1. Postanowieniem z 23 grudnia 2010 r., uzupełnionym postanowieniem z 13 czerwca 2011 r. (sygn. akt I C 589/09), oraz postanowieniem z 11 kwietnia 2011 r., uzupełnionym postanowieniem z 8 czerwca 2011 r. (sygn. akt I C 579/10), Sąd Okręgowy w Gliwicach, I Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawne, czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji.

Postanowieniem z 30 marca 2011 r., uzupełnionym postanowieniem z 6 czerwca 2011 r. (sygn. akt I C 6/11), Sąd Okręgowy w Gliwicach, I Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim dotyczy on roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorcy państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 1 Konstytucji.

Postanowieniem z 6 kwietnia 2011 r., uzupełnionym postanowieniem z 13 lipca 2011 r. (sygn. akt XII C 83/11), Sąd Okręgowy w Gliwicach, XII Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy art. 48 ust. 1 u.s.m. jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 21 lipca 2011 r. wskazane powyżej pytania prawne, z uwagi na tożsamość przedmiotu, zostały przekazane do łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą P 36/11.

1.2. Zawisłe przed sądami pytającymi sprawy dotyczą powództw najemców lokali mieszkalnych (lub osób im bliskich), które w przeszłości stanowiły mieszkania zakładowe, a następnie zostały nieodpłatnie przejęte przez pozwane spółdzielnie mieszkaniowe. Powołując się na art. 48 ust. 1 u.s.m., najemcy zwrócili się do spółdzielni mieszkaniowych o przeniesienie własności najmowanych dawnych mieszkań zakładowych. Spółdzielnie nie uwzględniły roszczeń najemców, argumentując, że po derogacji art. 48 ust. 3 u.s.m. na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07 (OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110), brak jest ku temu podstaw prawnych. W konsekwencji najemcy (lub osoby im bliskie) zdecydowali się dochodzić roszczeń na drodze sądowej. Sądy pytające uznały, że roszczenia powodów mają podstawę w art. 48 ust. 1 u.s.m., który wywołuje jednak zastrzeżenia co do zgodności z ustawą zasadniczą.

1.3. Sądy pytające powzięły wątpliwości co do konstytucyjności zakwestionowanego przepisu, powołując się na tożsame argumenty.

Art. 48 ust. 1 u.s.m. uzależnia przeniesienie przez spółdzielnię mieszkaniową własności nieodpłatnie przejętego dawnego mieszkania zakładowego na jego najemcę wyłącznie od spłaty zadłużenia z tytułu opłat wynikających z umowy najmu lokalu. Prowadzi to do uzyskania przez najemcę prawa własności mieszkania bez jakiegokolwiek wzajemnego świadczenia na rzecz spółdzielni mieszkaniowej. Uiszczanie opłat z tytułu najmu lokalu jest bowiem podstawowym obowiązkiem każdego najemcy. Art. 48 ust. 1 u.s.m. stanowi zatem ingerencję w przysługujące spółdzielni mieszkaniowej prawo własności, polegającą na nieuzasadnionym ograniczeniu prawa do rozporządzania rzeczą i pozbawieniu spółdzielni ochrony własności. Zaskarżony przepis powoduje formalne pozbawienie spółdzielni własności jej mienia oraz umniejszenie majątku należącego do ogółu członków spółdzielni. W konsekwencji przepis ten – w ocenie sądów pytających – jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

W świetle art. 2 Konstytucji nie do zaakceptowania jest sytuacja, w której następuje tak daleko idące różnicowanie statusu podmiotów pomiędzy spółdzielnią a innymi podmiotami funkcjonującymi na rynku, jakie wynika z treści art. 48 ust. 1 u.s.m. Przepis ten zakłóca poczucie sprawiedliwości społecznej, dając uprzywilejowanie jednym (najemcom) kosztem innych (ogółu spółdzielców).

Art. 32 ust. 1 Konstytucji wymaga równego traktowania przez władze publiczne, również poprzez stwarzanie szans na uwłaszczenie na porównywalnych warunkach. Tymczasem sytuacji najemców lokali wynikającej z obecnego brzmienia art. 48 ust. 1 u.s.m. nie sposób uznać za porównywalną za statusem innych podmiotów nabywających własność nieruchomości, którzy w razie stosowania tego przepisu byliby dyskryminowani.

Z art. 75 ust. 1 Konstytucji (który nie został wskazany jako wzorzec kontroli tylko przez Sąd Okręgowy w Gliwicach, I Wydział Cywilny, w związku ze sprawą o sygn. akt I C 6/11), nie wynika gwarancja zapewnienia każdemu obywatelowi prawa własności mieszkania, zwłaszcza z pokrzywdzeniem innych obywateli. Rolę tej zasady należy odczytywać w kategoriach socjalnych, które w niniejszej sprawie nie są pierwszoplanowe. Najemcy mają bowiem zaspokojone potrzeby mieszkaniowe.

1.4. Sądy pytające wskazały, że od odpowiedzi na przedstawione pytania prawne zależy rozstrzygnięcie toczących się przed nimi spraw. Uznanie zaskarżonego przepisu za zgodny z Konstytucją będzie skutkowało uwzględnieniem powództw najemców (lub osób im bliskich). Natomiast orzeczenie stwierdzające niezgodność zaskarżonego przepisu z Konstytucją będzie skutkowało oddaleniem powództw.

2. Pismem z 29 listopada 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową, która nieodpłatnie przejęła lokale mieszkalne przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez najemcę tego lokalu jedynie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 75 ust. 1 Konstytucji. Ponadto Prokurator Generalny przyjął, że na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) postępowanie, w zakresie badania art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m., podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, a w zakresie badania zgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.

2.1. Prokurator Generalny podkreślił, że przedstawione Trybunałowi pytania prawne koncentrują się wyłącznie na kwestii warunków finansowych, od których spełnienia uzależnione zostało dochodzenie przez najemcę roszczenia o przeniesienie przez spółdzielnię mieszkaniową prawa własności nieodpłatnie przejętego mieszkania zakładowego. Biorąc pod uwagę także przesłankę funkcjonalną pytania prawnego wynikającą z art. 193 Konstytucji, Prokurator Generalny uznał, że przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie jest art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową, która nieodpłatnie przejęła lokale mieszkalne przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez najemcę tego lokalu jedynie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Przedmiotem kontroli nie może być natomiast art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m., ponieważ przepis ten dotyczy lokali mieszkalnych nabytych przez spółdzielnie odpłatnie.

2.2. Analizując zgodność z Konstytucją zaskarżonego przepisu, Prokurator Generalny wskazał, że Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. K 64/07 uznał, że nabycie własności lokalu od spółdzielni, która przejęła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, wyłącznie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.) i po pokryciu kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym lokal ten się znajduje (art. 48 ust. 3 u.s.m.), prowadzi do naruszenia istoty praw właścicielskich spółdzielni (art. 64 ust. 1 Konstytucji). W konsekwencji oczywiste jest, że nabycie lokalu mieszkalnego jedynie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, orzeczoną niekonstytucyjność dodatkowo potęguje.

W ocenie Prokuratora Generalnego, wynikająca z art. 48 ust. 1 u.s.m. ingerencja we własność prywatną spółdzielni mieszkaniowej idzie tak daleko, że nie znajduje należytego konstytucyjnego uzasadnienia. Na mocy zaskarżonego przepisu spółdzielnia pozbawiona została nie tylko swobody podjęcia decyzji o zbyciu własności lub jej zachowaniu, ale także odebrano jej wpływ na to, komu przypadnie własność lokalu, a ponadto – co jeszcze istotniejsze – ograniczono możliwość oddziaływania na ustalenie wysokości świadczenia pieniężnego przysługującego w zamian za utraconą własność. Tym samym – zdaniem Prokuratora Generalnego – doszło do ograniczenia istoty prawa własności przez wprowadzenie ograniczeń dotyczących podstawowego uprawnienia składającego się na treść tego prawa. Zaskarżona regulacja jest zatem niezgodna z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

Prokurator Generalny uznał, że art. 75 ust. 1 Konstytucji nie jest adekwatnym wzorcem kontroli art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. ze względu na brak jego relacji z zakwestionowaną regulacją. Art. 75 ust. 1 Konstytucji nie przyznaje samoistnego prawa ani do żądania mieszkania od władzy publicznej lub jakiegokolwiek innego podmiotu, ani nie przesądza o tym, że „własne mieszkanie” oznacza posiadanie mieszkania „na własność”.

2.3. Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny wskazał, że w sytuacji gdy wystąpi niezgodność kwestionowanej regulacji z jednym ze wskazanych jako wzorce kontroli przepisów Konstytucji, można zaniechać dalszej oceny merytorycznej tej regulacji. W konsekwencji postępowanie przed Trybunałem, w zakresie badania zgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji, podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na zbędność orzekania.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W niniejszej sprawie sądy pytające zaskarżyły art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.). Tylko w petitum pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach I Wydziału Cywilnego (skierowanego w związku ze sprawą o sygn. akt I C 6/11) wprost sformułowano zarzut o niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy o przeniesienie własności dawnego mieszkania zakładowego nieodpłatnie przejętego przez spółdzielnię mieszkaniową. Jednakże argumentacja wskazana w uzasadnieniach pytań prawnych nie pozostawia wątpliwości, że wszystkie sądy kwestionują art. 48 ust. 1 u.s.m. tylko w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy o przeniesienie własności dawnego mieszkania zakładowego nieodpłatnie przejętego przez spółdzielnię mieszkaniową, którego dochodzenie zostało uzależnione od spłaty przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.). Żaden z sądów pytających nie odniósł się w uzasadnieniu pytania prawnego do art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy dawnego mieszkania zakładowego nabytego odpłatnie przez spółdzielnię mieszkaniowa, którego realizacja uzależniona została od spełniania odmiennych warunków niż w przypadku lokali przejętych nieodpłatnie (zob. art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m.).

Podsumowując przedstawione rozważania, sądy pytające w każdym przypadku stwierdziły: „reasumując przepis art. 48 ust. 1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, w części uniemożliwiającej spółdzielni uzyskanie jakichkolwiek innych należności poza spłatą zaległych świadczeń wynikających z umowy najmu, stanowi ingerencję we własność nie znajdującą należytego konstytucyjnego uzasadnienia (...)”. Zatem, jak trafnie wskazał Prokurator Generalny, naruszenia konstytucyjnych wzorców sądy pytające dopatrują się w związku z uzależnieniem przez zaskarżony art. 48 ust. 1 u.s.m. dochodzenia roszczenia najemcy dawnego mieszkania zakładowego nieodpłatnie przejętego przez spółdzielnie mieszkaniowe wyłącznie od spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu.

Zakresowy charakter przedstawionych pytań determinuje także przesłanka funkcjonalna pytania prawnego. Zgodnie z art. 193 Konstytucji, pytanie prawne może zostać przedstawione, jeżeli od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. W przypadku kwestionowania przepisów o złożonej treści normatywnej konieczność spełnienia przesłanki funkcjonalnej powoduje, że pytania prawne mają często „charakter zakresowy” (zob. wyrok Trybunału z 28 listopada 2006 r., sygn. P 31/05, OTK ZU nr 10/A/2006, poz. 155). Zaskarżony art. 48 ust. 1 u.s.m. odmiennie reguluje uprawnienia najemców dawnych lokali zakładowych nabytych odpłatnie przez spółdzielnie mieszkaniowe oraz najemców lokali przejętych przez spółdzielnie mieszkaniowe nieodpłatnie. Tymczasem sprawy zawisłe przed wszystkimi sądami pytającymi dotyczą tylko roszczeń najemców dawnych lokali zakładowych przejętych nieodpłatnie przez spółdzielnie mieszkaniowe.

W związku z powyższym należy uznać, że sposób sformułowania petitum pytań prawnych w niniejszej sprawie nie oddaje istoty zarzutów przedstawionych przez sądy pytające w uzasadnieniach. W istocie sądy pytające kwestionują art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim uzależnia dochodzenie przez najemcę roszczenia o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, wyłącznie od spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.).

2. Zgodność z Konstytucją art. 48 ust. 1 u.s.m., w zaskarżonym przez sądy pytające zakresie, była już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P 17/10, zakończonej wyrokiem z 14 lutego 2012 r. (sentencja wyroku została opublikowana 22 lutego 2012 r. w Dz. U. z 2012 r. poz. 201). W wyroku tym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Trybunał zdecydował, że zaskarżony przepis, we wskazanym zakresie, utraci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Trybunał umorzył postępowanie w zakresie badania zgodności przedmiotu kontroli z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji.

W związku ze sprawą o sygn. P 17/10, w dniu 14 lutego 2012 r. Trybunał Konstytucyjny przedstawił także, w trybie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej – w celu zapewnienia spójności systemu prawnego – uwagi dotyczące konieczności podjęcia działań legislacyjnych mających na celu uregulowanie uprawnień najemców dawnych mieszkań zakładowych, które zostały nieodpłatnie przejęte przez spółdzielnie mieszkaniowe.

Kwestia konstytucyjności art. 48 ust. 1 u.s.m., w zaskarżonym w niniejszej sprawie zakresie, została już zatem jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta (zob. art. 190 ust. 1 Konstytucji). Ponowne rozpoznawanie tego samego problemu konstytucyjnego – w sytuacji uprzedniego orzeczenia o niezgodności zaskarżonego przepisu z Konstytucją – czyni postępowanie zbędnym. Albowiem zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, wystąpienie przesłanki ne bis in idem prowadzi do umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania orzeczenia (zob. postanowienia TK z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73, z 20 czerwca 2005 r., sygn. SK 47/04, OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 73 oraz z 17 września 2008 r., sygn. SK 100/06, OTK ZU nr 7/A/2008, poz. 133 oraz powołane tam orzecznictwo). W związku z orzeczeniem niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu nie ma znaczenia, że w niniejszej sprawie sądy pytające powołały wzorce kontroli, które nie były przedmiotem merytorycznego orzekania w wyroku o sygn. P 17/10.

Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.