I. Zgłaszam zdanie odrębne od opisanego w nagłówku postanowienia TK, gdyż nie podzielam ani konkluzji o niedopuszczalności orzekania w trybie skargi konstytucyjnej w tej sprawie, ani uzasadnienia do tego stanowiska, co więcej jednak nie mogę zaakceptować takiej koncepcji skargi konstytucyjnej, jaką prezentuje TK w powołanym postanowieniu.

1. Przypomnieć w związku z tym trzeba, że skarga konstytucyjna stanowi środek ochrony wolności i praw jednostki; może być wniesiona przez skarżącego do TK, gdy sąd lub organ administracji publicznej “orzekł ostatecznie” o jego wolnościach, prawach lub obowiązkach, na podstawie aktu normatywnego, któremu skarżący zarzuca niezgodność z konstytucją. O ile stanowisko doktryny nie jest jednolite co do trafności takiego modelu (niektórzy jej przedstawiciele zarzucają zbyt wąskie ujęcie), to jednak nie sposób byłoby podzielić pogląd TK, że: “z brzmienia art. 79 konstytucji wynika wola prawodawcy konstytucyjnego, aby możliwość wniesienia skargi konstytucyjnej ograniczyć do tych przypadków, w których realizacja ustawy lub innego aktu normatywnego prowadzi do wydania indywidualnych aktów prawnych, stosujących normy prawne, generalne i abstrakcyjne do konkretnych sytuacji imiennie oznaczonych podmiotów”. Moim zdaniem, Trybunał przypisuje ustrojodawcy intencje, których nie da się wywieść ani z treści postanowień konstytucji, ani z istoty skargi konstytucyjnej. Z takiego zawężającego rozumienia woli ustrojodawcy wynika przyjęta w uzasadnieniu wykładnia fundamentalnych dla instytucji skargi konstytucyjnej pojęć, a w szczególności ostatecznego orzeczenia. Postanowienie odwołuje się do przyjętej w orzecznictwie TK wykładni wyrażenia “orzekł ostatecznie”, a zwłaszcza najbardziej reprezentatywnego w tym względzie postanowienia z 5 grudnia 1997 r., Ts 14/97, w którym Trybunał odmienności terminologiczne wyjaśnił jako “wyraz intencji ustawodawcy konstytucyjnego do użycia pojęcia nowego (odrębnego), o możliwie najogólniejszym charakterze, odnoszącego się do wszelkiego rodzaju końcowych rozstrzygnięć, podejmowanych we wszelkiego rodzaju postępowaniach przed sądami i organami administracji publicznej”.

Po przytoczeniu tego stanowiska, Trybunał w niniejszej sprawie formułuje pogląd, który uważam za nieuzasadniony i arbitralny: “aby można było mówić o ostatecznym orzeczeniu, działanie organów sądowych i administracyjnych musi przy tym przybrać władczy charakter i określać sytuację prawną indywidualnie określonego podmiotu”. Ten władczy charakter uzasadnia w dalszej części postanowienia, jako “rozstrzygnięcia, które nakładają, zmieniają lub uchylają obowiązki albo przyznają, zmieniają lub znoszą uprawnienia (...) Do istoty orzeczenia o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki należy zawsze jego wiążący charakter, wyrażający się w powstaniu, zmianie lub zniesieniu obowiązków, ciążących na określonych podmiotach”. Tego typu orzeczeń, wywodzi dalej postanowienie, “nie stanowią czynności faktyczne, a więc działania organów władzy publicznej, które nie mają charakteru aktów prawnych, nawet jeżeli wkraczają one w sferę praw i obowiązków jednostki”. Z odwołania się do niektórych wypowiedzi przedstawicieli wynika, że ową władczą ingerencję aktów administracyjnych, Trybunał rozciąga na rozstrzygnięcie, o jakim mowa w art. 79 ust. 1 konstytucji (“orzekł ostatecznie”). Akt administracyjny jest bowiem rozumiany jako jednostronne i władcze ustalenie sytuacji prawnej indywidualnie oznaczonego adresata, rozstrzygnięcie o jego prawach i obowiązkach.

Z tak rozumianego władczego charakteru omawianych rozstrzygnięć, wyprowadza Trybunał ocenę znaczenia prawnego podpisania obwieszczenia przez Prezesa Sądu Apelacyjnego. Polega ono na potwierdzeniu wynikającego z ustawy obowiązku opublikowania zawartych w nim informacji przez Prezesa Rady Ministrów i Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, do których należy wydawanie Dziennika Urzędowego RP “Monitor Polski”. Jak to stwierdza Trybunał: “w działaniu tym można zauważyć pewne elementy władcze w odniesieniu do wymienionych organów, gdyż stanowi ono warunek opublikowania przez te organy obwieszczenia w organie publikacyjnym”. Jednakże: “czynność podpisania obwieszczenia ani samo obwieszczenie nie mogą być uznane za ostateczne orzeczenie o prawach, wolnościach lub obowiązkach jednostki w rozumieniu art. 79 ust. 1 konstytucji. Wprawdzie wiążą się one z realizacją konstytucyjnych praw skarżących, ale nie stanowią rozstrzygnięcia, kształtującego ich sytuację prawną (...) Wszystkie elementy kształtujące sytuację prawną skarżących są normatywnie określone w ustawie; powstają ex lege. Opublikowanie obwieszczenia nie pociąga za sobą żadnych skutków prawnych dla osób, które przyznały fakty pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa albo współpracy z nimi”. Publikację uznaje dlatego jako “jedynie notyfikację faktu”. Podobnie Trybunał ocenia zarządzenie Przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego o skierowaniu do podpisu Prezesowi Sądu Apelacyjnego listy osób, które złożyły oświadczenia o treści, nakazującej z mocy ustawy ich publikację.

Przytoczona szczegółowo charakterystyka pojęcia “orzekł ostatecznie” jest, moim zdaniem, nietrafna. Bezsporne jest, że skarga jest środkiem ochrony w stosunku do organów państwowych, wyposażonych w określone imperium (władztwo). Pytanie natomiast brzmi: czy zachowanie takiego organu, stanowiące naruszenie konstytucyjnych wolności lub praw, zawsze musi mieć charakter władczego aktu? Z konstytucyjnego określenia “orzekł ostatecznie” nie da się wyciągnąć tak jednoznacznego wniosku. Ostateczność w tym kontekście odnosi się do subsydiarnego charakteru skargi konstytucyjnej, konieczności wyczerpania tych środków prawnych, które w ramach określonej procedury przysługują skarżącemu. Jakie zatem podstawy istnieją do kategorycznego wniosku, iż wolą ustrojodawcy było określenie w ten sposób aktów władczych.

Z zastrzeżeniem odmienności modelu skargi, zauważyć należy, że w niemieckiej doktrynie naruszenia prawa podmiotowego upatruje się w sytuacji, gdy ten, komu przysługuje prawo, które mu na coś zezwala, coś ustala lub czegoś zakazuje, i na które powołuje się uprawniony podmiot, doznaje ograniczenia w uprawnieniu do korzystania z tego prawa na skutek naruszenia go, przy czym konkretne skorzystanie z tego uprawnienia wywiedzionego z prawa zostaje ograniczone przez władzę publiczną (piszę o tym w pracy zbiorowej Skarga konstytucyjna, red. J. Trzciński, Warszawa 2000, s. 60). “Orzekł” może oznaczać merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy, nie ma jednak żadnych podstaw, aby odrzucić także formalne zakończenie danego postępowania np. na skutek odmowy przyjęcia kasacji (art. 393 kpc) lub jej odrzucenia (art. 3935 kpc). Można by wskazać wiele przypadków, w których formalne rozstrzygnięcie sądu lub organu administracji publicznej zamyka (kończy ostatecznie) postępowanie.

Dlatego stoję na stanowisku, że o ile pojęciu “orzekł” najczęściej odpowiadać będzie akt stosowania prawa w powszechnie rozumianym znaczeniu, to jednak nie ma żadnych podstaw do przyjęcia, że ustrojodawca tylko z takim aktem wiąże to pojęcie. W każdym wypadku wątpliwości muszą być tłumaczone na rzecz wzmocnionej ochrony konstytucyjnych wolności i praw jednostki, a nie przeciwnie. Stanowisko zajęte przez TK może nasuwać obawę o stosowanie w przyszłości zawężającego, a moim zdaniem nie znajdującego uzasadnienia w konstytucji (jej tekście i aksjologii), rozumienia tej przesłanki.

W konsekwencji, skoro pojęcia “orzekł” nie determinuje władczy charakter rozstrzygnięcia sądu lub organu administracji publicznej, to nie ma żadnych podstaw, aby nie można było uznać za akty ostatecznie kończące postępowanie, zarówno kwestionowanego w skargach obwieszczenia, jak i wspomnianego zarządzenia przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego, tym bardziej gdy TK przyznaje, że wiążą się one “z realizacją konstytucyjnych praw skarżących”.

W tym kontekście pogląd TK, że opublikowanie obwieszczenia nie pociąga za sobą żadnych skutków prawnych dla osób, które przyznały fakt pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa albo współpracy z nimi, uważam za całkowicie błędne. To właśnie te akty (obwieszczenie i zarządzenie) mogły spowodować (brak merytorycznej kontroli nie pozwala na przesądzenie tego w konkretnym wypadku) naruszenie konstytucyjnie chronionych wolności i praw skarżących. Na tle dotychczasowych doświadczeń nie można mieć żadnych wątpliwości, że podanie do publicznej wiadomości informacji o pracy lub współpracy wywiera takie skutki.

Trybunał przyznaje także, że “stosowanie przepisów ustawy” może wywoływać trudności w praktyce. Przyjmując, że w badaniu zgodności aktu normatywnego z konstytucją należy wziąć pod uwagę sposób rozumienia przepisów prawa przyjęty w praktyce i w doktrynie, wywodzi dalej: “w rozpatrywanej sprawie nie można jednak mówić o tym, że praktyka ustaliła wykładnię zaskarżonego przepisu. Praktyka przedstawiona przez skarżącego nie ma uzasadnienia w ustawie i nie polega na stosowaniu art. 40 ust. 3 ustawy. Rozwinęła się obok uregulowań ustawowych i stanowi ich uzupełnienie. Gdyby przyjąć – zgodnie z twierdzeniami skarżącego – że praktyka rozwinęła się w kierunku wydawania rozstrzygnięć dotyczących publikacji oświadczeń lustracyjnych, to należy jednak zwrócić uwagę, że rozstrzygnięcia nie były wydawane na podstawie zaskarżonych przepisów”. Jeżeli chodzi o okoliczności faktyczne, to przecież Trybunał dysponuje pismem Przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego z 16 marca 1999 r., z którego bezspornie wynika, że obwieszczenie z 26 lutego 1999 r. zostało opublikowane “na podstawie zarządzenia Przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego o skierowaniu do podpisu Prezesowi Sądu Apelacyjnego listy osób, które złożyły oświadczenia o treści nakazującej z mocy ustawy ich publikację. Lista ta została przedstawiona do podpisu w formie przygotowanego wzoru obwieszczenia”. Ten tryb postępowania nie jest więc jedynie twierdzeniem skarżącego, lecz praktyką dowodowo ustaloną. Trybunał tłumaczy brak “bardziej precyzyjnych uregulowań dotyczących procedury ogłaszania oświadczeń” tym, że nie mają one charakteru władczego. Jak z tego wynika, całe rozumowanie opiera się na poglądzie, który uważam za co najmniej dyskusyjny, że jedynie władcza ingerencja stanowi treść pojęcia “orzekł” w rozumieniu art. 79 ust. 1 konstytucji. Oparcie się na tego rodzaju wątpliwej i kruchej podstawie jest przynajmniej ryzykowne. Za nietrafny uważam, wcześniej przytoczony, pogląd TK o rozwinięciu się tej praktyki “obok uregulowań ustawowych”, zaś wydawane w jej ramach “rozstrzygnięcia” jako wydawane nie na podstawie zaskarżonych przepisów. Wydaje się, że praktyka ta była konieczną konkretyzacją art. 40 ust. 3 powołanej ustawy, jeżeli nie chciało się uznać przepisu za niekonstytucyjny. Chodzi tu o swoistą kontrolę wstępną, polegającą m.in. na ustalaniu, czy oświadczenie złożyła osoba w nim wymieniona, czy rodzaj służby lub współpracy podlega ujawnieniu w rozumieniu art. 2 tej ustawy. Ta praktyka, konkretyzująca treść art. 40 ust. 3, nadała określone znaczenie temu przepisowi, z tego przepisu wywiedziono tryb postępowania. Już tylko ogólne wskazanie na alternatywę: publikować – nie publikować, świadczy zarówno o charakterze rozstrzygnięcia w tej kwestii, jak i skutkach dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

3. Z niewątpliwej treści art. 40 ust. 3 ustawy wynika, że obowiązek podania do publicznej wiadomości treści oświadczeń spoczywa na “sądzie”. Podkreślając wieloznaczność tego terminu TK dochodzi do wniosku, że powierzenie przez ustawę danej funkcji “sądowi” nie musi oznaczać, że funkcja ta ma być wykonywana przez skład orzekający w postępowaniu rozpoznawczym. “Czynności sądu mające charakter techniczny i administracyjny wykonują zgodnie z ogólnymi zasadami organy sądu określone w ustawie o ustroju sądów powszechnych, a więc prezesi sądów. Na tle uregulowania zawartego w art. 40 nie może budzić zastrzeżeń ogłaszanie oświadczeń lustracyjnych na podstawie obwieszczenia Prezesa Sądu Apelacyjnego”. Uszło uwagi TK ważne twierdzenie Rzecznika Praw Obywatelskich, że sąd lustracyjny, mimo że był jedynie wykonawcą decyzji ustawodawcy, “był ostatecznym ogniwem decyzyjnym, i chociaż nie był decydentem w znaczeniu materialnym, to jego rozstrzygnięcie w znaczeniu materialno-technicznym, mieszczące się w pojęciu innego rozstrzygnięcia, zdecydowało ostatecznie o konstytucyjnie chronionych prawach skarżącego”. Nie licząc ustrojowych czynności, opartych przede wszystkim na prawie o ustroju sądów powszechnych, sąd wykonuje w postępowaniu sądowym różne czynności, jednakże to od ustawodawcy zależy, jakie chce przypisać poszczególnym jego organom (przewodniczącemu wydziału, prezesowi sądu), a jakie samemu sądowi. Trudno dlatego byłoby czynić założenie, że ustawodawca w art. 40 ust. 3 mówiąc “sąd”, miał na myśli jego organy. Takie przypisywanie ustawodawcy rozumienia, wbrew wykładni językowej, uważam za nieuzasadnione. Ustawa zresztą w art. 32 wymienia wyraźnie Prezesa Sądu Apelacyjnego.

Za cenne uważam uwagi dotyczące wymiaru sprawiedliwości, tylko wyprowadzam z nich zgoła odmienny wniosek. Wymiar sprawiedliwości, to stosowanie przez sądy prawa w jednostkowych sprawach, często polegające na merytorycznym rozstrzyganiu określonych sporów lub zasadności zarzutów karnych, jednakże także zapewnienie dostępu do sądu. Włączenie do tych rozważań ustrojowych funkcji w postępowaniu pozaprocesowym (wydawanie opinii o projektach ustaw przez SN, czy składanie przez TK Sejmowi informacji), w badanej sprawie nie ma żadnego odniesienia.

Tak więc z formalnego punktu widzenia zostały w tej sprawie spełnione wszystkie przesłanki (“sąd”, “orzekł”) uzasadniające skierowanie sprawy do rozpoznania na rozprawie.

4. Jakkolwiek istotą problemu jest dla mnie rozumienie przesłanek skargi konstytucyjnej, o czym mowa wyżej, to jednak nie mogę pominąć innej kwestii, którą uważam za ważną. Budzi w szczególności moje daleko idące wątpliwości, czy skład orzekający miał kompetencję do umorzenia postępowania, w sytuacji gdy we wstępnym rozpoznaniu został nadany bieg obu skargom. Ustawa o TK przewiduje dwuinstancyjne wstępne rozpoznanie wniosku, nie przewiduje zaś żadnej możliwości dodatkowej kontroli warunków formalnych, chyba że ujawnią się nowe okoliczności, nieznane w toku wstępnego rozpoznania. Postępowanie sądowe nie zna “lepszego” składu, lecz skład właściwy. Praktykę polegającą na badaniu z urzędu przez skład orzekający postanowienia o nadaniu biegu skardze konstytucyjnej, uważam za niedopuszczalną i w konsekwencji ograniczającą prawo do skargi konstytucyjnej.

Jestem dlatego zdania, że skoro skargom został nadany bieg, to TK w składzie właściwym do wstępnego rozpoznania uznał, że nie ma formalnych przeszkód do dalszego postępowania. Rzeczą składu orzekającego było rozstrzygnąć sprawę co do istoty.

II. Niniejsza sprawa jest już czwartą (K. 24/98 z dwoma zdaniami odrębnymi, K. 39/97 z czterema zdaniami odrębnymi, P. 3/00 z czterema zdaniami odrębnymi), zawisłą przed Trybunałem Konstytucyjnym na skutek zarzutu niezgodności ustawy lustracyjnej z konstytucją. Braki i wadliwości tej ustawy były bowiem widoczne od samego początku; w niektórych wypadkach Trybunał posłużył się wykładnią w zgodzie z konstytucją, w niektórych zakwestionował zgodność z konstytucją. Ta okoliczność nie może zostać niezauważona przez ustawodawcę. Zdanie odrębne stanowi kolejny sygnał o potrzebie rozważenia przez ustawodawcę ujawnionych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego mankamentów tej ustawy.

Na podstawie art. 68 ust. 3 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym składam zdanie odrębne, ponieważ uważam, że w sprawie niniejszej nie zachodzą przesłanki dla umorzenia postępowania w odniesieniu do art. 40 ust. 3 ustawy z 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne.

Moje zdanie odrębne uzasadniam następująco:

1. Trybunał Konstytucyjny oparł swe postanowienie o umorzeniu postępowania na założeniu, że w sprawach, na tle których wniesiono skargi konstytucyjne, nie zapadły “ostateczne orzeczenia” w rozumieniu art. 79 konstytucji. Zarządzenie publikacji oświadczenia lustracyjnego należy bowiem uważać jedynie za “czynność faktyczną” (techniczną), a nie stanowi ono merytorycznego rozstrzygnięcia. Założenie to uważam za nieuprawnione.

Trybunał Konstytucyjny ma wprawdzie wiele racji, gdy wskazuje, że ujęcie art. 40 ust. 3 ustawy z 11 kwietnia 1997 r. (dalej: ustawa lustracyjna) miało nadawać przewidzianym w nim działaniom sądu charakter czynności faktycznych (technicznych). Gdyby też w praktyce wykonywana tej ustawy pojawił się automatyzm działania sądu, kierującego do publikacji wszystkie oświadczenia przyznające fakt służby, pracy lub współpracy (oświadczenia pozytywne) bez jakiejkolwiek ich merytorycznej weryfikacji, to można byłoby bronić tezy, że zarządzenia o skierowaniu do publikacji stanowią tylko czynności faktyczne, a nie można ich postrzegać w kategorii podejmowania rozstrzygnięć. Zarządzenia te nie stanowiłyby bowiem ani “władczej konkretyzacji sytuacji prawnej danego podmiotu”, ani “rozstrzygnięcia kształtującego [jego] sytuację prawną” a te kryteria – zdaniem Trybunału Konstytucyjnego – są podstawowe dla odróżnienia “czynności faktycznych” od “orzeczeń”, czyli dla wyznaczenia zakresu dopuszczalności skargi konstytucyjnej.

2. Praktyka stosowania ustawy lustracyjnej okazała się jednak inna. Niejasności wielu podstawowych przepisów tej ustawy (tylko częściowo “poprawione” przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 10 listopada 1998 r., K. 39/97, OTK ZU Nr 6/1998, s. 542 i n.), spowodowały, że pewna grupa osób, które znajdowały się w sytuacjach granicznych, nie umiała jednoznacznie udzielić sobie odpowiedzi na pytanie, czy powinna złożyć oświadczenia pozytywne czy negatywne. O tym, jak złożone i trudne do rozwiązania pytania mogły na tym tle powstawać, świadczy m.in. fakt, że pewne elementy interpretacji art. 4 ustawy lustracyjnej znalazły jednoznaczne wyjaśnienie dopiero w wypowiedziach Sądu Najwyższego (zob. zwłaszcza uchwałę SN z 20 czerwca 2000 r., I KZP 15/00, OSNKW 2000, poz. 61).

Zarazem procedura lustracyjna wymagała najpierw złożenia oświadczenia przez osobę lustrowaną, co zresztą postawiło problem kolizji z tzw. zakazem samooskarżenia (zob. zwłaszcza zdanie odrębne sędziego Z. Czeszejko-Sochackiego od wyroku z 10 listopada 1998 r., K. 39/97, OTK ZU Nr 6/1998, s. 568 i n.). W rezultacie niektóre osoby, nie będące w stanie jednoznacznie zakwalifikować swojej sytuacji, a pragnąc uniknąć ryzyka związanego ze złożeniem oświadczenia negatywnego i poważnymi sankcjami (zwłaszcza dla osób, które – jak obydwaj skarżący – wykonywały zawód prawniczy), jakie mogły wynikać z uznania przez Sąd Lustracyjny, że oświadczenie to nie było prawdziwe, zdecydowało się na złożenie oświadczeń pozytywnych. Eliminowało to ryzyko skazania za złożenie nieprawdziwego oświadczenia, ale zmuszało – niejako na zasadzie “mniejszego zła” – do znoszenia konsekwencji publikacji oświadczenia w Monitorze Polskim.

Sąd Lustracyjny zorientował się szybko w wytworzonej sytuacji i uznał, że konieczne jest dokonywanie wstępnej weryfikacji oświadczeń pozytywnych pod kątem ustalenia, czy rzeczywiście opisane w nich stany faktyczne wyczerpują przesłanki “pracy, służby lub współpracy” w organach bezpieczeństwa Państwa, określone w ustawie lustracyjnej. Jak w piśmie z 16 marca 1999 r., skierowanym do skarżącego Janusza G., wskazał Przewodniczący V Wydziału Lustracyjnego: “po zanalizowaniu Pańskiego oświadczenia i zapoznaniu się z pismami do niego dołączonymi sędziowie orzekający w Wydziale Lustracyjnym uznali, że fakt podany przez Pana (...) mieści się w określeniu zawartym w art. 2 ust. 1 pkt 6 ustawy [lustracyjnej]”. Z kolei w piśmie z 2 listopada 1999 r., skierowanym do Trybunału Konstytucyjnego, Przewodniczący V Wydziału Lustracyjnego wskazał, że zarządzenie o publikacji oświadczenia “jest techniczną realizacją wyników analizy oświadczeń, dokonanej przez sędziów orzekających w Wydziale”. Jak z tego wynika, dokonywanie owej analizy przybrało formę zorganizowanego postępowania, w którym wstępną ocenę oświadczeń podejmowali sędziowie Wydziału Lustracyjnego, a na podstawie tej oceny Przewodniczący Wydziału podejmował decyzję o skierowaniu oświadczenia do publikacji.

Trybunał Konstytucyjny, komentując tę praktykę działania Sądu Lustracyjnego, wskazał, iż “nie ma ona uzasadnienia w brzmieniu ustawy i nie polega na stosowaniu art. 40 ust. 3 ustawy. Rozwinęła się obok uregulowań ustawowych i stanowi ich uzupełnienie (...). Rozstrzygnięcia te nie były wydawane na podstawie zaskarżonych przepisów”. Nie ma potrzeby wdawania się w tym miejscu w szersze oceny, choć podkreślić należy, że ten krytycyzm Trybunału Konstytucyjnego nie jest uzasadniony, bo nie uwzględnia szerszego, konstytucyjnego wymiaru omawianej praktyki. Nie można bowiem nie zauważyć, że sposób praktycznego zastosowania art. 40 ust. 3 przez Sąd Lustracyjny był – z wielu względów – korzystny dla ochrony praw jednostki. Nieopublikowanie pewnej grupy oświadczeń pozytywnych, złożonych już to w wyniku błędnej interpretacji ustawy lustracyjnej, już to z obawy przed ryzykiem utraty prawa wykonywania zawodu – oszczędziło zainteresowanym szargania ich godności. Choć więc działania Sądu Lustracyjnego były w tym zakresie podejmowane w oparciu o twórczą interpretację jego kompetencji, to znajdowały uzasadnienie w ogólnych nakazach konstytucyjnych, wyznaczających relację jednostki i władzy w demokratycznym państwie prawnym, a tym samym wskazujących właściwe drogi interpretacji ustaw zwykłych.

3. Pomijam tu pytanie, czy podejmowanie decyzji o skierowaniu oświadczenia do publikacji przez Przewodniczącego Wydziału czyniło zadość wskazaniu art. 40 ust. 3, iż decyzję w tym zakresie podejmuje “sąd” (zob. zdanie odrębne sędziego J. Trzcińskiego od niniejszego postanowienia). Dla mnie nie ulega natomiast wątpliwości, że art. 40 ust. 3 przybrał – w praktyce jego stosowania – nowy kształt prawny, uzależniający publikację oświadczeń ilustracyjnych od uprzedniego ustalenia, czy publikacja taka jest uzasadniona. Trudno byłoby bowiem twierdzić, że praktyka ta nie ukształtowała się na tle stosowania art. 40 ust. 3, bo w ustawie lustracyjnej nie ma żadnej innej regulacji tej materii.

Konsekwencją owego nowego kształtu prawnego art. 40 ust. 3 była zmiana charakteru czynności podejmowanych w wykonaniu tego przepisu. Decyzje o skierowaniu “oświadczeń pozytywnych” do publikacji utraciły automatyczny charakter, a zostały uzależnione od uprzedniego dokonania oceny tych oświadczeń i uznania, że istotnie zawierają one przyznanie faktu takiej pracy, służby lub współpracy, których ujawnienia wymaga ustawa lustracyjna. Ale tym samym decyzja ta nabrała charakteru merytorycznego, a czynności ją poprzedzające nabrały charakteru merytorycznego postępowania. Innymi słowy, decyzja – wydawana w formie zarządzenia Przewodniczącego Wydziału – o skierowaniu oświadczenia do publikacji okazała się być wynikiem uprzedniego zastosowania pewnej procedury. Wynikiem zaś tej procedury było podjęcie decyzji albo o skierowaniu oświadczenia do publikacji albo o odstąpieniu od takiego skierowania.

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ustaliła się już zasada, że jeżeli w wyniku jednolitej i powtarzalnej praktyki stosowania przepisu prawnego przez sądy, przepis ten nabrał innego znaczenia niż wydawało się to wynikać z jego literalnego brzmienia, to przedmiotem orzekania przez Trybunał jest to nowe, rzeczywiste znaczenie przepisu (zob. zwłaszcza wyroki z: 12 stycznia 2000 r., P. 11/98, OTK ZU Nr 1/2000, s. 46–47, 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU Nr 5/2000, s. 816). Nie da się w takim wypadku ograniczyć do stwierdzenia, że nowe – faktycznie ukształtowane – brzmienie przepisu pojawiło się w wyniku nieprawidłowego jego stosowania przez sądy, a oceny procesu stosowania prawa pozostają poza kognicją Trybunału. Z istoty koncepcji “prawa żyjącego” wynika bowiem, że treść normy prawnej ocenia się na tle rzeczywistości jej stosowania.

Rzeczywistość stosowania art. 40 ust. 3 ustawy lustracyjnej była taka, że na jego tle pojawił się pewien ciąg czynności prowadzących do ustalenia, czy pozytywne oświadczenie lustracyjne zostanie skierowane do publikacji. Tym samym przestał istnieć automatyzm publikacji, a przeciwnie – w ramach owego ciągu czynności podejmowano rozstrzygnięcie o dalszym sposobie postępowania. Innymi słowy, efektem tego postępowania było dokonywanie “władczej konkretyzacji sytuacji prawnej podmiotu” składającego oświadczenie lustracyjne, bo albo prowadziło ono do zadecydowania o skierowaniu oświadczenia do publikacji, albo też o rezygnacji z jego publikowania. Nie trzeba dowodzić, że z punktu widzenia sytuacji lustrowanego decyzja ta miała bardzo istotne znaczenie.

4. Taka charakterystyka działań Przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego nie pozwala na ich traktowanie jako tylko czynności faktycznych (technicznych) i odmawianie im przymiotu “władczej konkretyzacji sytuacji prawnej danego podmiotu”, jak czyni to uzasadnienie niniejszego postanowienia. Działania te, w moim przekonaniu, odpowiadają cechom “orzekania” (rozstrzygania), bo:

– polegają na konfrontacji jednostkowego stanu faktycznego ze standardem wynikającym z przepisu prawnego;

– przeprowadzane są w wyniku wewnątrzsądowego, kilkuetapowego postępowania;

– ich efektem jest podjęcie jednej z dwóch – materialnie alternatywnych – decyzji;

– w podejmowaniu tej decyzji pozostawiony jest znaczny “luz uznaniowy”.

Tym samym nie da się, moim zdaniem, obronić twierdzenia, stanowiącego przesłankę umorzenia postępowania w rozpatrywanej tu sprawie, że opisywane działania Sądu Lustracyjnego nie przybrały cech orzekania. Ponieważ zaś, co stwierdziły wszelkie możliwe instancje, od tych orzeczeń nie przysługiwały żadne środki odwoławcze, można je traktować jako “ostateczne orzeczenia” w rozumieniu art. 79 ust. 1 konstytucji bądź jako “inne ostateczne rozstrzygnięcia” w rozumieniu art. 46 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Tym samym musi na ich tle istnieć możliwość wniesienia skargi konstytucyjnej.

Z tych względów za nietrafne uważam umorzenie postępowania przez Trybunał Konstytucyjny, ponieważ obie skargi konstytucyjne należało uznać za dopuszczalne i wydać na ich tle merytoryczne orzeczenie.

Na podstawie art. 68 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym zgłaszam zdanie odrębne od postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2000 r. o umorzeniu – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – postępowania w sprawie skarg Janusza G. i Mieczysława K.

Zgadzam się ze stanowiskiem, że Trybunał Konstytucyjny aż do wydania wyroku bada, czy zachodzą ujemne przesłanki procesowe skutkujące umorzeniem postępowania. W tej sprawie jednakże uważam, że umorzenie postępowania z powodu niedopuszczalności skarg, które zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie spełniają konstytucyjnych wymogów skargi w rozumieniu art. 79 konstytucji z powodu braku ostatecznego orzeczenia o wolnościach lub prawach skarżących, jest nietrafne z następujących względów.

Rozważany przez Trybunał Konstytucyjny problem dopuszczalności skargi konstytucyjnej powstaje na tle interpretacji treści zaskarżonego przepisu art. 40 ust. 3 zamieszczonego w rozdziale 6 zatytułowanym przepisy przejściowe i końcowe “ustawy lustracyjnej”, a szczególnie brzmienia pierwszej części tego przepisu: “sąd podaje do wiadomości publicznej w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski treść oświadczenia osoby, o której mowa w ust. 1”.

Wątpliwości dotyczą charakteru i formy czynności sądu, o których mowa w tym przepisie, a w szczególności, czy te czynności mają charakter rozstrzygający, czy są orzekaniem o prawach i wolnościach konstytucyjnych oraz czy mają charakter rozstrzygnięć ostatecznych. Wnikliwa analiza tego przepisu dowodzi, że art. 40 ust. 3 nie ma charakteru autonomicznego i wyizolowanego, lecz jego treść normatywna jest złożona i wymaga wykładni zarówno w kontekście całego art. 40, jak też pozostałych przepisów ustawy.

Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny słusznie zauważa, że art. 40 ust. 3, podobnie jak art. 11 wprowadza mechanizm “podawania” treści oświadczeń lustracyjnych osób pełniących funkcje publiczne w Dzienniku Urzędowym “Monitor Polski”, lecz porównanie treści obu przepisów wskazuje, że rozwiązują one sytuację prawną dwóch odrębnych kategorii podmiotów. Art. 11 działa proprio vigore i dotyczy kandydatów na funkcje publiczne wymienione w art. 7, zaś art. 40 ust. 3 reguluje obowiązek osób pełniących te funkcje publiczne “w dniu wejścia w życie ustawy”, a więc obowiązek kilkunastu tysięcy osób, których status publiczno- i cywilno-prawny został ukształtowany na podstawie porządku prawnego obowiązującego przed wejściem w życie ustawy lustracyjnej. W takiej sytuacji prawnej znajdują się właśnie obaj skarżący.

To rozróżnienie znaczenia obu analizowanych przepisów nie oznacza oczywiście, że nie mają znaczenia prawnego obowiązki organów wymienionych w tym przepisie, dla zapewnienia skuteczności złożenia oświadczenia lustracyjnego. Wręcz przeciwnie. Treść tego przepisu nabiera dodatkowego znaczenia w kontekście art. 7 ust. 4 ustawy lustracyjnej i procedur ustanowionych w ustawach: z dnia 28 maja 1993 r. – Ordynacja Wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 45, poz. 205 ze zm.), z dnia 10 maja 1991 r. – Ordynacja Wyborcza do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity z 1994 r. Dz.U. Nr 54, poz. 224 ze zm.) i z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity z 2000 r. Dz.U. Nr 47, poz. 544). Treść tego przepisu nie jest jednakże przedmiotem kontroli konstytucyjnej i dlatego należało ograniczyć co do jego znaczenia tylko do tej ogólnej uwagi.

Powracając do początkowego wątku tych rozważań, należy ocenić skutki przyjęcia koncepcji wysuniętej przez Trybunał Konstytucyjny, że art. 40 ust. 3 ma samodzielne, autonomiczne znaczenie normatywne. Otóż gdyby tak przyjąć i wykładać jego znaczenie przy zastosowaniu naturalnej w takim wypadku wykładni językowej, to napotyka się natychmiast na poważną rafę, a mianowicie na konieczność rozstrzygnięcia oczywistego dylematu, jaki sąd jest sądem właściwym do “podawania do wiadomości publicznej w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski treści oświadczenia lustracyjnego”, gdyż ustawa w tym przepisie wyraźnie tego sądu nie wskazuje. Czy zatem chodzi o każdy sąd wymieniony w art. 175 ust. 1 konstytucji, a więc każdy sąd w strukturze sądów powszechnych i sądów wojskowych, a także Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny? Taka wykładnia byłaby całkowicie uprawniona, gdyż sędziowie tych wszystkich sądów podlegają obowiązkowi określonemu w art. 40 ust. 1. Obowiązek ten obejmuje także prokuratorów, adwokatów i inne osoby pełniące w chwili wejścia w życie ustawy funkcje publiczne, wymienione w art. 7 ustawy. Można byłoby zatem zakładać, że złożenie oświadczenia sądowi właściwemu dla miejsca wykonywania obowiązków służbowych, miejsca zamieszkania lub jakiemukolwiek wybranemu przez siebie sądowi czyniłoby zadość wywiązaniu się z obowiązku określonego w art. 40 ust. 1.

Jest oczywiste, że takie rozumienie sądu właściwego, wymienionego w art. 40 ust. 3 jest nie do przyjęcia. Racjonalny ustawodawca usuwa te wątpliwości, stanowiąc w art. 1 ustawy, że sądem właściwym do orzekania o zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych jest Sąd Apelacyjny w Warszawie, a następnie w art. 7 ust. 4, że organy, którym składane są oświadczenia przekazują je niezwłocznie, z zastrzeżeniem ust. 5, do sądu, celem rozpoznania w trybie określonym w rozdziale 4 ustawy.

Art. 40 ust. 3 należy zatem wykładać łącznie przede wszystkim z art. 1 ustawy, co do całej jego zawartości normatywnej, a więc w takim znaczeniu, że tylko Sąd Apelacyjny w Warszawie, jako sąd szczególny w tym zakresie, posiada wyłączną kompetencję do orzekania w sprawach zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych. Gdyby zatem przyjąć – jak uczynił to Trybunał Konstytucyjny w kwestionowanym postanowieniu – że czynności sądu o których mowa w art. 40 ust. 3 nie polegają na rozstrzyganiu i orzekaniu, to jest oczywiste, że Sąd Apelacyjny w Warszawie nie byłby sądem wyłącznie właściwym do wykonywania obowiązku nałożonego w tym przepisie, gdyż – co ponownie podkreślam – tylko Sąd Apelacyjny w Warszawie jest właściwy do orzekania o zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych, a jednocześnie jego kompetencje wynikające z tej ustawy polegają wyłącznie na sprawowaniu funkcji orzeczniczych (art. 1 – “do orzekania o zgodności z prawdą...”) oraz, co oczywiste, na wykonywaniu swoich prawomocnych orzeczeń.

Nawiązując do omawianego zagadnienia charakteru czynności sądu lustracyjnego, o jakich mowa w art. 40 ust. 3, nasuwają się następujące pytania:

– po pierwsze, czy ustawodawca przywiązuje jakieś znaczenie prawne do powierzenia właśnie temu sądowi, jako sądowi lustracyjnemu, obowiązku określonego w tym przepisie? Czy można założyć, że ustawodawca potraktował sąd jako swoisty organ pocztowy lub spedycyjny? Gdyby założyć, że ustawodawca nie przywiązywał wagi do charakteru prawnego tych czynności sądu lustracyjnego, to prawdopodobnie zdecydowałby się na rozwiązanie bardziej pragmatyczne, zobowiązując osoby wymienione w art. 40 ust. 1 do składania oświadczeń lustracyjnych, o których mowa w art. 6 ustawy, bezpośrednio do Prezesa Rady Ministrów, jako organu prowadzącego i wydającego Dziennik Urzędowy “Monitor Polski”;

– po drugie, jakie skutki prawne wywołuje złożenie sądowi lustracyjnemu oświadczenia lustracyjnego? Jak wynika z ustawy, z chwilą złożenia oświadczenia następuje uruchomienie postępowania lustracyjnego, gdyż Rzecznik Interesu Publicznego przystępuje do analizowania takiego oświadczenia (art. 17d ust. 1), z dalszymi konsekwencjami wynikającymi z tej czynności, wymienionymi w ustawie lustracyjnej;

– po trzecie, kiedy następuje skuteczne wywiązanie się osoby wymienionej w art. 40 ust. 1 z obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego?

Co zatem bada sąd i o czym rozstrzyga w trybie art. 40 ust. 3 ustawy, a więc jaki jest zakres jego kognicji? Ustawa nie udziela odpowiedzi na to pytanie. Pozostaje więc ustalenie, jak w praktyce ukształtowały się w tych sprawach czynności sądu lustracyjnego.

Ułożenie wyczerpującego katalogu tych czynności napotyka na poważne trudności, gdyż nie sposób stypizować wszystkie sytuacje, jakie może dostarczyć praktyka. Do typowej czynności sądu należy niewątpliwie obowiązek zarejestrowania wszystkich oświadczeń wpływających do sądu. Do takich czynności, polegających także na badaniu, ocenianiu i rozstrzyganiu, jak to dowodzi praktyka Sądu Apelacyjnego w Warszawie, należą niewątpliwie:

– czy oświadczenie złożyła osoba wymieniona w art. 7 ustawy,

– czy oświadczenie dotyczy współpracy z organami bezpieczeństwa wymienionymi w art. 2 ustawy,

– czy oświadczenie jest oryginalne (nie jest np. faksem, kopią, kserokopią), a więc czy jest dokumentem w rozumieniu przepisów ustawy,

– czy oświadczenie zostało złożone na druku stanowiącym załącznik do ustawy,

– czy oświadczenie co do treści i formy odpowiada wymaganiom określonym w ustawie,

– czy jest kompletne, to znaczy że do określonej treści załącznika w części A dołączono określonej treści załącznik w części B,

– które treści zawarte w oświadczeniu spełniają wymagania ustawy, wystarczające do publikacji w “Monitorze Polskim”,

– zdeponowanie do dyspozycji sądu oświadczenia lustracyjnego,

– zadecydowanie o podaniu do wiadomości publicznej poprzez opublikowanie w “Monitorze Polskim” treści oświadczenia lustracyjnego,

– zdecydowanie, w której “transzy” oświadczeń zostanie opublikowane,

– sporządzenie stosownego obwieszczenia,

– zarządzenie sprostowania opublikowanej treści obwieszczenia.

Nawet ten niewyczerpujący katalog czynności sądu lustracyjnego dowodzi, że w żadnym razie nie mają one tylko charakteru technicznego, lecz zawierają także typowe elementy sądowych orzeczeń rozstrzygających co do istoty sprawy, a w tym konkretnym wypadku o prawach osób podlegających lustracji.

Przyznana sądowi kompetencja uprawnia go na pewno do żądania usunięcia lub uzupełnienia stwierdzonych w toku tej kontroli braków formalnych i materialnych oświadczenia lustracyjnego. Powstaje w związku z tym problem, jakie są skutki prawne niezastosowania się takiej osoby do wezwania sądu. Powstaje także inna kwestia, czy zobowiązany może skutecznie cofnąć i w jakim momencie złożone oświadczenie, zmienić jego treść, bądź domagać się sprostowania treści opublikowanego oświadczenia. Jakie są skutki prawne takiej inicjatywy zobowiązanego. Jest oczywiste, że wyżej wymienione kwestie dotyczące tak wrażliwej i wywołującej poważne konsekwencje prawne dla sfery praw i wolności osoby lustrowanej wymagają stanowczego rozstrzygnięcia sądu. Tylko prawidłowe, odpowiadające rygorom ustawy, oświadczenie lustracyjne osoby pełniącej funkcję publiczną wymienioną w art. 7, złożone Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie jest spełnieniem obowiązku nałożonego w art. 40 ust. 1 ustawy lustracyjnej.

Następny problem, jaki łączy się z tym zagadnieniem, to kwestia właściwej procedury.

Charakterystyka czynności sądu w tych sprawach dowodzi, że nie są one typowe dla jakiejkolwiek ze znanych procedur. Ujmując ten problem teoretycznie można zasadnie przyjmować, że katalog czynności sądu w sprawach wymienionych w art. 40 ust. 3 wykazuje pewne cechy czynności administracyjno-prawnych i z powodzeniem – po stosownej klasyfikacji czynności – można byłoby go wtłoczyć do modelu postępowania administracyjnego. Gdyby traktować te czynności sądu lustracyjnego w sposób autonomiczny, wyizolowany z ustawy lustracyjnej, to nie byłoby przeszkody w poddaniu postępowania sądu lustracyjnego w tym zakresie rygorom procedury administracyjnej, z wszelkimi wynikającymi tego konsekwencjami, do kontroli sądu administracyjnego włącznie. Przyjęcie takiej koncepcji miałoby wpływ na rozumienie pojęcia ostatecznego rozstrzygnięcia sądu dla potrzeb postępowania w trybie skargi konstytucyjnej.

To rozwiązanie byłoby jednakże poważnym dysonansem w stosunku do modelu przyjętego w ustawie lustracyjnej. Art. 19 tej ustawy stanowi wyraźnie, że w postępowaniu lustracyjnym, w zakresie nieuregulowanym w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego. Ustawodawca nie pozostawia cienia wątpliwości, że ta procedura ma także zastosowanie do osób zobowiązanych przez art. 40 ust. 1, a więc także do obu skarżących, gdyż art. 40 ust. 4 stanowi wyraźnie, że postępowanie w stosunku do osób o których mowa w art. 40 ust. 1, pełniących funkcje publiczne w chwili wejścia w życie ustawy przeprowadza się na zasadach i w trybie przewidzianym w niniejszej ustawie.

Wedle tej procedury należy zatem ocenić czynności Prezesa Sądu Apelacyjnego lub Przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego tego sądu podejmowane wobec obu skarżących.

Jak już podkreślono, czynności procesowe Sądu Apelacyjnego podejmowane wobec obu skarżących mają charakter rozstrzygający i definitywny o wymienionych w skargach prawach i wolnościach konstytucyjnych. Stanowisko sądu lustracyjnego polegające na zdecydowaniu o skierowaniu do publikacji oświadczenia lustracyjnego – po przeprowadzeniu postępowania zmierzającego do oceny, czy oświadczenie co do treści i formy jest oświadczeniem osoby wymienionej w art. 40 ust. 1, złożonym zgodnie z wymaganiami ustawy – ma charakter rozstrzygający o skutecznym wywiązaniu się osoby lustrowanej z obowiązku określonego w powołanym przepisie art. 40 ust. 1. Jak wynika z tych wywodów, czynności sądu określone w art. 40 ust. 3 ustawy lustracyjnej podejmowane jednoosobowo przez przewodniczącego Wydziału Lustracyjnego lub prezesa Sądu Apelacyjnego, są czynnościami procesowymi sądu w rozumieniu kodeksu postępowania karnego. Wbrew odmiennemu stanowisku Trybunału Konstytucyjnego, mają one charakter rozstrzygający definitywnie o prawach i obowiązkach skarżących, uregulowanych w ustawie lustracyjnej. Wobec tego, że ustawa lustracyjna wkracza w zasadnicze, chronione konstytucją prawa obu skarżących, rozstrzygnięcia sądu o których mowa w art. 40 ust. 3, mają charakter orzeczniczy o ich prawach i wolnościach konstytucyjnych.

Wobec tego, że czynności sądu podejmowane wobec skarżących nie zostały poddane – z powodu niedopuszczenia przez sąd środków odwoławczych – kontroli instancyjnej, przeto przybrały one eo ipso charakter rozstrzygnięć ostatecznych, o jakich mowa w art. 46 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, a zatem są orzeczeniami ostatecznymi sądu w rozumieniu art. 79 konstytucji.

W doktrynie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się zgodnie, że użyty w art. 79 konstytucji zwrot “orzekł ostatecznie” jest zwrotem autonomicznym, nie związanym wprost z którąkolwiek ze znanych procedur. Ustawodawca konstytucyjny użył tego zwrotu z pełną świadomością jego znaczenia dla oceny podstaw wniesienia skargi konstytucyjnej. Stąd też, skoro obaj skarżący wyraźnie wskazali w swoich skargach orzeczenia sądu lustracyjnego, które w tym stadium postępowania lustracyjnego ostatecznie rozstrzygnęły o ich prawach i obowiązkach, to tym samym uczynili zadość wymaganiom określonym w art. 79 ust. 1 konstytucji i art. 46 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, skutkującym dopuszczenie do merytorycznego rozpoznania skargi i wydania wyroku w przedmiocie konstytucyjności zaskarżonych przepisów ustawy lustracyjnej.

Z przytoczonych powodów uznałem za konieczne złożenie zdania odrębnego od postanowienia Trybunału Konstytucyjnego o umorzeniu postępowania z powodu niedopuszczalności wydania wyroku w tej sprawie.

Na podstawie art. 68 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) zgłaszam zdanie odrębne od postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2000 r. (SK 10/99), ponieważ uważam, że stan faktyczny obu połączonych do wspólnego rozpoznania skarg konstytucyjnych nie daje podstawy do umorzenia postępowania.

Zgodnie z art. 79 konstytucji, jedną z przesłanek warunkujących dopuszczalność merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest zastosowanie kwestionowanego w tej skardze przepisu przez sąd lub organ administracji publicznej, ostatecznie orzekający o przysługujących skarżącemu konstytucyjnych wolnościach lub prawach. W świetle dotychczasowego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego użyty w art. 79 konstytucji zwrot “orzekł ostatecznie” (jak również odpowiadający mu zwrot “prawomocny wyrok, ostateczna decyzja lub inne ostateczne rozstrzygnięcie” użyty w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym) służy do oznaczenia stworzonego przez ustrojodawcę zbiorczego pojęcia, obejmującego końcowe rozstrzygnięcia podejmowane we wszelkiego rodzaju postępowaniach, a zatem mającego możliwie najogólniejszy charakter (por. np. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 5 grudnia 1997 r., Ts 1/97, OTK ZU Nr 2/1998, poz. 17, s. 109 oraz postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 4 lutego 1998 r., Ts 1/97, OTK ZU nr 2/1998, poz. 18, s. 115).

Przepisy ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (tekst jednolity z 1999 r. Dz. U. Nr 42, poz. 428 ze zm.; dalej: ustawa z 11 kwietnia 1997 r.), regulujące składanie tzw. oświadczeń lustracyjnych, nie przewidują dokonywania przez organ, któremu oświadczenie takie zostało złożone, jakichkolwiek innych czynności poza podaniem oświadczenia mającego “afirmatywną” treść do wiadomości publicznej przez jego publikację w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej “Monitor Polski”. Przepisy te nie wymagają nawet ustalenia, że oświadczenie takie pochodzi rzeczywiście od osoby, która została wskazana w jego tekście. Praktyka stosowania ustawy z 11 kwietnia 1997 r. dowiodła, że regulacja ustawowa jest w tym punkcie niewystarczająca. Potrzeba podjęcia pewnych czynności dotyczących złożonego oświadczenia lustracyjnego okazała się aktualna zwłaszcza w stosunku do oświadczeń składanych Sądowi Lustracyjnemu.

Każdy z występujących w niniejszej sprawie skarżących złożył oświadczenie lustracyjne, które z uwagi na swą treść w zakresie objętym częścią A wzoru stanowiącego załącznik do ustawy z 11 kwietnia 1997 r. kwalifikowało się do publikacji, ale zarazem wskazał okoliczności, które jego zdaniem powinny wykluczyć publikację złożonego oświadczenia. Sąd Lustracyjny, któremu oświadczenia te zostały złożone, zajął w tej kwestii odmienne stanowisko, wskutek czego oświadczenia obu skarżących zostały opublikowane. W aktach sprawy znajduje się pismo z 2 listopada 1999 r., w którym Przewodniczący V Wydziału Lustracyjnego Sądu Apelacyjnego w Warszawie stwierdza, że oświadczenia lustracyjne zostały poddane analizie dokonanej przez sędziów orzekających w V Wydziale Lustracyjnym Sądu Apelacyjnego w Warszawie, a w wyniku dokonanej przez nich oceny podjęto decyzję o publikacji oświadczeń. W dołączonych do skarg konstytucyjnych pismach przewodniczącego V Wydziału Lustracyjnego podkreślono ponadto, że decyzja o opublikowaniu oświadczenia została podjęta na podstawie art. 40 ust. 3 ustawy z 11 kwietnia 1997 roku.

Jestem zdania, że zespół czynności określonych przez dokonujący ich organ jako “analiza”, “ocena” i “decyzja” wykazuje cechy uzasadniające kwalifikację go jako orzeczenia w rozumieniu art. 79 konstytucji, a tym samym i rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Skoro zaś zgodnie z obowiązującymi przepisami nie przysługuje od niego żaden środek odwoławczy, to wykazuje ono również cechę ostateczności. To, że wydanie tego rodzaju decyzji (orzeczenia, rozstrzygnięcia) nie zostało expressis verbis przewidziane w obowiązujących przepisach ustawowych, nie powinno mieć znaczenia z punktu widzenia art. 79 konstytucji. Wystarcza sam fakt, że w konkretnej sytuacji organ państwowy, powołany do stosowania przepisów ustawowych, zajął określone stanowisko w sporze dotyczącym okoliczności mającej w świetle tych przepisów znaczenie prawne. W takiej sytuacji nie mamy bowiem do czynienia tylko z aktem stosowania dyspozycji ustawowej, ale z czymś więcej – z decyzją o kierunku rozstrzygnięcia powstałego sporu. Przyjęta przez Trybunał Konstytucyjny interpretacja, zgodnie z którą art. 79 konstytucji obejmuje tylko orzeczenia autorytatywnie stwierdzające istnienie obowiązku lub uprawnienia oraz nakładające, zmieniające lub uchylające obowiązki albo przyznające, zmieniające lub znoszące uprawnienia, zawęża zakres przewidzianego w tym przepisie unormowania. Podzielam wyrażony przez Rzecznika Praw Obywatelskich w piśmie z 11 maja 2000 r. pogląd, że taka wykładnia art. 79 konstytucji, zamykająca obywatelowi drogę kwestionowania przepisów, które w konkretny a nie abstrakcyjny sposób dotykają jego wolności i praw konstytucyjnych, narusza istotę skargi konstytucyjnej.

Przyjęcie przeze mnie przedstawionego wyżej poglądu na temat zakresu art. 79 konstytucji oraz art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym nie przesądza w jakimkolwiek stopniu oceny zgodności z konstytucją przepisów zakwestionowanych w skargach konstytucyjnych.

Zgłaszam zdanie odrębne od uzasadnienia do postanowienia, w szczególności mam poważne zastrzeżenia co do tego wątku uzasadnienia, w którym TK wykłada pojęcie “sąd” użyte w art. 40 ust. 3 ustawy z 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne. Dowolne przyjęcie przez TK rozumienia pojęcia “sąd” stało się w konsekwencji jednym z argumentów na rzecz umorzenia postępowania.

Przypomnijmy, iż art. 40 ust. 3 powołanej ustawy stanowi, że “sąd podaje do wiadomości publicznej w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski treść oświadczenia osoby, o której mowa w ust. 1, stwierdzającego fakt jej pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi, w części A określonej wzorem stanowiącym załącznik do ustawy”.

Jak wiadomo, w praktyce kompetencji tej nie wykonywał sąd lecz Prezes Sądu Apelacyjnego w formie obwieszczenia przesłanego do Dziennika Urzędowego RP “Monitor Polski”, a TK uznał, że kompetencja ta została dobrze wykonana, bo jest oczywiste, że w art. 40 ust. 3 ustawy pojęcie “sąd” oznacza Prezesa Sądu.

Nawet jeśliby taki wniosek dało się wywieść, to na pewno nie znajduje on potwierdzenia w uzasadnieniu do postanowienia i w przytoczonej tam argumentacji. Otóż osobiście dostrzegam błąd w rozumowaniu TK. Za niedopuszczalne uważam arbitralne utożsamianie sądu z jego prezesem na tle art. 40 ust. 3 ustawy.

Wypada przypomnieć, że wykładni pojęć ustawowych (jeśli taka wykładnia jest konieczna pomimo wyraźnie brzmiącego przepisu ustawy) należy dokonywać przede wszystkim w odniesieniu do analogicznych pojęć używanych w konstytucji. Pojęcie sądu jest w konstytucji dobrze znane, a jego treść nie budzi wątpliwości. Konstytucja posługuje się tym pojęciem w rozdziale VIII zatytułowanym “Sądy i Trybunały”, a także w wielu innych postanowieniach np. w art. 10 ust. 2, art. 45 ust. 1 czy art. 79 ust. 1. Analiza tych postanowień prowadzi do wniosku, że konstytucja posługuje się pojęciem “sąd” w znaczeniu konstytucyjnego organu państwa funkcjonującego w obrębie władzy sądowniczej i spełniającego przypisane mu przez prawo kompetencje, w tym przede wszystkim z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Trybunał Konstytucyjny poszedł tym tropem wykładając pojęcie “sąd” zawarte w art. 40 ust. 3 ustawy.

W drugiej kolejności, w przypadku wątpliwości jak rozumieć jakieś pojęcie (tu pojęcie “sąd” w art. 40 ust. 3 ustawy), sięgnąć należy do całego tekstu ustawy i ustalić znaczenie tego pojęcia w innych postanowieniach tej samej ustawy. Otóż analiza postanowień powołanej ustawy prowadzi do wniosku, że: 1) ustawodawca we wszystkich postanowieniach ustawy używa pojęcia “sąd” w znaczeniu – konstytucyjny organ państwa posiadający określone kompetencje; 2) ustawodawca odróżnia sąd od Prezesa Sądu i tam gdzie chciał jakąś kompetencję przypisać Prezesowi Sądu, uczynił to wyraźnie (zob. art. 21 ust. 1, art. 21 ust. 3, art. 27 ust. 3, art. 32). W przypadku art. 40 ust. 3 ustawodawca użył pojęcia “sąd” a nie Prezes Sądu, choć przecież miał taki wybór i mógł to uczynić. TK nie miał żadnych podstaw do tego, aby pojęcie “sąd” użyte w art. 40 ust. 3 zinterpretować w ten sposób, iż wyjątkowo, ze względu na charakter przypisanej sądowi kompetencji – będzie ono oznaczać Prezesa Sądu. Gdzie znajduje się punkt transformujący prawo sądu w prawo prezesa sądu? TK pisze, że “czynności sądu mające charakter techniczny i administracyjny wykonują zgodnie z ogólnymi zasadami organy sądu określone w ustawie o ustroju sądów powszechnych, a więc prezesi”. Dobrze byłoby te ogólne zasady przywołać w uzasadnieniu. Można by postawić kolejne pytanie, a mianowicie kto rozstrzyga o tym, że czynność ma, jak chce TK, “charakter techniczny”?

TK założył, że taka kompetencja, jak podanie do wiadomości publicznej treści oświadczenia osoby zobowiązanej do jego złożenia, nie powinna być wykonywana przez sąd lecz przez prezesa sądu jako czynność – jak to ujął TK – spoza zakresu orzekania (techniczna). Na dowód, że takie rozumowanie jest poprawne, TK przytoczył przykłady z podręcznika, że pojęcie sądu może być różnie rozumiane oraz przykład niejednoznacznego rozumienia pojęcia Sąd Najwyższy, odwołując się do postanowienia art. 11 ustawy o Sądzie Najwyższym, według którego SN wydaje zbiór swoich orzeczeń. Dobranie takich argumentów na rzecz tezy, że także pojęcie “sąd” użyte w art. 40 ust. 3 ustawy lustracyjnej może być na różne sposoby interpretowane, nie wzmacnia kwestionowanego przeze mnie uzasadnienia.

Powyższe wywody prowadzą mnie do wniosku, że odstępstwo od literalnej wykładni przepisu prawnego wyjątkowo byłoby możliwe, gdyby nie dało się wyinterpretować użytego pojęcia (tzn: sąd) w zgodzie z konstytucją i ustawą, w której to pojęcie jest używane.

Czytając uzasadnienie odnosi się wrażenie, że TK a priori przyjął, że pojęcie “sąd” użyte w art. 40 ust. 3 ustawy ma inne znaczenie niż w innych postanowieniach ustawy i że oznacza Prezesa Sądu i do tego założenia dostosował uzasadnienie mnie osobiście nieprzekonujące.

Pozostaje zatem pytanie otwarte – dlaczego TK nie skorzystał z możliwości uznania, iż pojęcie “sąd” użyte w art. 40 ust. 3 ustawy oznacza sąd w tym samym znaczeniu, co użyte kilkunastokrotnie bez wyjątku w innych przepisach tej samej ustawy. Cóż takiego stałoby się, gdyby pojęcie “sąd” użyte w art. 40 ust. 3 ustawy oznaczało po prostu sąd?