1. W skardze konstytucyjnej z 4 stycznia 2011 r. A.W. (dalej: skarżący) wniósł o stwierdzenie, że art. 33 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066, ze zm.; dalej: p.ł.) w zakresie, w jakim nie zawiera unormowań przyznających prawo do sądu wobec ostatecznych decyzji organów dyscyplinarnych Polskiego Związku Łowieckiego (dalej: PZŁ) rozstrzygających o prawach i obowiązkach członków, innych niż orzekających o utracie członkostwa w PZŁ, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została złożona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżący, będący członkiem PZŁ, został uznany przez Okręgowy Sąd Łowiecki w Ostrołęce za winnego przewinienia łowieckiego określonego w § 137 ust. 1 pkt 1 statutu PZŁ oraz § 22 ust. 1 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 marca 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków wykonywania polowania i znakowania tusz (Dz. U. Nr 61, poz. 548, ze zm.). Główny Sąd Łowiecki zmienił kwalifikację, uniewinniając skarżącego od zarzucanego mu czynu, ale w wyniku wniesienia skargi nadzwyczajnej przez Głównego Rzecznika Dyscyplinarnego oba wcześniejsze orzeczenia zostały uchylone. Ponowne postępowanie zostało umorzone postanowieniem Okręgowego Sądu Łowieckiego w Olsztynie, jednak w wyniku odwołania wniesionego przez Głównego Rzecznika Dyscyplinarnego Główny Sąd Łowiecki w orzeczeniu z 7 lipca 2009 r. (sygn. akt GSŁ 17/09) uznał skarżącego winnym zarzucanego mu czynu, wymierzając karę dyscyplinarną zawieszenia w prawach członka PZŁ na okres 9 miesięcy. Pozew o uchylenie tego orzeczenia, wniesiony przez skarżącego przeciwko PZŁ, został odrzucony postanowieniem Sądu Okręgowego w Warszawie z 11 maja 2010 r. (sygn. II C 254/10). Z kolei zażalenie na to ostatnie postanowienie zostało oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 sierpnia 2010 r. (sygn. I ACz 1221/10).

Zdaniem skarżącego, organy PZŁ naruszyły prawo do rzetelnego i uczciwego procesu. Analizując status prawny i kompetencje PZŁ, skarżący wskazał, że dla wszystkich obywateli polskich, którzy chcą realizować krajowe uprawnienia łowieckie, przynależność do PZŁ nie ma charakteru dobrowolnego. Zakwestionowany przepis, ograniczając przedmiotowo zakres sądowej kontroli rozstrzygnięć organów PZŁ, prowadzi do tego, że dokonywana przez nie ocena, której skutkiem może być ograniczenie praw członka PZŁ, a przez to również faktyczne ograniczenie możliwości korzystania z uprawnień łowieckich, może być całkowicie uznaniowa i arbitralna, zaś sam zainteresowany będzie pozbawiony szansy weryfikacji niekorzystnych dla siebie skutków przed sądem. Skarżący odnotował ponadto, że powierzając podmiotom prawa prywatnego wykonywanie zadań publicznych, ustawodawca powinien zagwarantować ich członkom ochronę praw i wolności obywatelskich. W szczególności wszelkie ograniczenia w tej mierze powinny mieć ustawową podstawę i uwzględniać prawo do sądu od rozstrzygnięć organów wewnętrznych organizacji.

2. W skardze konstytucyjnej z 15 lipca 2010 r. W.T. (dalej: skarżący) wniósł o stwierdzenie, że art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim uniemożliwia osobom skazanym prawomocnymi wyrokami sądów dyscyplinarnych w PZŁ na kary inne niż wydalenia z PZŁ dochodzenia swych praw przed sądami powszechnymi, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została złożona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżący, będący członkiem PZŁ, został uznany przez Okręgowy Sąd Łowiecki w Białej Podlaskiej za winnego przewinienia łowieckiego określonego w § 137 ust. 1 pkt 2 i 4 statutu PZŁ. Przewinienie polegało na tym, że skarżący, pełniąc funkcję przewodniczącego komisji rewizyjnej koła łowieckiego, z pominięciem komisji rewizyjnej koła łowieckiego, którego był członkiem, oraz nie zachowując terminu wyjaśnienia sprawy wyznaczonego przez Zarząd Okręgowy PZŁ w Białej Podlaskiej, złożył do prokuratury doniesienie o możliwości popełnienia przestępstwa związanego – jego zdaniem – ze sposobem prowadzenia gospodarki finansowej koła („nadużyciami finansowymi”), a następnie, po umorzeniu dochodzenia w tej sprawie, złożył skargę do Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Okręgowego w Lublinie. Okręgowy Sąd Łowiecki w Białej Podlaskiej w orzeczeniu z 7 maja 2008 r. (sygn. akt OSŁ 2/2008) wymierzył skarżącemu karę zawieszenia w prawach członka PZŁ na okres jednego roku oraz zobowiązał do przeproszenia poszkodowanych przez niego członków koła łowieckiego przez „wywieszenie sporządzonego przez obwinionego tekstu przeprosin na tablicy ogłoszeń w siedzibie ZO PZŁ w Białej Podlaskiej”.

Od orzeczenia Okręgowego Sądu Łowieckiego w Białej Podlaskiej z 7 maja 2008 r. skarżący odwołał się do Głównego Sądu Łowieckiego w Warszawie, który jednak orzeczeniem z 6 listopada 2008 r. (sygn. akt GSŁ 31/08) utrzymał zaskarżone orzeczenie w mocy. Pozew skarżącego o uchylenie orzeczenia Głównego Sądu Łowieckiego z 6 listopada 2008 r. został odrzucony ze względu na niedopuszczalność drogi sądowej przez Sąd Okręgowy w Lublinie (postanowienie z 28 kwietnia 2010 r., sygn. akt I C 273/10). Zażalenie skarżącego na postanowienie Sądu Okręgowego w Lublinie zostało zaś oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 15 czerwca 2010 r. (sygn. akt I ACz 398/10).

W ocenie skarżącego, art. 33 ust. 6 p.ł. uniemożliwia dochodzenie chronionych konstytucyjnie praw członków PZŁ przed sądem należycie ukształtowanym. W razie wydania orzeczenia przewidującego karę nieujętą w przepisach prawa łowieckiego, nie można „skontrolować prawidłowości i zasadności wydania takiego orzeczenia”. Tym samym, jak podkreślał skarżący, art. 33 ust. 6 p.ł. zamyka drogę odwoławczą od rozstrzygnięć sądów dyscyplinarnych PZŁ.

3. Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 18 czerwca 2012 r. skargi konstytucyjne A.W. i W.T. zostały przekazane do łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą SK 8/11, ze względu na tożsamość przedmiotową.

4. Marszałek Sejmu w piśmie procesowym z 10 czerwca 2011 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości odwołania się do sądu od ostatecznego rozstrzygnięcia organu PZŁ orzekającego karę dyscyplinarną niemającą charakteru wyłącznie organizacyjnego, inną niż utrata członkostwa w PZŁ lub w kole łowieckim, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

W ocenie Marszałka Sejmu, PZŁ ma monopol na prowadzenie gospodarki łowieckiej, „a przynależność do Związku osób, które chcą polować, formalnie dobrowolna, jest, z tego punktu widzenia, de facto obligatoryjna”. Znaczy to, że skutkiem ostatecznego orzeczenia przez organy dyscyplinarne PZŁ sankcji zawieszenia w prawach członka jest „czasowy brak możliwości wykonywania nabytych uprawnień do polowania – w ogóle, a nie tylko w ramach jego struktury”. Dlatego postępowanie dyscyplinarne prowadzone przez organy PZŁ mieści się w konstytucyjnym pojęciu sprawy, o ile orzekane w jego ramach sankcje nie mają charakteru organizacyjnego (wewnętrznego). Według Marszałka Sejmu, za ograniczeniem przedmiotowego zakresu spraw rozstrzyganych przez organy PZŁ można wskazać pewne wartości, jak np. zapewnienie samodzielności, samorządności i autonomii decyzyjnej PZŁ, jako organizacji o charakterze korporacyjnym. Niemniej „w sytuacjach, w których sankcje orzekane przez organy dyscyplinarne Związku wykraczają poza sferę czysto organizacyjną, ograniczenia te nie mogą godzić w istotę prawa do sądu i wyłączać dostępu do sądowego wymiaru sprawiedliwości”.

Marszałek Sejmu nie podzielił natomiast zarzutu, że art. 33 ust. 6 p.ł. narusza zakaz zamykania sądowej drogi naruszania konstytucyjnych wolności lub praw, wywodzony z art. 77 ust. 2 Konstytucji. Przepis ten – zdaniem Marszałka – jest nieadekwatnym wzorcem kontroli, ponieważ przepisy dotyczące kary „zawieszenia w prawach członka PZŁ” nie mają „konstytucyjnego zakotwiczenia”.

5. Prokurator Generalny w piśmie procesowym z 14 września 2011 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim nie zawiera unormowań przyznających prawo do sądu wobec ostatecznych decyzji organów dyscyplinarnych PZŁ rozstrzygających o prawach i obowiązkach członków, innych niż orzekających o utracie członkostwa w PZŁ, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny uznał, że ograniczenie możliwości odwołania do sądu od orzeczenia dyscyplinarnego tylko do sytuacji, gdy w postępowaniu dyscyplinarnym orzeczono najsurowszą karę, jest niedopuszczalne. W każdej sprawie dyscyplinarnej, która była przedmiotem rozstrzygnięcia w pozasądowym postępowaniu dyscyplinarnym, ustawodawca musi zapewnić prawo do sądowej kontroli postępowania dyscyplinarnego i zapadłego w jego wyniku orzeczenia. Kary nakładane na członka PZŁ mogą bowiem dotyczyć zarówno ograniczenia lub całkowitego wyłączenia możliwości polowania, jak i sfery majątkowej (zobowiązanie do naprawienia wyrządzonej szkody) lub dobrego imienia i czci skazanego.

W piśmie procesowym z 20 lipca 2012 r. Prokurator Generalny przedstawił dodatkowe wyjaśnienia, podtrzymując stanowisko zajęte w swoim piśmie z 14 września 2011 r.

6. W piśmie z 31 maja 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował Trybunał Konstytucyjny, że na podstawie art. 51 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) zgłasza udziału w postępowaniu.

W pismach z 8 grudnia 2011 r. i 9 lipca 2012 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zajął stanowisko, że art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim nie zawiera unormowań przyznających prawo do sądu wobec ostatecznych decyzji organów dyscyplinarnych PZŁ rozstrzygających o prawach i obowiązkach członków, innych niż orzekających o utracie członkostwa w PZŁ, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, ze względu na brak ustawowych przesłanek i trybu odpowiedzialności dyscyplinarnej oraz powierzenie tych kwestii do dowolnego uregulowania w statucie PZŁ, w art. 33 ust. 6 p.ł. występuje pominięcie ustawodawcze. „Prawna kontrola nad wykonywaniem przez PZŁ jego ustawowych kompetencji w zakresie sądownictwa dyscyplinarnego powinna należeć do państwa, tymczasem to właśnie Związkowi [PZŁ] pozostawiono niemal nieograniczoną swobodę regulacyjną w tym zakresie. Przedmiotowe pominięcie powoduje, że Rzeczpospolita Polska nie chroni interesów członków Związku jako strony słabszej w stosunku do niego, co z kolei jest niezgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej”. Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę również na represyjny charakter wszelkich postępowań dyscyplinarnych, z czym powinny wiązać się szczególne gwarancje prawa do sądu.

7. 27 lipca 2012 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęła opinia „przyjaciela sądu” (amicus curiae) – Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Zajęto w niej stanowisko, że art. 33 ust. 6 p.ł. narusza konstytucyjną zasadę prawa do sądu oraz standardy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Kwestionowany w tym postępowaniu art. 33 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066, ze zm.; dalej: p.ł.) był już przedmiotem oceny zgodności ze wskazanymi przez skarżących wzorcami kontroli, z punktu widzenia tych samych zarzutów konstytucyjnych.

W wyroku z 6 listopada 2012 r. (sygn. K 21/11, OTK ZU nr 10/A/2012, poz. 119) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim nie przewiduje prawa członka Polskiego Związku Łowieckiego (dalej: PZŁ), wobec którego zastosowano sankcję dyscyplinarną inną niż utrata członkostwa w PZŁ lub w kole łowieckim, gdy przewinienie i orzeczona za nie sankcja nie mają wyłącznie charakteru wewnątrzorganizacyjnego, do wniesienia odwołania do sądu, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. Artykuł 33 ust. 6 p.ł. utracił moc obowiązującą we wskazanym zakresie w dniu ogłoszenia wyroku Trybunału w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, tj. w dniu 21 listopada 2012 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1281).

2. Trybunał Konstytucyjny stwierdził w wyroku z 6 listopada 2012 r. (sygn. K 21/11), że postępowanie dyscyplinarne funkcjonujące w różnych organizacjach (np. stowarzyszeniach, samorządach zawodowych, partiach politycznych) ma charakter represyjny. Taki charakter ma też postępowanie dyscyplinarne przewidziane wobec członków PZŁ. Wprawdzie przynależność do PZŁ jest dobrowolna w tym sensie, że zainteresowany sam decyduje o wstąpieniu do niego, to jednak – jak wykazał Trybunał – PZŁ nie jest stowarzyszeniem w rozumieniu prawa prywatnego. Każdy, kto chce uzyskać prawo wykonywania polowania (z wyjątkami wskazanymi w art. 42a i art. 43 p.ł.), musi zostać jego członkiem (art. 42 ust. 1 p.ł.). Polski Związek Łowiecki ma bowiem wyłączność w sprawie dopuszczenia do polowania na terytorium Polski, a przy tym prawo łowieckie wyklucza utworzenie innych podmiotów o takim samym lub zbliżonym zakresie działania. Właśnie powiązanie przez ustawodawcę członkostwa w PZŁ z prawem wykonywania polowania oraz innymi prawami majątkowymi i niemajątkowymi przesądza, że członkowie PZŁ nie mogą być wyłączeni z klasy podmiotów, którym przysługuje prawo dostępu do sądu w razie prowadzonego wobec nich postępowania dyscyplinarnego. Innymi słowy „członek PZŁ” mieści się w zakresie nazwy „każdy” użytej w art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Za objęciem postępowania dyscyplinarnego prowadzonego przez organy PZŁ kontrolą sądową przemawiały, zdaniem Trybunału, następujące argumenty. Po pierwsze, wspomniany już represyjny charakter tego postępowania i wypracowane przez Trybunał standardy ochrony jednostki, na którą w postępowaniu dyscyplinarnym nałożono sankcję. Po drugie, charakter prawny PZŁ jako związku, utworzonego ustawą przez państwo i wykonującego z jego woli zadania należące do państwa (ochrona środowiska i prowadzenie gospodarki łowieckiej) oraz wykazującego istotne cechy samorządu, o którym mowa w art. 17 ust. 2 Konstytucji. Nakładając na tworzony przez siebie związek zadania publiczne, ustawodawca jest obowiązany zagwarantować jego członkom ochronę ich praw i wolności. Powinien ponadto uwzględnić, że zobowiązał PZŁ do prowadzenia postępowania dyscyplinarnego, a to z kolei uzasadnia wniosek, że sądownictwo dyscyplinarne nie jest wewnętrzną sprawą PZŁ. Po trzecie, zakaz zróżnicowania dostępu do drogi sądowej w zależności od rodzaju sankcji dyscyplinarnej orzeczonej przez organy dyscyplinarne PZŁ. Trybunał zauważył jednak, że droga sądowa w ramach postępowania dyscyplinarnego prowadzonego przez organy organizacji o charakterze korporacyjnym nie musi być przewidziana w każdym wypadku; jest dopuszczalne, by pewien zakres spraw, w których są orzekane sankcje dyscyplinarne wobec członka PZŁ, został wyłączony spod kontroli sądowej (chodzi o sprawy mające charakter tylko „wewnątrzorganizacyjny”).

3. Trybunał Konstytucyjny uznał, że istnieje tożsamość sprawy rozstrzygniętej jego wyrokiem z 6 listopada 2012 r. (sygn. K 21/11) z przedstawionymi w tym postępowaniu połączonymi skargami konstytucyjnymi. Ponowne rozpoznanie tego samego problemu konstytucyjnego, w sytuacji uprzedniego orzeczenia o niezgodności zaskarżonego przepisu z Konstytucją, czyni postępowanie zbędnym (zob., zamiast wielu, postanowienie TK z 8 maja 2012 r., sygn. P 52/11, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 54). Przesłanka zbędności wydania wyroku prowadzi zaś do umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Cel postępowania, polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją, został bowiem osiągnięty.

W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, umorzył postępowanie w sprawie połączonych do wspólnego rozpoznania skarg konstytucyjnych:

– A.W. o zbadanie zgodności art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim nie zawiera unormowań przyznających prawo do sądu wobec ostatecznych decyzji organów dyscyplinarnych PZŁ rozstrzygających o prawach i obowiązkach członków, innych niż orzekających o utracie członkostwa w PZŁ, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji,

– W.T. o zbadanie zgodności art. 33 ust. 6 p.ł. w zakresie, w jakim uniemożliwia osobom skazanym prawomocnymi wyrokami sądów dyscyplinarnych w PZŁ na kary inne niż wydalenia z PZŁ dochodzenia swych praw przed sądami powszechnymi, z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, ze względu na zbędność wydania wyroku.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.