1. Na podstawie postanowienia z 21 lutego 2011 r., sygn. akt II C 572/10, Sąd Okręgowy w Katowicach, II Wydział Cywilny (dalej: pytający sąd) wystąpił z pytaniem prawnym, czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim przyznaje roszczenie najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego o przeniesienie własności lokalu, będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

Tożsame pytania prawne zostały sformułowane przez Sąd Okręgowy w Katowicach, II Wydział Cywilny w postanowieniach z: 31 stycznia 2011 r. (sygn. akt II C 349/10/6), 2 lutego 2011 r. (sygn. akt II C 92/10/6) i 9 marca 2011 r. (sygn. akt II C 357/10/4). Z uwagi na tożsamość przedmiotu pytań prawnych Prezes Trybunału Konstytucyjnego 31 marca 2011 r. zarządził łączne ich rozpoznanie pod wspólną sygnaturą akt P 16/11.

2. Pytania prawne zostały zadane na tle spraw dotyczących zobowiązania spółdzielni mieszkaniowych do złożenia oświadczeń woli o ustanowieniu odrębnej własności lokali mieszkalnych na rzecz powodów, którzy byli ich najemcami. Lokale znajdowały się w budynkach nabytych przez spółdzielnie nieodpłatnie.

Na tym tle pytające sądy mają wątpliwości co do zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie wskazanym w punkcie 1. W uzasadnieniach pytań prawnych przywołał treść art. 48 ust. 1 i 3 u.s.m. Wskazał, że, zgodnie z art. 48 ust. 1 u.s.m., w sytuacji odpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię najemca spłacał zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz wnosił wkład budowlany. Jeżeli zaś spółdzielnia nabyła budynek nieodpłatnie, to zgodnie z art. 48 ust. 3 u.s.m. najemca spłacał zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz pokrywał koszty dokonanych przez spółdzielnie nakładów koniecznych, przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się ten lokal. Art. 48 ust. 3 u.s.m. został uznany za niezgodny z Konstytucją wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07. W konsekwencji, w ocenie pytających sądów, możliwe są dwie odmienne interpretacje istniejącego stanu prawnego. Można przyjąć, że w aktualnym stanie prawnym nie ma podstawy prawnej do nabycia przez najemcę odrębnej własności lokalu, ponieważ nie obowiązują przepisy regulujące przesłanki nabycia lokalu znajdującego się w budynku nabytym przez spółdzielnię nieodpłatnie. Art. 48 ust. 1 u.s.m. nie znajdzie zastosowania, gdyż zawiera on przesłanki nabycia lokalu przez najemcę wyłącznie w sytuacji, gdy budynek, w którym znajduje się lokal, został przekazany spółdzielni odpłatnie. Przyjęcie innego założenia, zdaniem pytających sądów, doprowadziłoby do nabycia lokalu przez najemcę bez jakiegokolwiek ekwiwalentu dla spółdzielni za utraconą własność i pozbawienia spółdzielni możliwości rozporządzania przedmiotem własności.

Odmienna interpretacja zaistniałego stanu prawnego zakłada, że po utracie mocy obowiązującej przez art. 48 ust. 3 u.s.m., samodzielną podstawą prawną nabycia przez najemcę odrębnej własności lokalu znajdującego się w budynku nabytym przez spółdzielnię nieodpłatnie jest art. 48 ust. 1 u.s.m. Interpretacja ta prowadzi do tego, że najemca zobowiązany jest spłacić jednie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, spółdzielnia nie ma natomiast prawa żądania spłaty poniesionych przez nią nakładów. Powyższa wykładnia została przyjęta w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W ocenie pytających sądów, powoduje to konieczność zbadania przez Trybunał, czy nie prowadzi ona do naruszenia konstytucyjnej ochrony własności – w tym wypadku własności spółdzielczej.

3. W piśmie z 28 kwietnia 2011 r. stanowisko w sprawie w imieniu Sejmu zajął jego Marszałek. Wniósł on o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy lokalu mieszkalnego nabytego nieodpłatnie przez spółdzielnię mieszkaniową od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej roszczenie o przeniesienie własności lokalu, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty świadczeń z tytułu umowy najmu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem Marszałka, przyjęte w orzecznictwie sądowym założenie, zgodnie z którym w wypadku tzw. mieszkania zakładowego nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie roszczenie najemcy może zostać oparte po utracie mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego, sygn. K 64/07, na art. 48 ust. 1 u.s.m., i to wyłącznie po spłacie należności z tytułu umowy najmu, przesądza o niekonstytucyjności tej regulacji. Uzasadniając stanowisko, Marszałek Sejmu powołał się na poglądy Trybunału wyrażone w sprawie o sygn. K 64/07 dotyczące ochrony prawa własności spółdzielni mieszkaniowych. W ocenie Marszałka, stanowisko judykatury wypracowane na tle art. 48 ust. 1 u.s.m. rodzi dla spółdzielni skutki jeszcze bardziej dotkliwe niż regulacja zawarta w art. 48 ust. 3 u.s.m. W takiej bowiem sytuacji przesłanką zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu nie jest pokrycie kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się lokal, lecz wyłącznie spłata zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Marszałek Sejmu podzielił stanowisko pytającego sądu, że prowadzi to nie tylko do przymusowego, lecz de facto nieodpłatnego przeniesienia własności lokalu. Tym samym prawo własności zostaje odjęte właścicielowi (spółdzielni mieszkaniowej) bez względu na jej wolę i w warunkach rażąco odbiegających od zasady ekwiwalentności świadczeń stron. Powyższe uzasadnia niekonstytucyjność art. 48 ust. 1 u.s.m.

4. W piśmie z 25 października 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Prokurator wniósł o stwierdzenie niekonstytucyjności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. oraz o umorzenie postępowania w zakresie kontroli art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m.

Uzasadniając stanowisko, Prokurator przedstawił konstytucyjny status spółdzielni mieszkaniowych. Zwrócił on uwagę, że na skutek utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. powstał stan prawny, w którym warunki nabywania przez najemców mieszkań zakładowych stały się korzystniejsze niż przed utratą jego mocy. Zdaniem Prokuratora, skoro w wyroku o sygn. K 64/07 Trybunał uznał, że nabycie własności lokalu od spółdzielni, która nabyła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, wyłącznie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu i po pokryciu kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych, prowadzi do naruszenia istoty praw właścicielskich spółdzielni, to oczywiste jest, że nabycie lokalu jedynie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu czynszu najmu potęguję orzeczoną niekonstytucyjność. W związku ze stosowaniem art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. doszło zatem do naruszenia istoty prawa własności spółdzielni mieszkaniowych bez konstytucyjnego uzasadnienia.

Jeśli chodzi o umorzenie postępowania w zakresie kontroli art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m., to Prokurator wskazał, że przepis ten odnosi się do lokali mieszkalnych, które były przez spółdzielnię nabyte odpłatnie. Z pytań prawnych wynika zaś, że znaczenie dla spraw rozpatrywanych przez pytające sądy ma kwestia warunków finansowych zbywania na rzecz najemcy lokalu, którego własność spółdzielnia nabyła nieodpłatnie. Ze względu na zakres kognicji Trybunału w sprawie zainicjowanej pytaniem prawnym, postępowanie w powołanym zakresie podlega umorzeniu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Rozpatrywana sprawa jest przedmiotowo tożsama z rozstrzygniętą wcześniej wyrokiem z 14 lutego 2012 r. sprawą o sygn. P 17/10. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.) w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Sentencja powołanego wyroku została opublikowana w Dzienniku Ustaw z 22 lutego 2012 r. pod pozycją 201. Jednocześnie w trybie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 14 lutego 2012 r., S 1/12, przedstawił Sejmowi uwagi dotyczące konieczności podjęcia działań legislacyjnych mających na celu uregulowanie uprawnień najemców dawnych mieszkań zakładowych, które zostały nieodpłatnie przejęte przez spółdzielnie mieszkaniowe.

Ze względu na brak tożsamości podmiotowej z wyrokiem o sygn. P 17/10 nie ziściła się w rozpatrywanej aktualnie sprawie przesłanka res iudicata (obligująca do umorzenia postępowania z powodu niedopuszczalności wydania orzeczenia). Jednakże uprzednie orzeczenie o niekonstytucyjności określonego przepisu prawnego rodzi konieczność wydania rozstrzygnięcia opartego na zasadzie ne bis in idem. W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny, dokonując pragmatycznej oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta wyrokiem o sygn. P 17/10, postanowił – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK – umorzyć postępowanie w niniejszej sprawie ze względu na zbędność wydania orzeczenia.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.