1. W czterech postanowieniach z 25 marca 2013 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny, przy rozpoznawaniu spraw o zapłatę z tytułu zachowku (sygn. akt II C 1004/09, sygn. akt II C 805/10, sygn. akt II C 950/10, sygn. akt II C 1398/09), zawiesił te postępowania i przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawne o tej samej treści i tym samym uzasadnieniu, czy art. 991 § 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) jest zgodny z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

1.1. Zarządzeniem z 29 kwietnia 2013 r. Prezes Trybunału Konstytucyjnego połączył cztery pytania prawne Sądu Okręgowego w Warszawie do ich łącznego rozpoznania pod sygnaturą P 11/13.

1.2. Zawisłe przed sądem pytającym sprawy dotyczyły roszczeń o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku.

W sprawie o sygn. akt II C 1004/09 powództwo o zapłatę 300 000 zł z tytułu należnego jej zachowku wniosła żona zmarłego spadkodawcy, który w testamencie powołał w całości do spadku innego krewnego, czyniąc na rzecz żony zapis udziału w prawie do nieruchomości. Powódka wystąpiła o zapłatę różnicy między wartością otrzymanego zapisu a wartością należnego ustawowego zachowku. Spadkobierca testamentowy wniósł o oddalenie powództwa w całości podnosząc, że przysługujące powódce prawo do zachowku zostało wyczerpane przez otrzymany zapis oraz przez darowizny przyjęte przez nią od spadkodawcy przed jego śmiercią.

W sprawie o sygn. akt II C 805/10 powództwo o zapłatę ok. 573 000 zł z tytułu zachowku wniosła żona zmarłego spadkodawcy, który w testamencie powołał w całości do spadku jedną ze swoich dwóch córek niepochodzących ze związku z powódką. Spadkobierczyni testamentowa wniosła o oddalenie powództwa w całości.

W sprawie o sygn. akt II C 950/10 spadkodawca sporządził testament, w którym jako jedynego spadkobiercę do części spadku, obejmującej spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, wskazał swego brata, wydziedziczając jednocześnie żonę, syna i córkę. Powództwo o zasądzenie zapłaty zachowku w wysokości 131 000 zł wniosła małoletnia wnuczka spadkodawcy, która w wyniku wydziedziczenia swej matki i pozostałych wstępnych doszłaby do dziedziczenia z ustawy całości spadku jako jedyna zstępna. Jako małoletniej przysługuje jej roszczenie o zapłatę zachowku w wysokości 2/3 wartości jej udziału spadkowego w dziedziczeniu ustawowym. Pozwany spadkobierca testamentowy (brat) początkowo bronił testamentu i kwestionował przed sądem jedynie wysokość żądanej kwoty z tytułu zachowku. W kolejnym piśmie procesowym zmienił jednak swoje stanowisko i wniósł o uznanie przez sąd bezpodstawności wydziedziczenia wskazanych w testamencie osób z uwagi na brak wyczerpania przesłanek wydziedziczenia (art. 1008 k.c.). Małoletnia powódka sprzeciwiła się wnioskowi pozwanego o uznanie wydziedziczenia matki, wuja i babci za bezpodstawne, dowodząc prawdziwości okoliczności, jakie spadkodawca wskazał w testamencie na uzasadnienie swej decyzji o wydziedziczeniu najbliższych mu osób.

W sprawie o sygn. akt II C 1398/09 spadkodawca w testamencie wydziedziczył swego syna i do dziedziczenia całości spadku powołał swoje drugie dziecko. Powództwo o zapłatę należnego zachowku w wysokości 450 000 zł wniosła wnuczka spadkodawcy, która uzyskała od swego ojca zapewnienie o pogodzeniu się go z wydziedziczeniem. Jako jedyna zstępna, która dziedziczyłaby z ustawy, uprawniona jest do połowy wartości należnych jej praw do spadku. Pozwana spadkobierczyni testamentowa wniosła o oddalenie powództwa w całości wskazując na zawyżone przez powódkę szacunki wartości nieruchomości, jaką nabyła w wyniku spadku, oraz na niekorzystne dla niej konsekwencje majątkowe ewentualnego wyroku sądu, ponieważ z tytułu nabycia nieruchomości na podstawie testamentu zapłaciła już państwu należny podatek wynoszący 153 000 zł. Pozwana wskazała także na niesprawiedliwość ewentualnego wyroku zasądzającego od niej roszczenie o zapłatę z tytułu zachowku w sytuacji, w której spadkodawca nie poznał nigdy swojej wnuczki i gdyby mógł z pewnością wydziedziczyłby także i ją.

1.3. Sąd pytający nabrał wątpliwości co do konstytucyjności art. 991 k.c., powołując w połączonych pytaniach prawnych identyczną argumentację.

W ocenie sądu pytającego, norma zawarta w art. 991 § 1 i 2 k.c. oznacza obowiązek zaspokojenia przez spadkobierców testamentowych roszczenia pieniężnego przysługującego tym spośród spadkobierców ustawowych, którzy nie otrzymali należnego im zachowku za życia spadkodawcy (w postaci darowizny) lub po śmierci spadkodawcy (w postaci powołania do spadku lub zapisu w testamencie).

Po pierwsze, art. 991 § 1 i 2 k.c. narusza postanowienia Konstytucji odnoszące się do pozycji testatora, tj. do gwarancji wypełnienia dyspozycji majątkowej spadkodawcy zgodnie z jego wolą po jego śmierci i prawa przyszłego spadkodawcy do swobodnego testowania. Z art. 21 ust. 1 Konstytucji wynika zasada ochrony własności i prawa dziedziczenia, a z art. 64 ust. 1 Konstytucji – wolność dysponowania mieniem w ramach czynności inter vivos i mortis causa. Konstytucyjna ochrona dziedziczenia i prawa testowania nakazuje uwzględnianie woli właściciela, decydującego w testamencie, komu przypadnie spadek w całości lub w jego określonej części. Jednak ze względu na obowiązywanie art. 991 § 1 i 2 k.c., spadkodawca w chwili testowania może rozporządzić „w sposób niewątpliwy i skuteczny” wyłącznie w odniesieniu do co najmniej 1/3 praw do spadku, gdyż pominięcie najbliższych krewnych i małżonka może być później kwestionowane przez podniesienie żądania zapłaty odpowiedniej sumy. Konstytucja nie ustanawia na rzecz małżonka i najbliższych krewnych gwarancji nabycia praw do spadku, zatem nie jest konieczne utrzymywanie uprawnienia tych osób do uzyskania przynajmniej części praw do spadku, jakie otrzymaliby w ramach dziedziczenia ustawowego. Odmiennie natomiast kształtuje się konstytucyjna pozycja spadkodawcy, którego prawo do swobodnego wyrażenia woli testowania podlega ochronie wynikającej z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Konstytucja daje możliwość ograniczania konstytucyjnych praw i wolności, ale przy zachowaniu warunków określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Tymczasem w odniesieniu do instytucji zachowku został spełniony wyłącznie warunek ograniczenia ustawowego. Obecna instytucja zachowku narusza istotę wolności i praw, skoro może podważyć wolę spadkodawcy w istotnej części (w odniesieniu do udziału w spadku maksymalnie do 2/3 części). Istnienie zachowku nie zmierza także do realizacji gwarancji wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji, w szczególności nie może być uzasadnione wartościami porządku publicznego w demokratycznym państwie, ani koniecznością ochrony (ustawowych jedynie) wolności i praw innych osób. Na koniec sąd wskazał, że wedle art. 64 ust. 2 Konstytucji ochrona prawa testowania nie powinna być zróżnicowana z uwagi na cechy dysponenta tego prawa, a więc tylko z tego powodu, że spadkodawca pozostawia małżonka lub najbliższych krewnych, którzy nie zostali powołani do spadku.

Po drugie, ochronie wynikającej z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji podlega również sytuacja spadkobiercy testamentowego i jego prawo do ochrony praw nabytych w drodze spadku. Z art. 21 ust. 1 Konstytucji wynika dla niego zasada ochrony własności i prawa dziedziczenia, a z art. 64 ust. 1 Konstytucji – wolność nabywania mienia w drodze testamentu i zatrzymania go. Konstytucja daje wprawdzie możliwość ograniczania konstytucyjnych praw i wolności, ale przy zachowaniu warunków określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Tymczasem w odniesieniu do instytucji zachowku został spełniony wyłącznie warunek ograniczenia ustawowego. Instytucja zachowku narusza samą istotę wolności i praw nabytych spadkobiercy, skoro uprawniony do zachowku może podważyć je w istotnej części (w zakresie udziału w spadku nawet do 2/3 części). Istnienie zachowku nie zmierza przy tym w sposób usprawiedliwiony do realizacji gwarancji wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji, w szczególności zapewnienia porządku publicznego w demokratycznym państwie lub ochrony wolności i praw innych osób. Co więcej, realizacja uprawnienia do zachowku wynikającego z art. 991 k.c. może w praktyce doprowadzić do wykonania tego ustawowego obowiązku w drodze egzekucji skierowanej nie tyle do majątku nabytego w drodze dziedziczenia, ile do samej osoby spadkobiercy testamentowego, czyli do całego (każdego) majątku pozostającego własnością tego spadkobiercy. Podjęcie przez spadkobiercę testamentowego czynności rozporządzających w celu zapobieżenia egzekucji roszczeń o zachowek może doprowadzić do wymuszonej sprzedaży składników majątku spadkobiercy, co nie pozwala zapewnić ekwiwalentnych świadczeń z uwagi na pośpiech i ekonomiczny przymus. Na koniec sąd zauważył, że, wedle art. 64 ust. 2 Konstytucji, ochrona praw nabytych w drodze dziedziczenia przez spadkobiercę testamentowego nie powinna być zróżnicowana z tego powodu, iż spadkodawca pozostawił małżonka lub najbliższych krewnych, którzy nie zostali powołani do spadku.

1.4. Sąd pytający wskazał, że zaskarżony art. 991 k.c. stanowić będzie podstawę prawną wydania wyroku we wszystkich sprawach, na tle których zostały zadane pytania prawne. W konsekwencji – zdaniem sądu pytającego – od odpowiedzi na pytania prawne zależy rozstrzygnięcie toczących się przed nim spraw.

2. W piśmie z 13 czerwca 2013 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny wnosząc o uznanie, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, sąd pytający nie wykazał, w jaki sposób wyrok Trybunału Konstytucyjnego, w którym zostałaby hipotetycznie stwierdzona niekonstytucyjność art. 991 § 1 i 2 k.c., wpłynie na przyszłe rozstrzygnięcie zawisłych przed nim spraw. Na sądzie pytającym ciąży obowiązek stosownego do charakteru sprawy odrębnego wykazania, w jaki sposób rozstrzygnięcie sądu uległoby zmianie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą na skutek orzeczenia przez Trybunał jego niekonstytucyjności. Zgodnie z art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK, konieczne jest nie tylko obiektywne istnienie zależności między sposobem rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy a odpowiedzią Trybunału Konstytucyjnego na pytanie prawne, ale niezbędne jest również wykazanie przez sam pytający sąd istnienia tego funkcjonalnego związku.

Wymaganie art. 32 ust. 3 ustawy o TK ma charakter wiążący dla sądu pytającego. Ma także charakter wiążący dla Trybunału Konstytucyjnego, z czego wynika konieczność umorzenia postępowania. Nie zostały bowiem rozważone przez sąd okoliczności związane ze skutkami ewentualnego stwierdzenia niekonstytucyjności art. 991 k.c. i eliminacji określonych elementów instytucji zachowku. Nie rozważono wpływu na treść przyszłych rozstrzygnięć sądowych w aspekcie gwarancji testowania, ani też na zachowanie gwarancji konstytucyjnych w stosunku do jednostek, które dotychczas w zaufaniu do państwa i stanowionego przez nie prawa nabyły roszczenia o zachowek w stanie prawnym obowiązującym w dacie śmierci spadkodawców.

3. W piśmie z 17 stycznia 2014 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku.

Jedną z podstawowych przyczyn zbędności wydania orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny jest sytuacja, w której Trybunał rozstrzygnął już ostatecznie kwestię konstytucyjności przepisu wskazanego w charakterze przedmiotu kontroli, uznając go za zgodny z przywołanymi wzorcami kontroli. Zasada ne bis in idem wyraża zakaz orzekania o zgodności tego samego przedmiotu z tym samym wzorcem kontroli. Zasada ta nie zamyka drogi do procedowania przez Trybunał, pod warunkiem wskazania innych, niż dotychczas badane, wzorców kontroli. Tymczasem art. 991 § 1 i 2 k.c. były już przedmiotem kontroli ze strony Trybunału Konstytucyjnego w postępowaniu zakończonym wyrokiem z 25 lipca 2013 r., sygn. P 56/11 (OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 85), w którym Trybunał dokonał już w sposób wiążący oceny konstytucyjności art. 991 k.c. w zakresie, w jakim przepis ten został zakwestionowany w niniejszej sprawie. Przedłożone przez sąd pytający pytania prawne obejmują w istocie takie same zarzuty, jakie zostały sformułowane w rozpatrywanej wcześniej sprawie. Sąd pytający nie przedstawił nowych, niepowoływanych wczesnej argumentów, które uzasadniałyby prowadzenie niniejszego postępowania i wydanie wyroku.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Sąd pytający zarzucił, że art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: k.c.) jest niezgodny art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kwestia zgodności z Konstytucją zaskarżonego przepisu była już przedmiotem postępowania konstytucyjnego. W wyroku z 25 lipca 2013 r. o sygn. P 56/11 (OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 85) Trybunał orzekł, że art. 991 k.c. jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zarazem Trybunał umorzył postępowanie co do badania zgodności art. 991 k.c. z art. 21 ust. 1 oraz art. 64 ust. 2 Konstytucji ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wyrokowanie jest zbędne lub niedopuszczalne. Zbędność wydania wyroku zachodzi między innymi w razie wystąpienia przesłanki ne bis in idem, czyli rozpoznawania problemu konstytucyjnego, który został już rozstrzygnięty przez Trybunał (zob. postanowienie TK z 14 marca 2012 r., sygn. P 36/11, OTK ZU nr 3/A/2012, poz. 33 oraz powołane tam orzecznictwo).

2. W wyroku o sygn. P 56/11 Trybunał ostatecznie rozstrzygnął o zgodności art. 991 k.c. z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji (a także z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji). W sprawie tej Trybunał rozpatrzył dwa połączone pytania prawne, w tym pytanie zadane przez Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, które zawierało argumentację tożsamą z przedstawioną przez ten sam sąd w połączonych pytaniach prawnych w niniejszej sprawie.

W wyroku o sygn. P 56/11 Trybunał dokonał merytorycznej oceny zgodności art. 991 k.c. z Konstytucją, z punktu widzenia gwarancji konstytucyjnych praw spadkodawcy-testatora. Trybunał odpowiedział wówczas na te same wątpliwości co podnoszone przez sąd w niniejszej sprawie względem pozycji spadkodawcy testamentowego, co uzasadnia zbędność orzekania w omawianym zakresie. Także analiza charakteru zwięzłych zarzutów Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie czynionych z perspektywy sytuacji spadkobiercy testamentowego nie pozostawia wątpliwości, że wszystkie kwestie podnoszone przez sąd w niniejszym postępowaniu dotyczą instytucji zachowku jako takiej i zostały już rozpoznane w sprawie o sygn. P 56/11. Trybunał rozstrzygnął już ostatecznie kwestię konstytucyjności przepisu wskazanego w charakterze przedmiotu kontroli, uznając go za zgodny z przywołanymi wzorcami kontroli na podstawie oceny tych samych zarzutów. Rację ma zatem Marszałek Sejmu twierdząc, że sąd pytający nie przedstawił i w tym zakresie żadnych nowych czy niepowoływanych wcześniej argumentów, które uzasadniałyby przekroczenie procesowej zasady ne bis in idem. Trybunał Konstytucyjny zauważa także, że sąd pytający, mimo wydania wyroku z 25 lipca 2013 r., sygn. P 56/11, w żaden sposób nie zaktualizował ani nie uzupełnił swojego stanowiska w niniejszej sprawie.

W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny uznał, że w niniejszym postępowaniu, w zakresie wszystkich zarzutów sądu pytającego, zbędne jest orzekanie o zgodności art. 991 k.c. z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, co powoduje konieczność umorzenia postępowania w tym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

3. W wyroku o sygn. P 56/11 Trybunał nie orzekał merytorycznie o zgodności art. 991 k.c. z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji. Trybunał umorzył wówczas w tym zakresie postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że również w niniejszej sprawie zachodzi konieczność umorzenia postępowania w tym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Sąd pytający, tak jak sądy w sprawie o sygn. P 56/11, nie przedstawił żadnych argumentów przemawiających za niezgodnością art. 991 k.c. z konstytucyjną zasadą równej ochrony własności i dziedziczenia (art. 64 ust. 2 Konstytucji). W szczególności sąd pytający nie wskazał podmiotów, które mogłyby znajdować się w relewantnej sytuacji. Ponadto sąd pytający, koncentrując się na zarzucie naruszenia konstytucyjnego prawa podmiotowego do dziedziczenia (art. 64 ust. 1 Konstytucji), nie przedstawił jakichkolwiek argumentów na poparcie zarzutu niezgodności art. 991 k.c. z ustrojową zasadą ochrony własności i prawa dziedziczenia (art. 21 ust. 1 Konstytucji). Sąd pytający ograniczył się do stwierdzenia, że powtórzenie i uzupełnienie zasady zawartej w art. 21 ust. 1 Konstytucji zostało ujęte w art. 64 Konstytucji, co nie jest wystarczające dla uzasadnienia zarzutu niekonstytucyjności.

Zgodnie z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, pytanie prawne powinno zawierać uzasadnienie postawionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie (zob. szerzej: postanowienie TK z 8 lipca 2013 r., sygn. P 11/11, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 9). W związku z niespełnieniem przez połączone pytania prawne wymagania co do zarzutu niezgodności art. 991 k.c. z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji, postępowanie ulega w tym zakresie umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.