Na podstawie art. 68 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) zgłaszam zdanie odrębne do wyroku z 11 maja 2011 r. Uważam, że art. 400 w związku z art. 410 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), w zakresie, w jakim uniemożliwia wzruszenie prawomocnego wyroku rozwodowego, w części dotyczącej rozstrzygnięć innych aniżeli rozwiązanie małżeństwa po zawarciu przez jednego z byłych małżonków kolejnego małżeństwa, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 w związku z art. 18 Konstytucji.

1. Art. 400 w związku z art. 410 § 1 k.p.c. zobowiązuje sąd do odrzucenia skargi o wznowienie postępowania od wyroku orzekającego rozwód w sytuacji, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński. Intencją tego przepisu jest zapobiegnięcie sytuacji, w której ta sama osoba w tym samym czasie pozostawałaby w dwóch ważnych w świetle prawa małżeństwach. Tym samym przepis ten jest wyrazem realizacji zasady ochrony małżeństwa rozumianego jako związku kobiety i mężczyzny, a więc związku tworzącego więzi prawne jedynie między dwiema osobami różnej płci (art. 18 Konstytucji). Monogamiczne małżeństwo kobiety i mężczyzny stanowi samoistną wartość konstytucyjną, którą ustawodawca ma obowiązek chronić i gwarantować. Zgadzam się zatem z poglądem Trybunału, że regulacja prawna dopuszczająca możliwość uchylenia wyroku rozwodowego, w części dotyczącej rozwiązania poprzedniego małżeństwa, w sytuacji, gdy jedna z jego stron wstąpiła już w nowy związek małżeński, naruszałaby wartości konstytucyjne wynikające z art. 18 Konstytucji.

2. Należy jednak zauważyć, że skarżąca nie żądała niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów w tak daleko idącym zakresie. Co więcej, w toku wznowionego postępowania sądowego nie kwestionowała rozwiązania jej małżeństwa przez rozwód, a jedynie żądała zapewnienia jej prawa do wysłuchania w sprawach rozstrzyganych w wyroku rozwodowym, co do których nie miała możliwości wypowiedzenia się w trakcie postępowania rozwodowego. Analiza zaskarżonych przepisów, których treść ukształtowała utrwalona wykładnia sądowa, prowadzi do wniosku, że możliwość skorzystania z prawa do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymogami sprawiedliwości i praworządności, jest w takim wypadku zamknięta. O ile jednak wskazana wyżej potrzeba ochrony małżeństwa monogamicznego uzasadnia z konstytucyjnego punktu widzenia zamknięcie możliwości podważenia wyroku rozwodowego w części orzekającej rozwiązanie małżeństwa, jeżeli po uprawomocnieniu się tego wyroku jeden z byłym małżonków wstąpił w nowy związek małżeński, o tyle nie sposób znaleźć uzasadnienia dla przyjętej przez ustawodawcę konstrukcji wyłączającej możliwość kwestionowania w drodze skargi o wznowienie postępowania innych rozstrzygnięć zawartym w wyroku rozwodowym. Rozstrzygnięcia te ustalają problem winy za rozkład pożycia małżeńskiego, wzajemnych obowiązków każdego z małżonków względem wspólnych małoletnich dzieci (władza rodzicielska, alimenty) oraz stosunków majątkowych między byłymi małżonkami (sposób korzystania ze wspólnego mieszkania oraz podział majątku wspólnego). W każdej z tych spraw ostatecznie rozstrzygniętej przez sąd w wyroku rozwodowym oboje małżonków musi mieć możliwość przedstawienia swojego stanowiska, zaś procedura sądowa prawo to mu odbierająca nie tylko jest sprzeczna z wymaganiami sprawiedliwości, lecz także narusza inne istotne wartości konstytucyjne, a w szczególności te wskazane w art. 18 Konstytucji, tj. ochronę małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa.

3. Pozbawienie małżonka prawa do wysłuchania w toku postępowania sądowego w sprawach dotyczących rozwiązywanego małżeństwa narusza również konstytucyjnie gwarantowane mu prawo do sądu. Prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy wymaga takiego ukształtowania procedur ustawodawczych, by istniało jak największe prawdopodobieństwo uzyskania orzeczenia zgodnego z prawem i opartego na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Z tego też względu Trybunał konsekwentnie podkreśla w swoim orzecznictwie, że „powinny istnieć możliwości wzruszenia prawomocnych orzeczeń z uwagi na ich szczególne (kwalifikowane) wady” (wyroki: z 15 maja 2000 r., sygn. SK 29/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 110 oraz z 13 maja 2002 r., sygn. SK 32/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 31). Znamiennym jest przy tym, że poglądy te wypowiadane są w sprawach inicjowanych skargami konstytucyjnymi, gdzie Trybunał ma możliwość obserwowania negatywnych konsekwencji zamknięcia drogi sądowej dla interesów konkretnych osób.

4. Nie zgadzam się z poglądem Trybunału wyrażonym w orzeczeniu, do którego zgłaszam zdanie odrębne, że stworzenie możliwości wzruszenie rozstrzygnięcia rozwodowego po zawarciu przez jedną ze stron kolejnego małżeństwa, w części niedotyczącej samego rozwiązania małżeństwa, naruszałoby zasadę integralności wyroku rozwodowego. Zasada ta znajduje zakotwiczenie w art. 18 Konstytucji tylko w takim zakresie, w jakim uniemożliwia ona podważenie ochrony gwarantowanej monogamicznemu małżeństwu, a zatem tylko w części dotyczącej rozwiązania poprzedniego małżeństwa po zawarciu przez jedną ze stron nowego małżeństwa. W pozostałym zakresie zasada integralności wyroku rozwodowego nie znajduje uzasadnienia w przepisach konstytucyjnych i nie może być interpretowana w sposób naruszający inne wartości konstytucyjne, zwłaszcza te wskazane w art. 18 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny nie tylko nie uwzględnia tego rozróżnienia, lecz, co więcej, wydaje się nie zauważać, że zostało ono już dawno dostrzeżone w orzecznictwie sądowym, w efekcie czego zasada integralności wyroku rozwodowego rozumiana jest obecnie inaczej aniżeli w orzeczeniach z lat 40. i 50., które Trybunał przytacza.

Już w latach 70. Sąd Najwyższy przełamał sztywną do tej pory zasadę integralności wyroku rozwodowego, przyjmując, że zawarte w takim wyroku rozstrzygnięcie o wspólnym mieszkaniu stron może być przedmiotem odrębnego zaskarżenia, a zatem ograniczenie zaskarżenia tylko do tej części wyroku rozwodowego nie oznacza zaskarżenia tego wyroku w całości (zob. uchwała SN z 12 listopada 1976 r., sygn. akt III CZP 54/76, OSNCP nr 7/1977, poz. 109 oraz teza XII uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN z 13 stycznia 1978 r., sygn. akt III CZP 30/77, OSNCP nr 3/1978, poz. 39, zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu zajmowanym przez małżonków oraz o podziale majątku wspólnego). Następnie w latach 90. Sąd Najwyższy uznał, że wyrok rozwodowy w części dotyczącej wysokości świadczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci oraz eksmisji małżonka ze wspólnego mieszkania ma byt samodzielny (zob. postanowienie SN z 25 marca 1999 r., sygn. akt III CKN 124/99, OSNC nr 10/1999, poz. 182). Wskazał również, że orzeczenie rozwodowe może uprawomocnić się w części, w jakiej kasacja nie przysługuje i tym samym polemicznie odniósł się do poglądu wyrażanego we wcześniejszym swoim orzecznictwie, zgodnie z którym art. 57 § 1 i art. 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyłączają możliwość uprawomocnienia się samego orzeczenia o rozwodzie bez uprawomocnienia się wszystkich koniecznych składników wyroku rozwodowego.

W najnowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy ostatecznie potwierdził już wcześniej wyrażany pogląd, że zasada integralności wyroku rozwodowego nie musi mieć zastosowania w odniesieniu do rozstrzygnięcia o winie rozkładu pożycia małżeńskiego. W wyroku z 26 listopada 1999 r., sygn. akt III CKN 468/98 (OSP nr 7-8/2000, poz. 117), Sąd Najwyższy stwierdził, że dopuszczalna jest kasacja od wyroku rozwodowego tylko w części orzekającej o winie. Wyrok rozwodowy w tej części nie może być uchylony, ale może być zmieniony w wypadkach, w których jest to możliwe na etapie postępowania kasacyjnego. W uchwale z 28 października 2004 r., sygn. akt III CZP 56/2004, OSNC nr 10/2005, poz. 170, Sąd Najwyższy podkreślając brak możliwości uchylenia wyroku w części orzekającej rozwód, jeżeli jeden z małżonków, działając w dobrej wierze, zawarł nowy związek małżeński po wadliwie stwierdzonej prawomocności wyroku rozwodowego, dodał jednocześnie: „Nie ma natomiast przeszkód, aby skargą apelacyjną objąć pozostałe części wyroku rozwodowego, nie wyłączając orzeczenia o winie. Orzeczenie o winie jest wprawdzie integralną częścią wyroku rozwodowego, ale to nie oznacza, że nie można zaskarżyć wyroku tylko w tej części, z tym jednakże, że zapadłe w następstwie takiego zaskarżenia orzeczenie może być tylko orzeczeniem reformatoryjnym, albo oddalającym”.

Powyższa ewolucja orzecznictwa Sądu Najwyższego prowadzi do wniosku, że zakres działania zasady integralności wyroku rozwodowego uległ zawężeniu jedynie do tego aspektu, który znajduje uzasadnienie w świetle ochrony wartości wskazanych w art. 18 Konstytucji, tj. do tego elementu wyroku rozwodowego, który dotyczy rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Wyłączenie możliwości wzruszenia wyroku rozwodowego w pozostałej części zamyka stronie prawo do sądu oraz narusza jej prawa do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej. Z tego względu, moim zdaniem, art. 400 w związku z art. 410 k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 w związku z art. 18 Konstytucji.

5. Potrzeba stwierdzenia niekonstytucyjności art. 400 w związku z art. 410 § 1 k.p.c. wynika z ukształtowania się w orzecznictwie sądowym jednolitej i powszechnej ich wykładni, przyjętej przez Trybunał za podstawę rozstrzygnięcia. Należy jednak zauważyć, że w orzecznictwie sądowym były podejmowane próby interpretacji tych przepisów w sposób odpowiadający współczesnym standardom konstytucyjnym. Próby te opierały się na reinterpretacji zasady integralności wyroku rozwodowego. Najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia rozpoznawanej sprawy mają poglądy przedstawione przez Sąd Najwyższy w uchwale z 12 października 1970 r., sygn. akt III CZP 6/70, OSNCP nr 7-8/1971, poz. 117, która mimo swej wagi i znaczenia w ogóle nie została dostrzeżona przez Trybunał Konstytucyjny. Moim zdaniem zaś, powinna stanowić punkt wyjścia dla rozważań dotyczących konstytucyjności zaskarżonej regulacji. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy dokonał interpretacji obowiązującego wówczas art. 417 § 4 k.p.c., zgodnie z którym rewizja nadzwyczajna od wyroku orzekającego rozwód była niedopuszczalna, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński. Zdaniem Sądu Najwyższego, poważne zastrzeżenia budzi pogląd, zgodnie z którym z przepisu tego wynika, że cały wyrok orzekający rozwód jest po zawarciu przez jednego z małżonków nowego małżeństwa niezaskarżalny w drodze rewizji nadzwyczajnej. Zasada integralności wyroku rozwodowego ma bowiem na celu „zapobieganie temu, aby uprawomocniły się orzeczenia o rozwodzie, zanim nie zostaną wyjaśnione wszystkie kwestie związane z rozwodem, a mogące mieć wpływ na samą jego dopuszczalność. W razie zaś zaskarżenia wyroku rozwodowego rewizją nadzwyczajną w sytuacji, gdy jeden z byłych małżonków zawarł nowy związek małżeński, niebezpieczeństwo takie już nie istnieje, bo wobec zakazu zawartego w art. 417 § 4 kpc rozwód stał się niewzruszalny. Jakakolwiek więc zmiana innych rozstrzygnięć zawartych w wyroku rozwodowym nie ma już dla orzeczenia o samym rozwodzie żadnego znaczenia. Inaczej mówiąc, zasada integralności wyroku rozwodowego staje się w takiej sytuacji bezprzedmiotowa. Można oczywiście twierdzić, że w każdym razie uzasadnione jest wówczas dążenie do zachowania formalnej zgodności orzeczenia o rozwodzie z innymi członami wyroku (a zwłaszcza z orzeczeniem o winie), ale dążenie do takiej czysto formalnej «prawidłowości» orzeczenia sądowego nie może przemawiać za zakazem wzruszania na skutek rewizji nadzwyczajnej merytorycznie wadliwego rozstrzygnięcia. Byłoby to bowiem wyrazem niesłusznego założenia, że jeżeli orzeczenie rozwodu było wadliwe, to dla «ratowania pozorów» powinno pozostać niewzruszone rozstrzygnięcie, od którego orzeczenie rozwodu było uzależnione. Prawidłowa z punktu widzenia społecznego wykładnia powinna realizować odmienne dążenie, mianowicie takie, że jeżeli samo orzeczenie o rozwodzie stało się – pomimo swej wadliwości – w imię interesu wyższego rzędu niewzruszalne, to ta niewzruszalność nie powinna wyłączać korektury innych wadliwości, jakimi dotknięty jest wyrok rozwodowy. Dodać zresztą wypada, że wadliwość wyroku rozwodowego nie zawsze jest wynikiem uchybień w postępowaniu sądu, niejednokrotnie bowiem zdarza się, że jest ona następstwem nieuczciwych machinacji, polegających na dążeniu do uzyskania rozwodu, który w razie ujawnienia rzeczywistego stanu rzeczy nie zostałby orzeczony; machinacji, które najczęściej wyrażają się w informowaniu sądu, że miejsce pobytu drugiego małżonka nie jest znane, co powoduje wyznaczenie dla niego kuratora, oraz w odbieraniu przez powoda wezwań przeznaczonych dla drugiej strony bez zawiadamiania jej o tym. (…) możliwość zakwestionowania (…) samego orzeczenia o winie leży najczęściej w interesie kobiety, a więc tej strony w małżeństwie, której sytuację życiową wyrok rozwodowy znacznie częściej pogarsza, niż ma to miejsce w stosunku do mężczyzn”. W efekcie Sąd Najwyższy stwierdził, że „Przedstawiona argumentacja, a nadto okoliczność, że chodzi o wykładnię przepisu wyjątkowego – bo takim niewątpliwie jest norma art. 417 § 4 kpc (…) – uzasadniają odstąpienie od ściśle językowej wykładni tego przepisu i przyjęcie w drodze wykładni ścieśniającej, że przez użyte w tym przepisie określenie: «wyrok orzekający rozwód» (…) należy rozumieć samo orzeczenie o rozwodzie, bez dalszych członów takiego wyroku. To zaś uzasadnia ostateczne stanowisko, że jeżeli po prawomocnym orzeczeniu rozwodu choćby jedna ze stron zawarła nowy związek małżeński, dopuszczalna jest rewizja nadzwyczajna od wyroku orzekającego rozwód w części dotyczącej winy rozkładu pożycia małżeńskiego stron, władzy rodzicielskiej nad ich wspólnymi dziećmi oraz kosztów utrzymania i wychowania tych dzieci”.

6. W sprawie, na tle której została złożona skarga konstytucyjna, wadliwość wyroku rozwodowego była następstwem nieuczciwych działań męża skarżącej, który najpierw w toku postępowania rozwodowego podał niewłaściwy adres zamieszkania żony, a następnie, po wznowieniu przez tę ostatnią postępowania i wstrzymaniu wykonania zaocznego wyroku rozwodowego, zawarł nowy związek małżeński, uniemożliwiając tym samym ponowne rozstrzygnięcie sprawy rozwodowej. Skoro w tej sprawie z uwagi na jednolitą i upowszechnioną wykładnię sądową art. 400 w związku z art. 410 § 1 k.p.c. nie było możliwe przyjęcie wykładni analogicznej do tej, na której została oparta cytowana wyżej uchwała SN z 12 października 1970 r., sygn. akt III CZP 6/70, to – moim zdaniem – należało stwierdzić niekonstytucyjność zaskarżonych przepisów w zakresie, w jakim uniemożliwiają wzruszenie prawomocnego wyroku rozwodowego, w części dotyczącej rozstrzygnięć innych aniżeli rozwiązanie małżeństwa, po zawarciu przez jednego z byłych małżonków kolejnego małżeństwa.

Z powyższych względów składam niniejsze zdanie odrębne.