1. Jacek Piotr L. wystąpił 1 marca 2010 r. ze skargą konstytucyjną o stwierdzenie niezgodności art. 249 § 3 ustawy z dnia
6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) w zakresie, w jakim stanowi,
że zawiadomienie obrońcy osoby, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie, o terminie przesłuchania tej osoby
nie jest obowiązkowe, ale uzależnione od wniosku oskarżonego oraz dodatkowej przesłanki nieutrudniania przeprowadzenia tej
czynności w sytuacji, gdy udział prokuratora w takim przesłuchaniu jest obligatoryjny, z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 ust.
2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji, a także z art. 5 ust. 4 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej
w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U.
z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja), oraz o stwierdzenie niezgodności art. 249 § 5 k.p.k. w zakresie, w jakim
pomija obowiązek wysłuchania zainteresowanego (podejrzanego lub oskarżonego) przy dalszym stosowaniu – przedłużeniu aresztu,
z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji, a także z art. 5 ust. 4 Konwencji.
1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Jacek Piotr L. został zatrzymany 21
maja 2008 r. i postanowieniem Sądu Rejonowego w Białymstoku z tego samego dnia został tymczasowo aresztowany na okres trzech
miesięcy. Następnie stosowanie powyższego środka zapobiegawczego wobec Jacka Piotra L. było kilkukrotnie przedłużane.
Na rozprawie 15 września 2009 r. w sprawie o sygn. akt III K 49/09. Sąd Okręgowy w Białymstoku wyznaczył na 17 września 2009
r. termin posiedzenia w przedmiocie tymczasowego aresztowania wobec kilku oskarżonych, w tym wobec Jacka Piotra L., o którym
to terminie zostały powiadomione strony.
17 września 2009 r. odbyło się posiedzenie w przedmiocie środka zapobiegawczego, na które nie stawił się obrońca Jacka Piotra
L., zaś sam oskarżony nie został sprowadzony z zakładu karnego. Postanowieniem z tego samego dnia Sąd Okręgowy w Białymstoku
przedłużył stosowanie wobec Jacka Piotra L. tymczasowego aresztowania na okres dalszych trzech miesięcy, tj. do dnia 30 grudnia
2009 r.
Powyższe postanowienie w ustawowym terminie zostało zaskarżone przez oskarżonego Jacka Piotra L., który orzeczeniu zarzucił
m.in. naruszenie art. 249 § 3 k.p.k. w związku z art. 250 § 3 k.p.k. poprzez zaniechanie sprowadzenia oskarżonego na posiedzenie
w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania i jego wysłuchania.
Zarządzeniem z 24 września 2009 r. przewodniczący Wydziału II Karnego Sądu Apelacyjnego w Białymstoku wyznaczył posiedzenie
w przedmiocie rozpoznania zażalenia oskarżonego Jacka Piotra L. na postanowienie Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 17 września
2009 r. na 30 września 2009 r., o którym to terminie polecił powiadomić obrońcę oskarżonego. Kierownik Sekretariatu Wydziału
II Karnego Sądu Apelacyjnego w Białymstoku powiadomił telefonicznie obrońcę Jacka Piotra L. o terminie i miejscu posiedzenia.
30 września 2009 r. odbyło się posiedzenie w przedmiocie rozpoznania zażalenia Jacka Piotra L. na postanowienie Sądu Okręgowego
w Białymstoku z 17 września 2009 r. przedłużające stosowanie wobec niego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania
na okres dalszych trzech miesięcy, na które to posiedzenie nie stawił się jego obrońca, zaś sam oskarżony nie został sprowadzony
z zakładu karnego.
Postanowieniem z 30 września 2009 r., sygn. akt II AKz 304/09, Sąd Apelacyjny w Białymstoku utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie
Sądu Okręgowego w Białymstoku z 17 września 2009 r. o przedłużeniu stosowania wobec oskarżonego Jacka Piotra L. tymczasowego
aresztowania na okres dalszych trzech miesięcy. W uzasadnieniu postanowienia sąd, odnosząc się do zarzutu oskarżonego dotyczącego
zaniechania sprowadzenia go na posiedzenie w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania i wysłuchania,
wskazał, że przepisy nie statuują takich obowiązków, zaś „kwestia ta, zaskarżana notorycznie przez oskarżonego, wielokrotnie
została już w sposób wyczerpujący uzasadniona”.
1.2. Skarżący wskazał, że postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 30 września 2009 r. (sygn. akt II AKz 304/09), doręczone
8 października 2009 r., w sposób ostateczny rozstrzygnęło o jego konstytucyjnych prawach i wolnościach.
1.3. Skarżący wskazał, że w toku orzekania wobec niego o tymczasowym aresztowaniu był obecny jedynie na posiedzeniu, na którym
sąd po raz pierwszy zastosował ten środek zapobiegawczy. Natomiast nie był obecny na żadnym posiedzeniu, na którym sąd przedłużał
stosowanie tymczasowego aresztowania wobec niego.
Zdaniem skarżącego orzekanie w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, z pominięciem obowiązku wysłuchania
osoby, wobec której środek ten jest stosowany, prowadzi do naruszenia prawa do obrony oraz prawa do sądu poprzez uniemożliwienie
stronie osobistego stawiennictwa przed sądem i przedstawienia swoich racji. Decydowanie przez sąd o dalszym faktycznym pozbawieniu
wolności powinno gwarantować osobie pozbawionej wolności „absolutne minimum procesowe jak realna możliwość osobistego stawiennictwa
i zaprezentowania Sądowi swoich racji”. Ponadto, w opinii skarżącego, „rola obrońcy w postępowaniu karnym nie jest tożsama
z rolą i pozycją osoby oskarżonej, a więc nie jest wystarczające zawiadomienie tylko obrońcy”.
W ocenie skarżącego przedłużenie stosowanie przez sądy tymczasowego aresztowania bez wysłuchania zainteresowanych skutkuje
brakiem rozważenia przez sądy zasadności tego środka zapobiegawczego oraz możliwości zastosowania innego.
Zdaniem skarżącego art. 5 Konwencji wprowadza wymóg obowiązkowego postawienia przed sędzią osoby pozbawianej wolności i jej
przesłuchania, zaś regulacja art. 249 § 5 k.p.k. narusza te standardy.
W ocenie skarżącego postępowanie w przedmiocie orzekania o tymczasowym aresztowaniu, a zatem o pozbawianiu wolności, powinno
być kontradyktoryjne i zapewniać równość broni pomiędzy stronami. Regułę tę można wyprowadzić z art. 2 Konstytucji. Zasada
równości broni jest naruszona, jeżeli oskarżony nie ma zagwarantowanej możliwości bycia osobiście wysłuchanym przed sądem,
zaś prokurator „jest nie tylko powiadamiany ale i zawsze obecny na posiedzeniu”.
W konsekwencji zdaniem skarżącego uniemożliwienie stawiennictwa przed sądem osobie pozbawionej wolności w postępowaniu w przedmiocie
przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania narusza istotę praw i wolności skarżącego, takich jak prawo do obrony i
prawo do sądu, bowiem wskazanego sposobu ich ograniczenia nie można pogodzić z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jednocześnie skarżący
nie znajduje żadnych argumentów, które przemawiałyby za zasadnością ograniczenia jego prawa do udziału w posiedzeniu dotyczącym
dalszego stosowania tymczasowego aresztowania.
1.4. W ocenie skarżącego użycie w art. 249 § 3 k.p.k. zwrotu „zastosowanie” nie jest precyzyjne, co prowadzi do uznania, że
obowiązek przesłuchania oskarżonego odnosi się tylko do pierwszego stosowania środka zapobiegawczego. Jest to niezgodne z
konstytucyjnym prawem do obrony i prawem do sądu.
Zdaniem skarżącego wynikający z art. 249 § 3 k.p.k. brak obowiązku poinformowania obrońcy oskarżonego o terminie przesłuchania
oraz istnienie wyjątku zezwalającego na zaniechania powiadomienia obrońcy, mimo wniosku oskarżonego w tym zakresie, jeżeli
„utrudni to przeprowadzenie czynności”, ogranicza prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy.
2. W piśmie z 13 września 2011 r. Prokurator Generalny stwierdził, że 249 § 5 zdanie pierwsze k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwia
pominięcie udziału oskarżonego w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania wobec niego tymczasowego aresztowania
w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jest zgodny z art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny
z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. W pozostałym zakresie wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność
wydania wyroku.
2.1. Prokurator przypomniał, że zgodnie z art. 79 Konstytucji i utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego wzorcem
kontroli w postępowaniu przed Trybunałem inicjowanym przez skargę konstytucyjną nie mogą być przepisy zawarte w umowach międzynarodowych.
W związku z tym postępowanie w sprawie badania zgodności zaskarżonych przepisów z art. 5 ust. 4 Konwencji powinno podlegać
umorzeniu z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.
Prokurator przypomniał również, odwołując się do wykładni art. 79 ust. 1 Konstytucji zawartej w wyroku TK z 17 lutego 2009
r., sygn. SK 10/07, że przepisy proceduralne mogą być przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego jedynie w zakresie, w jakim
ich stosowanie rzutuje – w sensie prawnym – na orzekanie o treści konstytucyjnych praw i wolności. W ocenie Prokuratora art.
249 § 3 k.p.k. dotyczy wyłącznie sytuacji, w której środek zapobiegawczy, w tym tymczasowe aresztowanie, jest stosowany po
raz pierwszy, zaś art. 249 § 5 k.p.k. dotyczy wyłącznie procedury przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania. W związku
z tym zauważył, że art. 249 § 3 k.p.k. nie był i nie mógł być zastosowany przy wydaniu ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie
skarżącego, bowiem dotyczy ona procedury przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania. Skarżący zatem, w zakresie zarzutu
dotyczącego art. 249 § 3 k.p.k., inicjuje kontrolę abstrakcyjną, która jest niedopuszczalna w ramach skargi konstytucyjnej.
2.2. Oceniając zakres dopuszczalnej kontroli art. 249 § 5 k.p.k. Prokurator stwierdził, że ponieważ w sprawie skarżącego postanowienie
Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 30 września 2009 r. zapadło w postępowaniu jurysdykcyjnym, niedopuszczalna jest kontrola
konstytucyjna art. 249 § 5 k.p.k. w sytuacji jego stosowania w postępowaniu przygotowawczym. Nadto kontrola ta może dotyczyć
jedynie tego zakresu ww przepisu, który odnosi się do procedury związanej z przedłużaniem stosowania tymczasowego aresztowania
a nie procedury odwoławczej w przedmiocie stosowania tymczasowego aresztowania oraz nie może odnosić się do skutków niestawiennictwa
na posiedzeniu.
2.3. Prokurator zwrócił uwagę, że „uczestnictwo skarżącego we wszystkich czynnościach postępowania jurysdykcyjnego gwarantowało
mu stały, bezpośredni kontakt z sądem, a zatem także korzystanie z przyznanych mu ustawą uprawnień na tym etapie procesu”,
wśród nich wymienił m.in.: możliwość składania wniosków i innych oświadczeń na piśmie albo ustnie do protokołu (art. 116 k.p.k.),
czy też prawo składania wyjaśnień co do każdego przeprowadzanego dowodu (art. 175 § 2 k.p.k.). Powyższe uprawnienia w połączeniu
z istniejącymi gwarancjami procesowymi dla osób tymczasowo aresztowanych prowadzą do wniosku, że na gruncie analizowanej sprawy
„skarżący, w ramach rozpraw sądowych prowadzonych z jego udziałem, miał nieskrępowaną możliwość bezpośredniego (a nie tylko
pisemnego) przedstawienia argumentów, które – z jego punktu widzenia – podważałyby celowość przedłużenia stosowania wobec
niego tymczasowego aresztowania”.
Ponadto, w ocenie Prokuratora, na etapie postępowania jurysdykcyjnego sąd obejmuje swoją wiedzą wszystkie aspekty toczącego
się postępowania, w tym odpowiedzialność za zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania i decydowanie o konieczności kontynuowania
stosowania wobec oskarżonego tymczasowego aresztowania. Opozycja wobec dalszego stosowania ww środka zapobiegawczego ze strony
oskarżonego jest „naturalna i spodziewana, trudno zatem uznać, by dla uzyskania oświadczenia w tej kwestii konieczne było
sprowadzenie oskarżonego na posiedzenie w sytuacji, gdy miał on, na rozprawach, możliwość przedstawienia swych racji”. Dodatkowo
skarżący nie wykazał jakie argumenty zamierzał podnieść na posiedzeniu w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania, które dotychczas nie były znane sądowi, a które „diametralnie mogłyby zmienić kierunek rozstrzygnięcia”.
W konsekwencji zdaniem Prokuratora art. 249 § 5 k.p.k. nie powoduje ograniczenia korzystania z prawa do obrony i prawa do
sądu, zaś powołany jako wzorzec art. 31 ust. 3 Konstytucji jest wzorcem nieadekwatnym.
2.4. Prokurator zauważył, że zasada równości broni, wywodzona przez skarżącego z art. 2 Konstytucji jako wzorca kontroli,
jest zaliczana w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego do elementów składowych zasady sprawiedliwości proceduralnej, która
z kolei jest składnikiem prawa do sądu określonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. W związku z tym przypomniał wyrok TK z 28
lipca 2004 r., sygn. P 2/04, w którym Trybunał stwierdził, że „przywoływanie art. 2 ma sens i jest uzasadnione tylko w takim
zakresie, w jakim podstawowe gwarancje praw i wolności nie znajdują swego potwierdzenia i umocowania w innych jednoznacznie
określonych normach konstytucyjnych”. Skoro zatem zasada równości broni stanowi element prawa do sądu określonego w art. 45
ust. 1 Konstytucji, to art. 2 Konstytucji w niniejszej sprawie nie jest adekwatnym wzorcem kontroli.
3. Marszałek Sejmu w piśmie z 16 września 2011 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 249 § 3 k.p.k. w zakresie, w jakim stanowi,
że zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia
czynności, przy jednoczesnym unormowaniu takiego obowiązku w stosunku do prokuratora, oraz że art. 249 § 5 k.p.k. w zakresie,
w jakim przyznaje prokuratorowi i obrońcy prawo do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego, nie przyznając jednocześnie
takiego prawa oskarżonemu, są zgodne z art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W pozostałym
zakresie wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3.1. W pierwszej kolejności Marszałek zauważył, że w niniejszej sprawie skarżący wyprowadził z art. 2 Konstytucji zasadę równości
broni, której jednak źródłem jest prawo do sądu uregulowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji. W konsekwencji „skarżący nie wyprowadził
z art. 2 Konstytucji prawa podmiotowego lub wolności, nieujętych w innych normach konstytucyjnych”, co jest warunkiem uznania
art. 2 Konstytucji za samodzielny wzorzec kontroli. W związku z tym postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności zaskarżonych
przepisów z art. 2 Konstytucji powinno zostać umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Marszałek zauważył również, że kwestionowany przez skarżącego art. 249 § 3 k.p.k. dotyczy stosowania wszystkich środków zapobiegawczych,
zaś w niniejszej sprawie wobec skarżącego stosowane było jedynie tymczasowe aresztowanie. W związku z tym postępowanie w zakresie
badania zgodności z Konstytucją art. 249 § 3 k.p.k. w odniesieniu do innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapobiegawczych
powinno być umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Analizując kognicję Trybunału Konstytucyjnego w zakresie zarzutu niekonstytucyjności art. 249 § 5 k.p.k. Marszałek stanął
na stanowisku, że w niniejszej sprawie mamy do czynienia z uregulowaniem niepełnym (pomijającym), a nie zaniechaniem ustawodawczym,
w związku z czym skarga konstytucyjna mieści się w zakresie kognicji Trybunału Konstytucyjnego.
Ponadto w ocenie Marszałka postanowienie w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania może być uznane za
ostateczne rozstrzygnięcie o konstytucyjnych prawach lub wolnościach, mogące stanowić podstawę wniesienia skargi konstytucyjnej.
3.2. Marszałek zwrócił uwagę, że skarżący nietrafnie uznał, iż udział prokuratora w przesłuchaniu poprzedzającym pierwsze
zastosowanie tymczasowego aresztowania jest obligatoryjny, bowiem z art. 249 § 3 k.p.k. wynika jedynie wymóg obligatoryjnego
zawiadomienia prokuratora o terminie przesłuchania, nie zaś obowiązek jego uczestnictwa. W związku z tym „w praktyce będzie
dochodziło (i dochodzi) do sytuacji, gdy w posiedzeniu aresztowym nie będzie uczestniczył zarówno obrońca, jak i prokurator,
co nie może budzić zastrzeżeń z punktu widzenia zasady równości broni”.
W ocenie Marszałka brak obowiązku zawiadomienia obrońcy o terminie przesłuchania poprzedzającego zastosowanie tymczasowego
aresztowania, przy istnieniu takiego obowiązku w stosunku do prokuratora, niewątpliwie ogranicza prawo do obrony i prawo do
sądu w aspekcie rzetelnej procedury sądowej. Niemniej jednak ograniczenie to jest konieczne, a ponadto nie narusza istoty
tych praw. Przede wszystkim wynika to z ograniczeń czasowych dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania, wynikających
z art. 41 ust. 3 Konstytucji i art. 248 § 1 i 2 k.p.k., zgodnie z którymi sąd ma zaledwie 24 godziny na wyznaczenie i odbycie
posiedzenia w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania. „Tak krótki termin w wielu wypadkach będzie uniemożliwiał
prawidłowe powiadomienie obrońcy i jego stawiennictwo na posiedzeniu”. Wprowadzenie wymogu obowiązkowego powiadamiania i obecności
obrońcy skutkowałoby w wielu wypadkach brakiem możliwości dotrzymania powyższych ograniczeń czasowych i koniecznością zwolnienia
oskarżonego, co mogłoby powodować niemożność prawidłowego przeprowadzenia postępowania karnego.
Marszałek zwrócił uwagę, że tymczasowe aresztowanie zazwyczaj poprzedzane jest zatrzymaniem, zaś treść art. 245 § 1 k.p.k.
umożliwia poinformowanie obrońcy o zatrzymaniu i planowanym zastosowaniu wobec zatrzymanego tymczasowego aresztowania, co
czyni realnym jego stawiennictwo na posiedzeniu w tym przedmiocie. Ponadto wniosek oskarżonego z art. 249 § 3 k.p.k. rodzi
po stronie organu procesowego co do zasady obowiązek zawiadomienia obrońcy o terminie przesłuchania, zatem oskarżony dysponuje
instrumentem prawnym, za pomocą którego może domagać się zapewnienia mu pełnego prawa do obrony.
W końcu zdaniem Marszałka ograniczenie prawa do obrony z art. 249 § 3 k.p.k. ma charakter przejściowy i krótkotrwały, obrońca
ma bowiem prawo m.in. do złożenia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, do udziału w posiedzeniu
w przedmiocie rozpoznania tegoż zażalenia czy też przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, a także do złożenia wniosku
o uchylenie tymczasowego aresztowania lub jego zamianę na inny środek zapobiegawczy.
3.3. Marszałek, w kontekście zarzutu niekonstytucyjności art. 249 § 5 k.p.k. polegającym na pominięciu obowiązku wysłuchania
oskarżonego przed podjęciem decyzji o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania, przypomniał, że prawo do wysłuchania
stanowi jedną z podstawowych gwarancji prawa do sądu i prawa do obrony oraz wiąże się z prawem do osobistego udziału w czynnościach
procesowych. Niemniej jednak nie może być ono ujmowane jednolicie w każdym przypadku, a dokładny sposób jego ukształtowania
jest determinowany „przedmiotem prowadzonego postępowania oraz jego charakterem”.
W związku z tym, w odniesieniu do braku obowiązku wysłuchania oskarżonego przed podjęciem decyzji o przedłużeniu stosowania
tymczasowego aresztowania, Marszałek zajął stanowisko, że „dla spełnienia standardu konwencyjnego i konstytucyjnego wystarczające
jest umożliwienie mu realnego odniesienia się do stanowiska prokuratora i zaprezentowania swoich argumentów, co może nastąpić
również za pośrednictwem obrońcy”. Obrońca ma możliwość ustalenia stanowiska oskarżonego, zaprezentowania go przed sądem oraz
uzupełnienia własną argumentacją.
Stanowisko takie, zdaniem Marszałka, znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który
analizując wielokrotnie regulację art. 249 § 5 k.p.k. w perspektywie art. 5 ust. 4 Konwencji „zawsze stwierdzał, że rzetelność
owej procedury jest zachowana, jeżeli w posiedzeniu sądu dotyczącym dalszego stosowania tymczasowego aresztowania ma prawo
wziąć udział obrońca aresztowanego oskarżonego. Wystarczające jest tu zatem wysłuchanie obrońcy, nie jest zaś konieczne wysłuchanie
samego tymczasowo aresztowanego”.
W opinii Marszałka obecne uregulowanie art. 249 § 5 k.p.k. ma swoje uzasadnienie w konieczności zapewnienia sprawności postępowania
w sprawach dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania, pozwala bowiem uniknąć trudności związanych ze sprowadzaniem
osoby tymczasowo aresztowanej na posiedzenie, czasochłonnością tej procedury i znacznymi kosztami konwoju.
4. Dnia 8 lipca 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej także: RPO albo Rzecznik) zgłosił udział w postępowaniu dotyczącym
skargi konstytucyjnej. W piśmie z 8 grudnia 2011 r. przedstawił swoje stanowisko i wniósł o stwierdzenie, że art. 249 § 5
w związku z art. 249 § 3 k.p.k. w zakresie, w jakim dopuszcza jedynie prawo wzięcia udziału przez obrońcę w posiedzeniu sądu
dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, pomijając obowiązek wysłuchania podejrzanego / oskarżonego na
posiedzeniu w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 42 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 w związku
z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.
4.1. W pierwszej kolejności Rzecznik stanął na stanowisku, że w niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny uprawniony jest
do badania zgodności z Konstytucją postępowania incydentalnego w zakresie stosowania środków zapobiegawczych jedynie w odniesieniu
do procedury przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania, zaś poza oceną pozostają regulacje dotyczące problematyki
pierwszego posiedzenia sądu przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania oraz postępowań w przedmiocie rozpoznania zażaleń
na zastosowanie lub dalsze stosowanie tymczasowego aresztowania.
Umieszczenie w art. 249 § 3 k.p.k. zwrotu „zastosowanie” powoduje, że przepis ten odnosi się jedynie do procedury stosowania
środka zapobiegawczego po raz pierwszy. Tym samym regulacja ta determinuje brzmienie art. 249 § 5 k.p.k., w związku z czym,
zdaniem Rzecznika, ocenie zgodności z Konstytucją winien podlegać art. 249 § 5 w związku z art. 249 § 3 k.p.k.
4.2. Rzecznik przypomniał treść prawa do obrony oraz prawa do sądu podkreślając, że nie są to prawa absolutne i mogą podlegać
ograniczeniom przy spełnieniu przesłanek wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W ocenie Rzecznika brak możliwości osobistego stawienia się przed sądem oskarżonego i wypowiedzenia się w kwestii przedłużenia
stosowania tymczasowego aresztowania narusza prawo do obrony i prawo do sądu, szczególnie w sytuacji, gdy sąd decyduje o faktycznym
pozbawieniu wolności. Prawo powinno zatem gwarantować osobie pozbawionej wolności absolutne minimum procesowe, którym jest
realna możliwość osobistego stawiennictwa przed sądem i prezentacji swoich racji.
Zdaniem Rzecznika posiedzenie w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania powinno być traktowane jako
kolejne i odrębne od posiedzenia w przedmiocie zastosowania po raz pierwszy tymczasowego aresztowania stadium postępowania
incydentalnego w przedmiocie stosowania ww. środka zapobiegawczego. „Gwarancja bycia wysłuchanym w sytuacji, gdy sąd decyduje
o «pozbawieniu człowieka wolności» winna być zapewniona bez względu na to, czy o zastosowaniu aresztu tymczasowego sąd decyduje
po raz pierwszy, czy wówczas, gdy orzeka w przedmiocie przedłużenia stosowania tego najbardziej restrykcyjnego środka zapobiegawczego”.
4.3. Przywołując praktykę stosowania regulacji z art. 249 § 5 k.p.k. Rzecznik zauważył, że obrońcy zawiadamiani są o terminie
posiedzenia w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na krótko przed samym posiedzeniem, co często
uniemożliwia im wcześniejszy kontakt z osadzonym, a nawet samo uczestnictwo w posiedzeniu.
4.4. Odwołując się do stanowiska Prokuratora Generalnego w niniejszej sprawie, a dotyczącego obejmowania przez sąd pełną wiedzą
każdego aspektu toczącego się postępowania, co miałoby wspierać tezę, iż przesłuchanie oskarżonego przed przedłużeniem stosowania
tymczasowego aresztowania wydaje się zbędne, Rzecznik stwierdził, iż prawa do obrony i prawa do sądu nie można domniemywać.
„Prawa te, zgodnie z Konstytucją RP, winny być podsądnym gwarantowane niezależnie od stanu wiedzy sądu na temat postępowania
przygotowawczego czy postępowania głównego”.
Odwołując się z kolei do stanowiska Marszałka, Rzecznik zauważył, że ograniczenia prawa do obrony i prawa do sądu w sytuacji,
gdy sąd decyduje o faktycznym pozbawieniu wolności człowieka, nie można uzasadniać szybkością postępowania i względami materialnymi,
w szczególności kosztami konwoju.
W konsekwencji, w ocenie Rzecznika, skarżący słusznie podnosi, że ograniczenia konstytucyjnych praw do obrony i do sądu zastosowane
w art. 249 § 5 w związku z art. 249 § 3 k.p.k. są nieproporcjonalne do wagi praw, jakie wskutek tych ograniczeń są naruszane.
4.5. Rzecznik przypomniał stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, zgodnie z którym przy rekonstrukcji wzorca sprawiedliwego
(rzetelnego) postępowania sądowego należy uwzględniać zasadę demokratycznego państwa prawnego. W związku z tym art. 2 Konstytucji
winien stanowić dodatkowy wzorzec konstytucyjny w niniejszej sprawie.
5. Pismem z 10 listopada 2011 r. skarżący ustosunkował się do pisma Prokuratora Generalnego, w dalszym ciągu popierając skargę
konstytucyjną.
5.1. Skarżący podniósł, że art. 249 § 5 k.p.k. regulując odmiennie gwarancje procesowe oskarżonego w stosunku do art. 249
§ 3 k.p.k., prowadzi do arbitralnych rozstrzygnięć z uwagi na naruszenie prawa do obrony, prawa do wolności i prawa do sądu.
„Interpretacja przepisu polegająca na uznaniu, że przedłużenie aresztu różni się od zastosowania aresztu po raz pierwszy z
punktu widzenia celu, konieczności i istoty wolności i praw skarżącego nie zasługuje na akceptację”. Porównanie sytuacji procesowej
oskarżonego w tych dwóch przypadkach prowadzi zdaniem skarżącego do wniosku, iż w przypadku przedłużania stosowania tymczasowego
aresztowania pozycja procesowa oskarżonego jest zróżnicowana na niekorzyść, z naruszeniem zasady wnioskowania a minori ad maius, co narusza również zasadę państwa prawnego.
5.2. Skarżący ponownie podkreślił, że zaskarżona regulacja nie spełnia standardów wynikających z art. 5 ust. 4 i art. 6 Konwencji.
W jego ocenie rozstrzyganie o dalszym stosowaniu tymczasowego aresztowania w obecności oskarżonego i po jego wysłuchaniu nie
wiąże się z dodatkowymi kosztami, a wręcz sprzyja ekonomii procesowej.
Odnosząc się z kolei do stwierdzenia Prokuratora, że opozycja oskarżonego wobec przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania
jest naturalna i spodziewana, w związku z czym nie istnieje potrzeba sprowadzania oskarżonego na posiedzenie, skarżący podniósł,
że Prokurator, zajmując takie stanowisko, pominął tym samym konieczność zapewnienia prawa do obrony osobie, wobec której istnieje
domniemanie niewinności.
Odpowiadając na stanowisko Prokuratora, wedle którego odpowiedni standard gwarancji konstytucyjnych względem osoby tymczasowo
aresztowanej zapewniają regulacje zawarte przykładowo w art. 250 § 1, art. 252 § 1 i art. 254 § 1 k.p.k. czy też uprawnienia
oskarżonego przysługujące mu w trakcie rozpraw, skarżący zauważył, że odnoszą się one do innego stadium postępowania. Tymczasem
obowiązek wysłuchania powinien być zagwarantowany ściśle w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania, które to postępowanie
kieruje się swoimi własnymi zasadami procesowymi.
W ocenie skarżącego uznanie przez Prokuratora, że udział oskarżonego w posiedzeniu sądu w sprawie przedłużenia stosowania
tymczasowego aresztowania jest zbędny, bowiem sąd zna każdy aspekt toczącego się postępowania, prowadzi do negacji postępowania
karnego oraz idei prawa do obrony i sprawiedliwego postępowania karnego.
5.3. Skarżący ponadto podkreślił, że postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania jest natychmiast wykonywane,
nawet przed uzyskaniem prawomocności. Biorąc pod uwagę jego charakter, polegający na pozbawieniu wolności, należy uznać, że
rozstrzyga ono ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach i prawach.
6. Pismem z 25 października 2011 r. skarżący ustosunkował się do pisma Marszałka Sejmu, w dalszym ciągu popierając skargę
konstytucyjną.
6.1. Skarżący, odwołując się do stanowiska Marszałka w zakresie inspirującej funkcji orzecznictwa Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka, ponownie uzasadnił konieczność wzięcia pod uwagę standardu prawa do sądu, wynikającego z art. 6 Konwencji,
przy interpretacji art. 45 ust. 1 Konstytucji. Powołał również liczne orzeczenia wydane w tym zakresie przez Europejski Trybunał
Praw Człowieka.
Skarżący wniósł, aby Trybunał Konstytucyjny wziął pod uwagę okoliczność, iż nie jest uzasadnione i proporcjonalne ograniczenie
gwarancji prawnych, przyznanych osobie tymczasowo aresztowanej, wobec której nadal ma być stosowany ten środek zapobiegawczy.
6.2. W opinii Marszałka odstąpienie od doprowadzenia oskarżonego na posiedzenie w sprawie przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania uzasadnione jest przesłankami praktycznymi. Skarżący uważa zaś, że „czasochłonność oraz koszty przewiezienia
osadzonego nie odpowiadają proporcjonalności ograniczenia prawa, wobec czego nie mogą być jedyną przesłanką nie wysłuchania
oskarżonego na jego sprawie o stosowanie aresztu”.
6.3. Skarżący zwrócił uwagę, że zastosowanie po raz pierwszy tymczasowego aresztowania poddane jest ścisłym ograniczeniom
czasowym, które nie obowiązują w przypadku ponownego stosowania tego środka zapobiegawczego. Osoba tymczasowo aresztowana
przebywa już w areszcie, skąd może być przetransportowana na wcześniej ustalony termin posiedzenia bez zbędnej zwłoki. W związku
z tym dochodzi do nieuzasadnionego prawnie różnicowania uprawnień podmiotowych oraz gwarancji procesowanych na etapie zastosowania
tymczasowego aresztowania i etapie dalszego stosowania tego środka zapobiegawczego.
6.4. Skarżący wyraził pogląd, wedle którego możliwość powołania się na art. 2 Konstytucji jako wzorzec kontroli w przypadku
złożenia skargi konstytucyjnej występuje wówczas, gdy skarżący wskaże wywiedzione z art. 2 Konstytucji prawa lub wolności,
które wyraźnie nie zostały wysłowione w treści innych przepisów Konstytucji. W niniejszej sprawie skarżący wywiódł z art.
2 Konstytucji zasadę równości broni, konieczności jawnego procedowania przy podejmowaniu decyzji o przedłużaniu stosowania
tymczasowego aresztowania oraz prawo do wysłuchania przez sąd podczas posiedzenia.
7. Pismem z 24 kwietnia 2012 r. opinię prawną w sprawie jako amicus curiae przedstawiła Naczelna Rada Adwokacka (dalej: NRA), uzupełnioną następnie pismem z 14 sierpnia 2012 r. W opinii zostały wskazane
w zasadniczej mierze uwagi dotyczące stosowania regulacji z art. 249 § 5 k.p.k.
7.1. Naczelna Rada Adwokacka podniosła, że adwokaci nie są w stanie zaakceptować sytuacji, w której w państwie prawa decyzje
o przedłużaniu stosowania tymczasowego aresztowania podejmowane są bez udziału oskarżonego, a więc osoby najbardziej zainteresowanej.
W praktyce wymiaru sprawiedliwości, w razie braku wniosku o doprowadzenie oskarżonego na posiedzenie, sądy w ogóle nie rozważają
tej kwestii, zaś mimo złożenia wniosku oskarżony niezwykle rzadko jest doprowadzany na posiedzenie. W tym ostatnim zakresie
NRA w piśmie uzupełniającym przedstawiła wybrane przypadki z praktyki wymiaru sprawiedliwości, w których sąd odmówił oskarżonemu
udziału w posiedzeniu w przedmiocie wydania postanowienia o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania.
Zdaniem NRA sąd, podejmując decyzję o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania, bierze pod uwagę m.in. takie przesłanki,
jak wiarygodność oskarżonego, obawa jego ukrywania się lub ucieczki, ewentualny wpływ tymczasowego aresztowania na jego zdrowie.
Analiza powyższych przesłanek wymaga bezpośredniego kontaktu z oskarżonym, co szczególnie uwidacznia się w przypadku zgłaszania
przez oskarżonego naruszania jego nietykalności cielesnej w areszcie czy też pogarszania się jego stanu zdrowia.
W ocenie NRA brak osobistego kontaktu sądu z oskarżonym uniemożliwia weryfikację twierdzeń dotyczących osoby oskarżonego przekazywanych
przez obrońcę. Ponadto w wielu przypadkach pobyt w areszcie wpływa na postawę procesową oskarżonego, zaś możliwość stwierdzenia
zmiany w tym zakresie bez wysłuchania zainteresowanego jest w zasadzie niemożliwa.
Często w praktyce wymiaru sprawiedliwości oskarżony zostaje przesłuchany tylko raz, przed pierwszym zastosowaniem tymczasowego
aresztowania, zaś następnie środek ten jest stosowany nawet przez lata, bez kolejnego wysłuchania oskarżonego. Dodatkowo NRA
zwróciła uwagę, że niekiedy decyzję o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania podejmuje sąd apelacyjny, a zatem
sąd, który nie stosował po raz pierwszy tego środka zapobiegawczego oraz który nie prowadzi sprawy na etapie postępowania
jurysdykcyjnego.
7.2. Naczelna Rada Adwokacka wskazała ponadto na dwa przypadki naruszenia obowiązku zawiadomienia obrońcy o terminie posiedzenia
w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania z art. 249 § 5 k.p.k., które – w ocenie sądów rozpoznających
zażalenie w sprawie – nie miały wpływu na prawidłowość decyzji o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania.
NRA zwróciła ponadto uwagę na niesatysfakcjonującą jej zdaniem praktykę w zakresie dostępu do wniosku o zastosowanie bądź
przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania oraz akt postępowania, w zakresie obejmującym materiały stanowiące podstawę
takiego wniosku.
7.3. W konkluzji Naczelna Rada Adwokacka wyraziła opinię, że art. 249 § 3 w związku z art. 249 § 5 k.p.k. są niezgodne z art.
2 oraz art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 5 ust. 4 Konwencji.
8. W odpowiedzi na pismo Trybunału Konstytucyjnego z 20 listopada 2012 r. Minister Sprawiedliwości poinformował, że w 2010
r. w sądach rejonowych załatwiono 5923 sprawy z wniosku prokuratora o przedłużenie tymczasowego aresztowania w toku śledztwa
lub dochodzenia, a w 2011 r. 5321 spraw tego rodzaju (sprawozdania w sprawach karnych i wykroczeniowych w sądach rejonowych
za 2010 i 2011 r., MS-S5r).
W sądach okręgowych w 2010 r. rozpoznano 4531 wniosków prokuratora o przedłużenie tymczasowego aresztowania w toku śledztwa
lub dochodzenia, a w 2011 r. załatwienia w sądach okręgowych wyniosły 4176 spraw (sprawozdania w sprawach karnych i wykroczeniowych
w sądach okręgowych za 2010 i 2011 r., MS-S5o).
W sądach apelacyjnych w 2011 r. załatwiono łącznie 685 spraw o przedłużenie tymczasowego aresztowania w trybie art. 263 §
4 k.p.k., w tym na wniosek sądu rejonowego 19, na wniosek sądu okręgowego 413, na wniosek prokuratora 253. W 2011 r. sądy
apelacyjne załatwiły łącznie 585 tego rodzaju spraw, w tym na wniosek sądu rejonowego 25, na wniosek sądu okręgowego 374 i
na wniosek prokuratora 186 spraw (sprawozdania w sprawach karnych w sądach apelacyjnych za rok 2010 i 2011: MS-S5a).
Nie są gromadzone dane dotyczące liczby posiedzeń w sprawie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania. Wydatki związane
z wykonywaniem konwoju osób z zakładów karnych i aresztów śledczych do sądów ponoszone są w ramach budżetu Policji.
9. Pismem z 5 grudnia 2012 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił się z prośbą o akta sądowe w sprawie skarżącego. Sąd Okręgowy
w Białymstoku w piśmie z 10 grudnia 2012 r. poinformował, że z uwagi na uchylenie sprawy dotyczącej odpowiedzialności karnej
i przekazanie jej do ponownego rozpoznania oraz wyznaczony termin rozprawy akta nie mogą być przekazane.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Pismem z 1 marca 2012 r., nadanym następnego dnia, Jacek Piotr L. wystąpił ze skargą konstytucyjną o stwierdzenie niezgodności
art. 249 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.)
w zakresie, w jakim stanowi, że zawiadomienie obrońcy osoby, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie, o terminie
przesłuchania tej osoby nie jest obowiązkowe, ale uzależnione od wniosku oskarżonego oraz dodatkowej przesłanki nieutrudniania
przeprowadzenia tej czynności w sytuacji, gdy udział prokuratora w takim przesłuchaniu jest obligatoryjny, z art. 2, art.
31 ust. 3, art. 42 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji, a także z art. 5 ust. 4 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem
nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja), oraz o stwierdzenie niezgodności art. 249 § 5 k.p.k. w
zakresie, w jakim pomija obowiązek wysłuchania zainteresowanego (podejrzanego lub oskarżonego) przy dalszym stosowaniu – przedłużeniu
aresztu, z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Skarżący uczynił zadość wymogom formalnym dotyczącym wniesienia skargi konstytucyjnej. Skarga została złożona z zachowaniem
3-miesięcznego terminu od dnia doręczenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Skarżący wskazał przepis, na podstawie którego
zapadło ostateczne rozstrzygnięcie w jego sprawie, a także przywołał konstytucyjne wolności i prawa, które w jego ocenie zostały
naruszone tym przepisem.
2. Skarżący jako ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie wskazał postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 30 września
2009 r., sygn. akt II AKz 304/09, utrzymujące w mocy postanowienie Sądu Okręgowego w Białymstoku z 17 września 2009 r. o przedłużeniu
stosowania wobec oskarżonego Jacka Piotra L. tymczasowego aresztowania na okres dalszych trzech miesięcy. W związku z tym
jako ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie zostało wskazane przez skarżącego postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego
aresztowania. W tym kontekście Trybunał Konstytucyjny pragnie przypomnieć, że „każde (…) postępowanie w przedmiocie tymczasowego
aresztowania, wszczęte na skutek złożenia odpowiedniego wniosku, jest w tym sensie postępowaniem nowym, toczącym się niejako
od początku aż do chwili jego prawomocności, w tym przypadku równoznacznej z ostatecznością orzekania w odniesieniu do tej
kwestii. W przeciwnym wypadku kontrola konstytucyjności podstawy zastosowania (czy przedłużenia) tymczasowego aresztowania
mogłaby przynieść osobie wskazującej na naruszenie jej konstytucyjnych praw i wolności efekt dopiero wówczas, kiedy nie miałaby
już dla niej w istocie żadnego znaczenia; niweczyłoby to w konsekwencji wymiar gwarancyjny skargi w odniesieniu do osoby najbardziej
zainteresowanej skutecznością deklarowanej konstytucyjnie gwarancji. Istotą orzeczenia ostatecznego w rozumieniu art. 79 ust.
1 Konstytucji jest więc jego związek z danym prawem lub wolnością konstytucyjnie chronioną, nie zaś związek z toczącym się
innym postępowaniem, nawet gdyby postępowanie to z punktu widzenia organu je prowadzącego miało charakter główny i zasadniczy,
zaś postępowanie, w wyniku którego wydano orzeczenie dotyczące praw i wolności skarżącego, należało uznawać za jedynie poboczne,
dodatkowe czy służebne wobec postępowania głównego” (wyrok TK z 24 lipca 2006 r., sygn. SK 58/03, OTK ZU nr 7/2006, poz. 85).
W związku z tym Trybunał uznał, że wydane w niniejszej sprawie postanowienie w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania stanowi ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji.
3. Skarżący jako przedmiot kontroli wskazał art. 249 § 3 i art. 249 § 5 k.p.k., a zatem przepisy o charakterze procesowym,
a nie materialnym. W związku z tym Trybunał Konstytucyjny przypomina, że przedmiotem oceny z punktu widzenia konstytucyjności
przepisów mogą być przede wszystkim „przepisy prawa materialnego regulujące status jednostek (oraz, w pewnym zakresie, innych
niż osoby fizyczne podmiotów prawnych), którym Konstytucja przyznaje określone prawa, gwarantuje wolności lub nakłada (konstytucyjnie
zdeterminowane) obowiązki. Ponadto, w pewnym przynajmniej zakresie, przepisami tego rodzaju mogą być unormowania natury proceduralnej,
pod warunkiem jednak i w zakresie, w którym ich stosowanie rzutuje – w sensie prawnym – na orzekanie o treści konstytucyjnych
praw bądź wolności oraz o konstytucyjnych powinnościach jednostek (podmiotów prawnych)” (wyrok TK z 17 lutego 2009 r., sygn.
SK 10/07, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 8).
3.1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przepisy art. 249 § 3 i art. 249 § 5 k.p.k. regulują kwestie m.in. obowiązku wysłuchania
oskarżonego przez organ prowadzący postępowanie, obecności stron na posiedzeniu sądu i powiązaną z tym procedurę powiadamiania
ich o terminie posiedzeń, udziału obrońcy i prokuratora w czynnościach procesowych. Unormowania te – co do zasady – wpływają
na określone uprawnienia przysługujące jednostkom w toku postępowania karnego. Niemniej podstawą skargi konstytucyjnej mogą
być tylko takie przepisy proceduralne, które wpływając „na orzekanie o treści konstytucyjnych praw bądź wolności oraz o konstytucyjnych
powinnościach jednostek (podmiotów prawnych)” stanowiły podstawę procedowania organu stosującego prawo przy wydawaniu konkretnego
rozstrzygnięcia, wskazanego przez skarżącego jako ostateczne w jego sprawie.
3.2. W niniejszej sprawie ostatecznym rozstrzygnięciem o prawach i wolnościach konstytucyjnych skarżącego było postanowienie
Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 30 września 2009 r., sygn. akt II AKz 304/09, utrzymujące w mocy postanowienie Sądu Okręgowego
w Białymstoku z 17 września 2009 r. o przedłużeniu stosowania wobec oskarżonego Jacka Piotra L. tymczasowego aresztowania
na okres dalszych trzech miesięcy. Skoro zatem w analizowanej sprawie rozstrzygnięciem stanowiącym podstawę skargi było postanowienie
sądu dotyczące przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania wobec skarżącego, to tym samym ewentualnej ocenie pod kątem
zgodności ze wskazanymi przez skarżącego wzorcami konstytucyjnymi mogą podlegać tylko te przepisy proceduralne, które stanowiły
podstawę procedowania sądu w sprawie dotyczącej przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania.
Nie ulega wątpliwości, że art. 249 § 5 k.p.k. stanowił podstawę procedowania w sprawie, której przedmiotem była kwestia przedłużenia
stosowania względem skarżącego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Przepis ten bowiem, regulując materię
prawa do udziału w posiedzeniu obrońcy i prokuratora, znajduje zastosowanie – co wynika expressis verbis z jego treści – m.in. do posiedzenia dotyczącego „przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania”.
Z kolei art. 249 § 3 k.p.k., regulując m.in. kwestię obowiązku wysłuchania oskarżonego czy też udziału obrońcy w przesłuchaniu,
znajduje zastosowanie – co wynika również expressis verbis z jego treści – do procedowania w przedmiocie „zastosowania” każdego środka zapobiegawczego, w tym „zastosowania” tymczasowego
aresztowania. Jak trafnie zauważył Prokurator Generalny, z uwagi na użycie w wyżej wymienionym przepisie sformułowania „zastosowania”,
odniesienie go do wszystkich bez wyjątku środków zapobiegawczych oraz treść art. 249 § 5 k.p.k., który odnosi się do przedłużenia
stosowania tymczasowego aresztowania (w sytuacji, gdy dalsze stosowanie innych środków zapobiegawczych – poza tymczasowym
aresztowaniem – nigdy nie jest orzekane), art. 249 § 3 k.p.k. stanowi podstawę procedowania organu prowadzącego postępowanie
w sytuacji orzekania o stosowaniu jakiegokolwiek środka zapobiegawczego, w tym tymczasowego aresztowania, po raz pierwszy,
w tym także po wcześniejszym uchyleniu stosowania określonego środka zapobiegawczego (por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek,
Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 1-296. Tom I, Warszawa 2004, s. 1023). Art. 249 § 3 k.p.k. nie stanowi zatem podstawy procedowania sądu w przypadku przedłużania stosowania
tymczasowego aresztowania, bowiem „zastosowanie” tymczasowego aresztowania po raz pierwszy nigdy nie jest „przedłużaniem”
jego stosowania, czyli orzekaniem po raz kolejny w przedmiocie ww. środka zapobiegawczego, celem utrzymania jego dotychczasowego
stosowania względem oskarżonego.
W związku z tym Trybunał uznał, że przedmiotem skargi konstytucyjnej w niniejszej sprawie nie może być art. 249 § 3 k.p.k.
z uwagi na to, że nie stanowił on podstawy procedowania sądu w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania
wobec skarżącego. Z tego względu postępowanie w zakresie badania zgodności z Konstytucją art. 249 § 3 k.p.k. należało umorzyć
ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
4. Trybunał Konstytucyjny dostrzegł, że art. 249 § 5 k.p.k. znajduje zastosowanie w wypadku trzech postępowań: w sprawie przedłużenia
stosowania tymczasowego aresztowania, rozpoznania zażalenia na zastosowanie tymczasowego aresztowania i rozpoznania zażalenia
na przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania.
Przedmiotem skargi konstytucyjnej w niniejszej sprawie, jak to zostało wyżej wspomniane, może być art. 249 § 5 k.p.k. w takim
tylko zakresie, w jakim stanowił podstawę procedowania sądu w sprawie, w której zostało wydane ostateczne rozstrzygnięcie
wskazane przez skarżącego jako podstawa skargi konstytucyjnej. Rozstrzygnięciem tym było postanowienie o przedłużeniu stosowania
tymczasowego aresztowania względem skarżącego. W związku z tym analiza art. 249 § 5 k.p.k. musi być ograniczona wyłącznie
do tej części przepisu, która dotyczy sposobu procedowania w postępowaniu w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania.
5. Skarżący względem art. 249 § 5 k.p.k. wysunął zarzut sprzeczności ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi z tego powodu,
że przepis ten nie przewiduje obowiązku wysłuchania oskarżonego przed przedłużeniem stosowania tymczasowego aresztowania.
Skarżący uzasadnił swoje twierdzenie odwołując się do sposobu potraktowania go przez sąd. Wskazał, że nie został doprowadzony
na żadne z posiedzeń dotyczących przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania. Nie był też zawiadamiany o terminie tych
posiedzeń. Jednocześnie przyznał, że odpisy postanowień o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania względem niego
były mu doręczane. Na każde z tych postanowień wnosił zażalenia, które jednak nie były uwzględniane przez sąd. W ocenie skarżącego,
gdyby sąd wysłuchał jego racji podczas posiedzenia, rozstrzygnięcia w sprawie mogłyby być inne. Jako przykład podał okoliczność,
że postanowieniem z 1 października 2009 r. Sąd Okręgowy uchylił wobec skarżącego tymczasowe aresztowanie pod warunkiem wniesienia
poręczenia majątkowego. Skarżący twierdzi, że gdyby był obecny na posiedzeniu, wtedy sąd wiedziałby, że skarżącego nie stać
na wniesienie takiego poręczenia.
Zdaniem skarżącego brak wysłuchania narusza jego prawo do obrony oraz prawo do sądu. Skarżący rozumie gwarancje prawa do obrony
w taki sposób, że ustawodawca musi przepisami prawa uregulować obowiązek wysłuchania podejrzanego lub oskarżonego przy przedłużaniu
stosowania tymczasowego aresztowania. Skarżący jest świadomy, że istnieją inne sposoby zaprezentowania przez niego stanowiska,
takie jak udział obrońcy w posiedzeniu lub możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego
aresztowania. Korzysta on z tych środków gwarancyjnych, ale jednocześnie uważa, że są one niewystarczające. Skarżący podkreśla,
że długi okres aresztowania, bez wysłuchania go, narusza jego prawo do sądu i pozbawia obrony. Twierdzi, że możliwość odwołania
się od orzeczeń przedłużających stosowanie tymczasowego aresztowania nie jest skutecznym środkiem odwoławczym. Nie jest to
bowiem środek, który rekompensowałby niewysłuchanie podejrzanego lub oskarżonego.
6. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, argumentacja skarżącego dotyczy nie tyle niekonstytucyjności art. 249 § 5 k.p.k., ile
praktyki związanej z przedłużaniem stosowania tymczasowego aresztowania oraz wiąże się ze zgłoszeniem określonych postulatów
wobec ustawodawcy. Skarżący podnosi bowiem to, że w jego ocenie, mógłby być inaczej potraktowany przez sąd, gdyby osobiście,
w bezpośrednim kontakcie, mógł przedstawić swoje racje.
Należy najpierw przypomnieć, że „na podstawie art. 79 Konstytucji, Trybunał nie podejmuje kontroli konstytucyjności stosowania
prawa. Może więc tak się zdarzyć, że w sprawie występuje naruszenie prawa konstytucyjnego, lecz wiąże się ono nie z treścią
kontrolowanego przepisu, lecz praktycznym jego zastosowaniem (interpretacja przepisów, subsumpcja, rozumowania zastosowane
przez orzekający sąd itd). W takich wypadkach Trybunał Konstytucyjny nie ma podstaw do dokonania kontroli konstytucyjności
zgodnie z treścią skargi (…). Skarga konstytucyjna w polskim systemie prawnym jest bowiem zawsze «skargą na przepis», a nie
na jego konkretne, wadliwe zastosowanie” (postanowienie z 13 października 2008 r., sygn. SK 20/08, OTK ZU nr 8/A/2008, poz.
146; zob. też wyrok z 1 lipca 2008 r., sygn. SK 40/07, OTK ZU nr 6/A/2008, poz. 101).
7. Trybunał zwrócił uwagę, że kwestionowany art. 249 § 5 k.p.k., zgodnie z którym: „Prokurator i obrońca mają prawo wziąć
udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie
lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Niestawiennictwo obrońcy lub prokuratora należycie zawiadomionych o terminie
nie tamuje rozpoznania sprawy”, ma charakter gwarancyjny. Rozstrzyga o tym, że przedłużenie stosowania tymczasowego będzie
przeprowadzane z poszanowaniem prawa do sądu.
Proponuje, by wysłuchanie oraz zawiadamianie oskarżonego i obrońcy o posiedzeniu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania było obligatoryjne. Jego zdaniem obecne ukształtowanie tej procedury, w tym zawiadamianie i prawo do uczestnictwa
w posiedzeniu obrońcy oraz prawo odwołania, stanowi niedostateczną gwarancję ochrony praw człowieka.
8. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, Trybunał Konstytucyjny nie może ingerować w swobodę działania ustawodawcy (por. np.
wyrok z 11 października 2012 r., sygn. SK 18/10). Określone brzmienie art. 249 § 5 k.p.k przepisu jest wynikiem zamysłu ustawodawcy
i mieści się w zakresie swobody jego działania. Art. 249 § 3 zdanie pierwsze k.p.k. stanowi, że przed zastosowaniem środka
zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek przesłuchuje oskarżonego. Art. 249 § 5 k.p.k. określa gwarancje obowiązujące
m.in. w postępowaniu w sprawie przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania.
Ukształtowanie zasad dotyczących przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania należy do ustawodawcy „zwykłego”, który
ma prawo do samodzielnego unormowania określonego trybu w przepisach właściwych dla danego postępowania (por. postanowienie
z 4 września 2007 r., sygn. SK 47/06, OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 99).
Z przeprowadzonej wyżej analizy wynika, że kwestionowany przepis nie ma bezpośredniego związku z naruszeniem konstytucyjnych
wolności i praw wskazywanych przez skarżącego. Przedstawiane przez skarżącego propozycje rozwiązań legislacyjnych nie stanowią
problemu konstytucyjnego, który mógłby być poddany kognicji Trybunału Konstytucyjnego. Postulaty te są kierowane do ustawodawcy,
co powoduje, że postępowanie zostaje umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Ze względu na wyżej wskazane okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce.