także uzasadnienie, czyli przytoczenie argumentacji popierającej postawiony zarzut niezgodności z Konstytucją i podważającej domniemanie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, rozbieżność pomiędzy przedmiotem zaskarżenia wskazanym w petitum skargi a argumentacją przywołaną w jej uzasadnieniu nie dyskwalifikuje automatycznie możliwości rozpoznania niniejszej skargi. Umorzenie sprawy z tego powodu, na tym etapie postępowania, byłoby, zdaniem Trybunału, nadmiernym formalizmem. Skarżący w petitum skargi wnoszą o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim „uzależnia dopuszczalność zaskarżania postanowienia sądu II-ej instancji innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu I-ej instancji, od tego czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna”. Zaistniała nieścisłość prawdopodobnie wynika z niewłaściwego zrekonstruowania stanu prawnego. Skarżący zdają się kwalifikować postanowienie w przedmiocie kosztów jako postanowienie kończące postępowanie w sprawie (co, jak trafnie podnosi Sejm, jest błędem) i stąd szeroko sformułowany zarzut co do braku możliwości złożenia zażalenia na to postanowienie ze względu na to, że w sprawie nie przysługuje skarga kasacyjna.

Jednakże argumentacja uzasadnienia skargi jednoznacznie wskazuje na istotę problemu konstytucyjnego. Wywód ten pozwala zrekonstruować rzeczywisty zakres zaskarżenia, wywiedziony z treści art. 3941 § 2 k.p.c.

Artykuł art. 3941 k.p.c. w dniu wniesienia skargi (a także w dniu orzekania w sprawie skarżących przez Sąd Apelacyjny) stanowił:

„§ 1. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

§ 2. W sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981, a także postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.

§ 3. Do postępowania przed Sądem Najwyższym toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio art. 394 § 2 i 3, art. 395 i art. 397 § 1, art. 39810, art. 39814, art. 39815 § 1 zdanie pierwsze, art. 39816, art. 39817, art. 39821”.

Sformułowany w petitum zakres zaskarżenia w zestawieniu z argumentacją przywołaną w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej oraz stanem faktycznym będącym jej tłem dowodzi, że w istocie zarzut skarżących zasadza się na twierdzeniu, że odrzucenie przez Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 3941 § 2 k.p.c., zażalenia na postanowienie Sądu Apelacyjnego w przedmiocie kosztów postępowania odwoławczego doprowadziło do naruszenia art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżący stwierdzają: „Określając powyższe naruszenie w sposób bardziej precyzyjny należy stwierdzić, iż polega ono na niedozwolonym wyłączeniu możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie kosztów postępowania, w sytuacji, w której o kosztach postępowania odwoławczego orzeka sąd apelacyjny (...) Poprzestanie na formalnym spostrzeżeniu, że sąd apelacyjny jest sądem drugiej instancji, nie musi implikować wniosku, że w zakresie kosztów postępowania odwoławczego sąd ten orzeka jako sąd drugiej instancji”.

Dostrzegając rozbieżność pomiędzy zarzutem wskazanym w petitum skargi a zarzutem, który ewidentnie wynika z jej uzasadnienia, Trybunał nie znalazł podstaw do umorzenia postępowania ze względu na to, że argumenty uzasadnienia skargi nie odnoszą się wprost do przedmiotu zaskarżenia wskazanego w petitum skargi. W myśl art. 66 ustawy o TK, orzekając, Trybunał jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Interpretując ten przepis, Trybunał wielokrotnie wskazywał, że w europejskiej kulturze prawnej ugruntowała się zasada falsa demonstratio non nocet, zgodnie z którą kluczowe znaczenie ma istota sprawy, a nie jej oznaczenie. Trybunał przyjął, że na skargę konstytucyjną składa się cała wyrażająca ją treść, a w petitum skargi następuje jedynie usystematyzowanie wątpliwości oraz wskazanie kluczowych w tym względzie wzorców kontroli (zob. wyroki TK z: 8 lipca 2002 r., sygn. SK 41/01, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 51, 24 lutego 2009 r., sygn. SK 34/07, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 10).

Wynikająca jednoznacznie z uzasadnienia skargi konstytucyjnej istota problemu konstytucyjnego pozwala na doprecyzowanie przedmiotu postępowania w niniejszej sprawie. Skarżący przedstawiają zarzuty w stosunku do innej normy niż wskazana w petitum, zarzucając w istocie kwestionowanej regulacji brak możliwości zaskarżenia postanowienia sądu w przedmiocie kosztów postępowania wydanego przez sąd drugiej instancji, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.

3. Przy tak zakreślonym przedmiocie badania nasuwa się kolejny problem. Już po wniesieniu skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego, 22 maja 2009 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592; dalej: ustawa nowelizująca), która nadała art. 3941 § 1 k.p.c. następujące brzmienie:

„Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji: 1) odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; 2) co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji”.

Kwestionowany w skardze § 2 w art. 3941 k.p.c. nie został zmieniony, jednakże wobec zmiany dokonanej w treści art. 3941 § 1 k.p.c. zarzut skarżących się zdezaktualizował.

Jak wskazuje Sejm, ustawa nowelizująca stanowi wykonanie obowiązku dostosowania systemu prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 marca 2007 r. (sygn. SK 3/05; OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32). Przedmiotem orzekania był art. 39318 § 2 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do czasu jego uchylenia przez art. 1 pkt 11 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), w zasadzie zbieżny z treścią obowiązującego do 21 maja 2009 r. art. 3941 § 1 k.p.c. Trybunał rozstrzygnął, że art. 39318 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z Konstytucją. Zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy: „Mając na uwadze konieczność wykonania wyroku art. 3941 § 1 można nadać brzmienie sprowadzające się do oznaczenia pewnego fragmentu dotychczasowej treści jako pkt 1 oraz dodania pkt 2. Drugi punkt stanowiłby wykonanie wyroku. Brzmienie pkt 2, choć nie jest dosłownym powtórzeniem sentencji wyroku, ogranicza się do oddania istoty tego wyroku. Chodzi o to, by umożliwić zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. Na postanowienie służy, zgodnie projektem, zażalenie do Sądu Najwyższego” (druk sejmowy nr 1228/VI kadencja Sejmu).

W ocenie Sejmu, wobec nowelizacji przepisu, wywiedziona z art. 3941 k.p.c. norma wyłączająca możliwość zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, w sytuacji kiedy sąd drugiej instancji orzeka o nich po raz pierwszy, utraciła moc obowiązującą z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej. Trybunał Konstytucyjny podziela stanowisko Sejmu, że art. 3941 k.p.c. uzyskał nowe brzmienie, które spełnia standard konstytucyjny określony w wyroku z 27 marca 2007 r. (sygn. SK 3/05). Oznacza to, że w aktualnym stanie prawnym możliwe jest zaskarżenie zażaleniem „postanowienia sądu drugiej instancji co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji”. Przyjmując, że kwestionowana norma – wywodzona z treści art. 3941 § 2 k.p.c. – już po wniesieniu skargi konstytucyjnej do Trybunału, przez to, że została osadzona w nowym kontekście normatywnym, utraciła moc obowiązującą, prima facie przemawia za umorzeniem postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK. Art. 39 ust. 1 pkt 3 nakazuje umorzenie postępowania, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.

W dotychczasowym orzecznictwie TK ustalił się pogląd, że utrata mocy obowiązującej musi mieć charakter rzeczywisty, a nie pozorny, dlatego zakres zmian podlega ocenie Trybunału Konstytucyjnego (zob. postanowienie TK z 30 sierpnia 1988 r., sygn. Uw 6/88, OTK w 1988 r., poz. 15). Trybunał Konstytucyjny, dokonując powszechnie obowiązującej wykładni ustawy pod rządami ustawy o TK z 1985 r., stwierdził: „Uchylenie przepisu nie zawsze jest równoznaczne z utratą przez ten przepis w całości mocy obowiązującej. Pogląd ten należy – mutatis mutandis – odnieść również do zmiany przepisu. Dopiero treść normy derogującej czy przejściowej pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy uchylony lub zmieniony przepis utracił moc obowiązującą w tym znaczeniu, że nie może być w ogóle stosowany” (uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 14 września 1994 r., sygn. W 5/94, OTK w 1994 r., cz. II, poz. 44). Treść ustawy nowelizującej pozwala jednoznaczne przyjąć, że kwestionowana treść normatywna utraciła moc obowiązującą w tym znaczeniu, że nie może być już w ogóle stosowana, co oznacza utratę mocy obowiązującej przepisu w rozumieniu przyjętym w orzecznictwie Trybunału.

Należy mieć jednak na uwadze, że zaistniała zmiana stanu prawnego nie przesądza o konieczności umorzenia postępowania. Wprawdzie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK przewiduje umorzenie postępowania w wypadku utraty mocy przez zakwestionowany akt normatywny, jednak zgodnie z art. 39 ust. 3 tejże ustawy art. 39 ust. 1 pkt 3 nie stosuje się, jeżeli jest to konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw (a tak jest z natury rzeczy w wypadku skargi konstytucyjnej).

Oceniając zasadność dalszego postępowania z tego punktu widzenia, Trybunał Konstytucyjny uznał, że na tle niniejszej sprawy istnieją przesłanki zastosowania art. 39 ust. 3 ustawy o TK. Zaskarżony przepis był podstawą postanowienia odrzucającego zażalenie skarżących na postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie kosztów postępowania. Skutki oceny zgodności tego przepisu z Konstytucją wpłynąć mogą na prawa majątkowe skarżących, przy czym należy podkreślić, że ratio legis art. 39 ust. 3 ustawy o TK nie ogranicza się tylko do ochrony konstytucyjnych wolności i praw skarżącego, lecz generalnie jednostki. Za takim rozumieniem przepisu przemawia również to, że Trybunał odwoływał się do tej regulacji nie tylko w postępowaniach wszczętych skargą konstytucyjną, lecz również w trybie kontroli abstrakcyjnej (zob. postanowienie TK z 30 marca 2009 r., sygn. K 28/07, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 42 i powołane tam orzecznictwo).

4. Uznanie, że nie zachodzą przesłanki do umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku (utrata mocy obowiązującej), nie przesądza ostatecznie o dopuszczalności merytorycznej kontroli zaskarżonego przepisu. Jak zaznaczono wcześniej, art. 3941 § 2 k.p.c. podlegał już kontroli Trybunału Konstytucyjnego. Należy zatem rozważyć, czy nie zachodzi przesłanka umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.

4.1. Jak już wspomniano, Trybunał Konstytucyjny orzekał w kwestii dopuszczalności zaskarżania postanowień w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W wyroku z 27 marca 2007 r. (sygn. SK 3/05) Trybunał Konstytucyjny badał art. 39318 § 2 k.p.c., którego treść była zbliżona do treści ocenianego w niniejszym postępowaniu przepisu. Trybunał stwierdził, że art. 39318 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu sądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Uznano wówczas, że: „Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania powinno (...) podlegać weryfikacji niezależnie od kontroli samego wyroku w jego warstwie merytorycznej” (OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32). Trybunał badał (ze względu na konieczność ochrony praw skarżącego) nieobowiązujący już w dniu orzekania przepis, gdyż art. 39318 § 2 k.p.c. utracił moc obowiązującą 6 lutego 2005 r., kiedy weszła w życie ustawa z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98). Jego rolę przejął zakwestionowany w niniejszej sprawie art. 3941 § 2 k.p.c., w zasadzie tożsamy z nim co do treści.

Ten ostatni przepis również był przedmiotem kontroli konstytucyjności. W wyroku z 9 lutego 2010 r., sygn. SK 10/09, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim – w brzmieniu obowiązującym do dnia 21 maja 2009 r. – nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji.

Trybunał uznał, że rozstrzygnięcie o kosztach postępowania powinno podlegać weryfikacji niezależnie od kontroli samego wyroku w jego warstwie merytorycznej. W zakresie orzekania o kosztach procesu za sąd pierwszej instancji należy uznać ten sąd, który orzekł o zwrocie kosztów w danym zakresie po raz pierwszy.

Sentencja powyższego wyroku została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 15 lutego 2010 r. Nr 24, poz. 125.

4.2. Treść sentencji wyroku w sprawie o sygn. SK 10/09 wskazuje, że Trybunał Konstytucyjny oceniał art. 3941 § 2 k.p.c. w tym samym zakresie, w którym został zakwestionowany przez skarżących w skardze konstytucyjnej, na podstawie której zostało wszczęte niniejsze postępowanie. Wzorcem kontroli były także art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji, wskazane także jako wzorce kontroli w niniejszym postępowaniu. W tej sytuacji należy stwierdzić, że ziściła się przesłanka ne bis in idem, która uzasadnia umorzenie postępowania w sprawie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ze względu na zbędność wydania wyroku. W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, zbędność orzekania zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli pod kątem jego zgodności z Konstytucją, w innej sprawie (zob. np. postanowienie TK z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia). Skoro doszło do usunięcia z systemu prawa kwestionowanej normy w następstwie orzeczenia Trybunału, to dalsze orzekanie o konstytucyjności tego przepisu jest zbędne, gdyż został osiągnięty podstawowy cel kontroli konstytucyjności polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (zob. postanowienia TK z: 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; 9 marca 2004 r., sygn. SK 34/02, OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 25; 13 maja 2008 r., sygn. K 26/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 67). Dokonana kontrola konstytucyjności art. 3941 § 2 k.p.c. w sprawie o sygn. SK 10/02, w identycznym zakresie jak przedmiot zaskarżenia w niniejszej sprawie, czyni dalsze postępowanie zbędnym.

Z tych względów Trybunał Konstytucji postanowił jak na wstępie.

1. W związku ze skargą konstytucyjną o zbadanie zgodności art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 78 i art. 176 Konstytucji, skarżący, pismem z 27 października 2008 r., skierowali do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o wstrzymanie wykonania postanowienia zawartego w punkcie IV wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 21 maja 2008 r. (sygn. akt I ACa 744/07, I ACz 690/07). Na podstawie powołanego postanowienia Sąd Apelacyjny w Szczecinie zasądził od skarżących (pozwanych-powodów wzajemnych) na rzecz powoda-pozwanego wzajemnego kwotę 1 200 (jeden tysiąc dwieście) złotych tytułem kosztów postępowania odwoławczego.

2. Jak podnoszą skarżący w uzasadnieniu wniosku, za wydaniem postanowienia tymczasowego przemawia istnienie ważnego interesu skarżących. Wykonanie postanowienia Sądu Apelacyjnego mogłoby spowodować nieodwracalne skutki wiążące się z istotnym dla skarżących uszczerbkiem majątkowym. Z uwagi na złą sytuację majątkową skarżący nie są w stanie uiścić dobrowolnie kwoty wskazanej w postanowieniu, co niewątpliwie spowoduje wszczęcie w stosunku do nich postępowania egzekucyjnego i dodatkowe obciążenie kosztami tego postępowania.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania wyroku, decyzji lub innego orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, może zostać wydane, jeżeli wykonanie tego orzeczenia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny albo inny ważny interes skarżącego.

Skarga konstytucyjna ma charakter uzupełniający wobec innych środków ochrony wolności i praw człowieka i obywatela. Tym bardziej charakter taki przyznać trzeba postanowieniu tymczasowemu o wstrzymaniu lub zawieszeniu wykonania orzeczenia. Środek ten na etapie poprzedzającym merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy powinien być wykorzystywany jedynie wyjątkowo. Określone ustawowo przesłanki jego zastosowania muszą być interpretowane ściśle. Wynika to z samej roli Trybunału, jako „sądu nad prawem” oraz z przyjętej w naszym systemie konstrukcji skargi konstytucyjnej, która nie jest skierowana bezpośrednio przeciwko orzeczeniu zapadłemu w sprawie skarżącego, ale przeciwko przepisowi stanowiącemu podstawę wydania tego orzeczenia (zob. postanowienie z 26 września 2001 r., sygn. SK 28/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 7).

2. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, okoliczności niniejszej sprawy nie dają podstawy do skorzystania z możliwości przewidzianej w art. 50 ust. 1 ustawy o TK.

Skarga dotyczy zbadania zgodności art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim uzależnia dopuszczalność zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji innego niż postanowienie wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, od tego czy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna, z art. 78 i art. 176 Konstytucji. Na podstawie kwestionowanego przepisu odrzucono zażalenie skarżących na postanowienie o kosztach postępowania odwoławczego, zawarte w wyroku Sądu Apelacyjnego. Sąd Apelacyjny, odrzucając zażalenie, w uzasadnieniu swojego postanowienia z 25 sierpnia 2008 r. (sygn. akt I ACa 744/07) stwierdził, że na postanowienia sądu drugiej instancji o kosztach procesu nie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (powołał się przy tym na postanowienie SN z 12 października 2007 r., sygn. akt IV CZ 28/07, OSNC nr 2/2008, poz. 29, Biuletyn SN nr 11/2007, poz. 15).

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego przedmiot zaskarżenia wskazuje, że w sytuacji potwierdzenia zarzutów skargi, pełną ochronę (także w sensie restytucyjnym) interesów skarżących stwarza mechanizm określony w art. 190 ust. 4 Konstytucji. Przytoczone przez skarżącego argumenty nie uzasadniają oceny, że skutki wywołane kwestionowaną decyzją mają charakter nieodwracalny. Wskazane okoliczności niniejszej sprawy nie dają zatem dostatecznej podstawy do wydania postanowienia tymczasowego.

Wobec powyższego Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.