1. W skardze konstytucyjnej z 24 lutego 2020 r. I.K. (dalej: skarżąca), reprezentowana przez adwokata ustanowionego pełnomocnikiem z wyboru, wniosła o zbadanie zgodności art. 3941 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.; obecnie: Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim „nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, zasądzonych po raz pierwszy po rozpatrzeniu skargi kasacyjnej wyrokiem przez Sąd Najwyższy i rozpoznanej w trybie art. 39816 k.p.c.”, z art. 32, art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarżąca wniosła ponadto o „wydanie postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, zobowiązującego [ją] do ponoszenia kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego (pkt 2 wyroku SN z 18 października 2019 [r.])” oraz „nie obciążanie (…) kosztami postępowania wywołanego wniesieniem skargi konstytucyjnej”.

1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym:

W wyroku z 18 października 2019 r. (sygn. akt […]) Sąd Najwyższy, na skutek skargi kasacyjnej wniesionej od wyroku Sądu Apelacyjnego w P. z 18 maja 2017 r. (sygn. akt […]) przez stronę pozwaną, na podstawie art. 39816 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i orzekł co do istoty sprawy, oddalając apelację powodów (w tym skarżącej), a także stwierdził, że koszty postępowania apelacyjnego i kasacyjnego ponosi skarżąca, a szczegółowe ich rozliczenie pozostawił referendarzowi w Sądzie Okręgowym w P.

1.2. Zdaniem skarżącej, art. 3941 § 1 k.p.c. narusza prawo do kontroli instancyjnej rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu, wydanego przez Sąd Najwyższy w toku postępowania kasacyjnego. Skarżąca wskazała, że rozstrzygnięcie o kosztach ma charakter wydanego po raz pierwszy, jest zatem orzeczeniem pierwszoinstancyjnym. Brak możliwości zażalenia tego rozstrzygnięcia narusza art. 176 ust. 1 i art. 78 Konstytucji, statuujące zasadę dwuinstancyjności postępowania. Zasada ta dotyczy ogółu postępowań sądowych, bez rozróżnienia, czy odnoszą się one do rozstrzygnięcia meritum sprawy, czy też dotyczą orzeczenia w zakresie kosztów postępowania. Skarżąca argumentuje także, że zostało naruszone jej prawo domagania się sprawiedliwego orzeczenia, uwzględniającego sytuację majątkową i materialną strony postępowania, którego źródłem jest art. 45 ust. 1 Konstytucji. Skarżąca, uzasadniając zarzut naruszenia art. 32 Konstytucji, wskazała, że skoro przedstawiła w postępowaniu dowody przemawiające za zwolnieniem jej od kosztów, to „[s]ąd miał obowiązek je rozpoznać i uwzględnić oraz zastosować przy orzekaniu”.

2. W pismach procesowych z 26 lutego i 3 marca 2020 r. pełnomocnik skarżącej uzupełnił „uzasadnienie wniosków zawartych w pkt 2 i 3 skargi konstytucyjnej o wydanie postanowienia tymczasowego i nieobciążanie powódek kosztami”.

3. W piśmie procesowym z 11 marca 2020 r. pełnomocnik skarżącej, „w uzupełnieniu uzasadnienia skargi konstytucyjnej”, odniósł się do treści art. 39816 k.p.c. Wskazał, że orzeczenie wydane w trybie powołanego przepisu ma charakter podobny do orzeczenia sądu drugiej instancji oraz orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, a Sąd Najwyższy musi w nim również orzec o kosztach postępowania. Art. 39816 k.p.c. nie zawiera jednak dyspozycji dotyczącej orzeczenia w tym zakresie, a orzeczenie jest ostateczne i nie podlega zaskarżeniu, mimo że ma charakter orzeczenia wydanego po raz pierwszy w sprawie tych kosztów procesu.

4. W piśmie procesowym z 24 marca 2020 r. pełnomocnik skarżącej „[skonkretyzował] tezę zagadnienia prawnego przedstawionego w skardze konstytucyjnej”, wskazując jako przedmiot kontroli art. 39816 k.p.c., a jako wzorce kontroli art. 176 ust. 1, art. 78, art. 45 ust. 1, art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.

Ponadto poinformował, że w postanowieniu z 5 lutego 2020 r. (sygn. akt […]) Sąd Najwyższy odrzucił zażalenie skarżącej na postanowienie o kosztach procesu zawarte w punkcie 2 wyroku z 18 października 2019 r. Odpis postanowienia załączył do pisma.

5. W piśmie procesowym z 24 kwietnia 2020 r. pełnomocnik skarżącej przedstawił dodatkowe argumenty przemawiające za niezgodnością art. 39816 k.p.c. z Konstytucją.

Ponadto wniósł o zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego, według norm przepisanych.

6. Postanowieniem tymczasowym z 3 czerwca 2020 r., sygn. Ts 41/20, Trybunał Konstytucyjny wstrzymał wykonanie punktu 2 wyroku Sądu Najwyższego z 18 października 2019 r.

7. W postanowieniu z 24 czerwca 2020 r., sygn. Ts 41/20 (OTK ZU B/2020, poz. 253) Trybunał Konstytucyjny nadał skardze konstytucyjnej dalszy bieg.

8. W piśmie procesowym z 2 września 2020 r. pełnomocnik skarżącej wyjaśnił, że stosując się do dotychczasowego orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym, „jeśli przedmiotem skargi Konstytucyjnej jest przepis (tutaj art. 39816 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.) nieprzewidujący w danym przypadku środka odwoławczego, to pomimo tego należy wnieść środek zaskarżenia, aby uzyskać rozstrzygnięcie o jego odrzuceniu lub pozostawieniu bez rozpoznania”, skarżąca wniosła zażalenie na postanowienie zawarte w punkcie 2 wyroku Sądu Najwyższego z 18 października 2019 r.

Zażalenie oraz wydane w związku z nim postanowienie Sądu Najwyższego z 5 lutego 2020 r. (sygn. akt […]) zostały załączone do pisma (odpis powołanego postanowienia został uprzednio także dołączony do pisma procesowego z 24 marca 2020 r.).

9. W odpowiedzi na pismo przewodniczącego składu orzekającego z 9 marca 2021 r. pełnomocnik skarżącej, w piśmie z 22 marca 2021 r., powołując się na pismo procesowe z 24 marca 2020 r., wyjaśnił, że przedmiotem skargi konstytucyjnej jest art. 39816 k.p.c. (w piśmie powoływany konsekwentnie jako art. 39616 k.p.c.), a ostatecznym rozstrzygnięciem o prawach skarżącej jest wyrok SN z 18 października 2019 r. Jako wzorce kontroli wskazał art. 45 ust. 1 (w piśmie powołany jako art. 45 pkt 1), art. 176, art. 32 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji.

10. W piśmie procesowym z 18 sierpnia 2020 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie zgłasza udziału w postępowaniu.

11. W piśmie z 4 grudnia 2020 r. Prokurator Generalny wniósł o stwierdzenie, że art. 3941 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, zasądzonych po raz pierwszy przez Sąd Najwyższy po rozpatrzeniu skargi kasacyjnej w trybie art. 39816 k.p.c., jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji. W pozostałym zakresie Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393) z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.

12. W piśmie z 15 lipca 2021 r. Marszałek Sejmu wniósł w imieniu Sejmu o umorzenie postępowania w sprawie ze względu na zbędność wydania wyroku.

13. W piśmie procesowym z 11 października 2021 r. pełnomocnik skarżącej, odnosząc się do stanowisk Sejmu i Prokuratora Generalnego, wniósł „o oddalenie wniosków o umorzenie postępowania w sprawie ze względu na zbędność wydania wyroków”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W skardze konstytucyjnej sporządzonej i wniesionej do Trybunału 24 lutego 2020 r. I.K. (dalej: skarżąca) wystąpiła o zbadanie zgodności art. 3941 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.; obecnie: Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim „nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, zasądzonych po raz pierwszy po rozpatrzeniu skargi kasacyjnej wyrokiem przez Sąd Najwyższy i rozpoznanej w trybie art. 39816 k.p.c.”, z „art. 176 ust. 1, art. 78, art. 45 ust. 1, art. 32 ust. 1 i 2” Konstytucji. Jako ostateczne rozstrzygnięcie o swoich prawach i wolnościach wskazała wyrok Sądu Najwyższego (dalej: SN) z 18 października 2019 r., sygn. akt […], w którym skarżąca została, m.in., obciążona kosztami postępowania apelacyjnego i kasacyjnego (pkt 2 sentencji).

2. W postanowieniu z 24 czerwca 2020 r., sygn. Ts 41/20 (OTK ZU B/2020, poz. 253), wydanym po wstępnym rozpoznaniu, Trybunał Konstytucyjny nadał skardze dalszy bieg w zakresie wskazanym w petitum skargi konstytucyjnej. W uzasadnieniu wyjaśnił, że skarga spełnia warunki formalne, określone w art. 53 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: uotpTK). W szczególności zwrócił uwagę, że wyrok SN z 18 października 2019 r. w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania jest niezaskarżalny. W tym kontekście powołał dotychczasowe orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym, gdy przedmiotem skargi konstytucyjnej jest przepis nieprzewidujący w danym przypadku środka odwoławczego, należy mimo to wnieść środek zaskarżenia, aby uzyskać rozstrzygnięcie o jego odrzuceniu (pozostawieniu bez rozpoznania), wydane w oparciu o normę prawną, która wyłącza możliwość zaskarżenia orzeczenia, i w tym zakresie uznał za konieczną weryfikację tego stanowiska na etapie kontroli merytorycznej.

3. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału składu wyznaczonego do rozpoznania sprawy co do meritum nie wiąże stanowisko zajęte w postanowieniu o nadaniu skardze dalszego biegu (zob. wyrok pełnego składu z 25 września 2019 r., sygn. SK 31/16, OTK ZU A/2019, poz. 53 oraz powołane tam orzecznictwo). W szczególności nadanie skardze konstytucyjnej biegu nie oznacza konwalidacji jej wad formalnych. Tym samym Trybunał Konstytucyjny na każdym etapie postępowania ma prawo i obowiązek badania, czy nie zachodzi którakolwiek z ujemnych przesłanek wydania wyroku, pociągających za sobą obligatoryjne umorzenie postępowania (zob. np. postanowienie z 30 stycznia 2020 r., sygn. SK 32/18, OTK ZU A/2020, poz. 6 oraz powołane tam orzecznictwo).

W związku z tym Trybunał Konstytucyjny poczynił następujące ustalenia formalne:

Po złożeniu skargi konstytucyjnej, a przed wydaniem przez Trybunał postanowienia o nadaniu jej dalszego biegu, pełnomocnik skarżącej wniósł do Trybunału Konstytucyjnego pięć pism procesowych (z: 26 lutego; 3, 11 i 24 marca oraz 24 kwietnia 2020 r.), których treść została przedstawiona w części I uzasadnienia.

W piśmie z 24 marca 2020 r. pełnomocnik skarżącej „[skonkretyzował] tezę zagadnienia prawnego przedstawionego w skardze konstytucyjnej (…) w następujący sposób: [c]zy art. 39816 k.p.c. jest zgodny z art. 176 ust. 1, art. 78, art. 45 ust. 1, art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji (…), w zakresie w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, zasądzonych po raz pierwszy po rozpatrzeniu skargi kasacyjnej wyrokiem przez Sąd Najwyższy i rozpoznanej w trybie art. 39816 k.p.c.”. Ponadto poinformował, że w postanowieniu z 5 lutego 2020 r. (sygn. […]) Sąd Najwyższy odrzucił zażalenie skarżącej na postanowienie o kosztach procesu zawarte w punkcie 2 wyroku z 18 października 2019 r. Postanowienie zostało mu doręczone 7 lutego 2020 r. Jego odpis pełnomocnik załączył do pisma.

Następnie pełnomocnik skarżącej, już na etapie kontroli merytorycznej, w piśmie procesowym z 2 września 2020 r., ponownie poinformował Trybunał o wniesionym zażaleniu na pkt 2 sentencji wyroku SN z 18 października 2019 r., które zostało odrzucone w postanowieniu SN z 5 lutego 2020 r. Dodatkowo w piśmie tym jako przedmiot kontroli pozostający w związku z art. 39816 k.p.c. wskazał art. 108 § 1 k.p.c.

Mając na względzie rozbieżności między zakresem nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej, wskazanym w petitum postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 24 czerwca 2020 r. a przepisami wskazanymi przez skarżącą jako przedmiot kontroli w powołanych wyżej pismach procesowych, a także rozbieżności między ustaleniami w zakresie ostatecznego rozstrzygnięcia o prawach skarżącej, przewodniczący składu orzekającego zwrócił się o wyjaśnienie tych kwestii do pełnomocnika procesowego skarżącej.

W piśmie procesowym z 22 marca 2021 r. pełnomocnik skarżącej wyjaśnił, że żądanie skarżącej zostało „ostatecznie skonkretyzowane” w piśmie z 24 marca 2020 r., w którym jako przedmiot kontroli wskazany został art. 39816 k.p.c. Tymczasem w piśmie z 22 marca 2021 r. – jako podstawę postanowienia SN w zakresie kosztów postępowania – konsekwentnie wskazuje art. 39616 k.p.c. Mając na względzie, że takiej jednostki redakcyjnej w ogóle nie ma w kodeksie postępowania cywilnego, a we wszystkich dotychczasowych pismach procesowych pełnomocnik skarżącej zawsze powoływał art. 39816 k.p.c., Trybunał, kierując się zasadą falsa demonstratio non nocet, potraktował powołanie art. 39616 k.p.c. jako oczywistą omyłkę pisarską.

Jako ostateczne rozstrzygnięcie o prawach skarżącej jej pełnomocnik wskazał wyrok SN z 18 października 2019 r. Jako wzorce kontroli powołał zaś art. 45 ust. 1 Konstytucji (w piśmie powołany błędnie jako art. 45 pkt 1) – prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy; art. 176 Konstytucji – prawo do co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji – prawo „do równego traktowania skarżących jako strony postępowania sądowego przez władze sądowe RP”. Wyjaśnił także, że „[n]aruszenie powyższych przepisów Konstytucji (...) pozostaje w sprzeczności z orzekaniem przez sądy demokratycznego państwa prawa oraz w sprzeczności z funkcją poprawnego ustawodawcy, uwzględniającą indywidualne interesy obywateli oraz zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji)”.

4. Na podstawie poczynionych ustaleń formalnoprawnych Trybunał stwierdza, że skarżąca skutecznie zmodyfikowała przedmiot i wzorce kontroli w rozpatrywanej sprawie. Modyfikacja nastąpiła bowiem z zachowaniem terminu, o którym mowa w art. 77 ust. 1 uotpTK.

Skarżąca żąda zatem stwierdzenia przez Trybunał niezgodności art. 39816 k.p.c. „w zakresie w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, zasądzonych po raz pierwszy po rozpatrzeniu skargi kasacyjnej wyrokiem przez Sąd Najwyższy i rozpoznanej w trybie art. 39816 k.p.c.” (tak w piśmie procesowym z 24 marca 2020 r., do którego odwołuje się w piśmie z 22 marca 2021 r.) z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 176 Konstytucji. Ostatecznym rozstrzygnięciem w sprawie, wedle twierdzeń pełnomocnika skarżącej, był zaś wyrok SN z 18 października 2019 r., a „konkretnie (…) postanowieni[e] zawarte[] w pkt 2 tego wyroku zasądzające[] koszty procesu od [skarżącej]” (tak w piśmie z 22 marca 2021 r.; w piśmie z 24 marca 2020 r. jako ostateczne rozstrzygnięcie zostało wskazane postanowienie SN z 5 lutego 2020 r.).

5. Powyższe wymaga oceny Trybunału, czy skarga spełnia wymogi formalne określone w art. 53 uotpTK. Jednym z podstawowych wymogów jest, zgodnie z art. 53 ust. 1 pkt 1 uotpTK, określenie kwestionowanego przepisu ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że skarżąca błędnie wskazała ostateczne orzeczenie o swoich konstytucyjnych prawach. Nie jest nim bowiem wyrok SN z 18 października 2019 r., lecz postanowienie SN z 5 lutego 2020 r., w którym sąd ten odrzucił zażalenie skarżącej na postanowienie zawarte w punkcie 2 wyroku z 18 października 2019 r., na podstawie którego została ona obciążona kosztami postępowania.

Konsekwencją błędnej identyfikacji ostatecznego rozstrzygnięcia o konstytucyjnych prawach skarżącej jest niewłaściwie określony przepis, w stosunku do którego skarżąca domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją. Skarżąca uczyniła bowiem przedmiotem kontroli art. 39816 k.p.c., zgodnie z którym „[j]eżeli podstawa naruszenia prawa materialnego jest oczywiście uzasadniona, a skargi kasacyjnej nie oparto także na podstawie naruszenia przepisów postępowania lub podstawa ta okazała się nieuzasadniona, Sąd Najwyższy może na wniosek skarżącego uchylić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy. Przepis art. 415 stosuje się odpowiednio” (art. 415 k.p.c. stanowi, że „[u]chylając lub zmieniając wyrok, sąd na wniosek skarżącego w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie orzeka o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego. Nie wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Państwa, naprawienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku”, przepis ten nie ma jednak znaczenia w niniejszej sprawie). Przepis ten nie był jednak podstawą ostatecznego orzeczenia o jej konstytucyjnych prawach, którym to orzeczeniem, jak ustalił Trybunał, było postanowienie SN z 5 lutego 2020 r. W uzasadnieniu powołanego postanowienia SN wyjaśnił, że katalog postanowień zaskarżalnych zażaleniem do tegoż sądu został określony w art. 3941 § 1 i 11 k.p.c. W myśl tych przepisów zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz na postanowienie sądu drugiej lub pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania. Nie ulega zatem wątpliwości, że to właśnie powołane wyżej przepisy były podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia o prawach skarżącej i one powinny być wskazane w skardze jako przedmiot kontroli.

6. Trybunał zwraca uwagę, że art. 3941 § 1 k.p.c. został pierwotnie wskazany przez skarżącą jako przedmiot kontroli. Co więcej, skarżąca także dokładnie wyjaśniła wyczerpanie drogi prawnej w swojej sprawie, wykazując się znajomością linii orzeczniczej Trybunału w tym zakresie i prawidłowo wskazując ostateczne rozstrzygnięcie (zob. pismo procesowe z 2 września 2020 r.). Nie ma to jednak znaczenia dla oceny formalnej rozpatrywanej skargi konstytucyjnej, gdyż dla Trybunału wiążące jest ostateczne określenie przez skarżącą przedmiotu kontroli w sprawie. Trybunał nie działa bowiem z urzędu, lecz wyłącznie na wniosek uprawnionego podmiotu i jest związany zakresem zaskarżenia wskazanym w skardze konstytucyjnej (art. 67 ust. 1 uotpTK). Zakres zaskarżenia obejmuje m.in. wskazanie kwestionowanego aktu normatywnego lub jego części (określenie przedmiotu kontroli; art. 67 ust. 2 uotpTK). Z oczywistych względów nie może znaleźć zastosowania w zaistniałej sytuacji zasada falsa demonstratio non nocet, która służy prostowaniu oczywistych pomyłek, a nie wybieraniu przez Trybunał właściwego przedmiotu kontroli spośród przepisów wskazanych przez skarżącego.

7. Ze względu na uchybienie przez skarżącą podstawowym wymogom zbędna jest analiza pozostałych warunków formalnych skargi konstytucyjnej. Postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 uotpTK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.