1. Na podstawie postanowień z 25 stycznia i 5 marca 2008 r., sygn. akt VI GC 179/07, Sąd Rejonowy w Chrzanowie, VI Wydział Gospodarczy, wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 344 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach), w zakresie, w jakim przewidują, że sąd odrzuca w postępowaniu w sprawach gospodarczych nieopłacony sprzeciw od wyroku zaocznego, wniesiony przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez radcę prawnego lub adwokata, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia opłaty, jest zgodny z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.

2. Na podstawie postanowienia z 28 marca 2008 r., sygn. akt VII Gz 32/08, z tożsamym pytaniem prawnym wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego Sąd Okręgowy w Białymstoku, VII Wydział Gospodarczy.

3. Na podstawie zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 24 kwietnia 2008 r. pytania prawne Sądu Rejonowego w Chrzanowie i Sądu Okręgowego w Białymstoku (dalej: pytające sądy) zostały połączone do rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt P 13/08.

4. Pytania prawne zostały sformułowane w związku z podobnymi sprawami zawisłymi przed pytającymi sądami.

Pytające sądy rozpoznawały zażalenia na postanowienia odrzucające sprzeciwy pozwanych przedsiębiorców od wyroków zaocznych wydane w sprawach gospodarczych o zapłatę. Podstawą odrzucenia sprzeciwów był art. art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 344 § 3 k.p.c., ustanawiający normę prawną, zgodnie z którą sąd odrzuca bez wezwania do uiszczenia opłaty wniesiony przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego sprzeciw od wyroku zaocznego podlegający stałej opłacie określonej w ustawie o kosztach.

Pytające sądy powzięły wątpliwości co do konstytucyjności powołanych przepisów w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06 (OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161), którym orzeczona została niekonstytucyjność art. 1302 § 4 zdania pierwszego w związku z art. 494 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje się, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. Wyrok Trybunału stanowił odpowiedź na pytanie prawne dotyczące zarzutów od nakazu zapłaty. Zdaniem pytających sądów nie ulega jednak wątpliwości, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. odnosi się nie tylko do sprzeciwu od nakazu zapłaty, ale także do innych środków zaskarżenia wskazanych w powołanych przepisach. Sankcja odrzucenia pisma stanowi zatem konsekwencję nieopłacenia również sprzeciwu od wyroku zaocznego, którego dotyczą sprawy stanowiące podstawy pytań prawnych.

Pytające sądy argumentują, że tezy Trybunału Konstytucyjnego sformułowane w sprawie o sygn. P 39/06 pozostają aktualne w odniesieniu do sprzeciwu od wyroku zaocznego. W ich ocenie art. 1302 § 4 zdanie pierwsze k.p.c. w zakresie, w jakim dotyczy tego środka zaskarżenia, godzi w konstytucyjną zasadę równości wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji przez to, że różnicuje sytuację przedsiębiorcy w zależności od tego, w jakiej sprawie – gospodarczej czy „zwykłej” – jest on stroną postępowania. A zatem jeśli sprzeciw od wyroku zaocznego jest rozpoznawany w zwykłym postępowaniu przed sądem cywilnym, przedsiębiorca w wypadku nieuiszczenia należnej opłaty zostanie wezwany do uzupełnienia tego braku. Natomiast jeśli jest stroną w postępowaniu w sprawach gospodarczych, w analogicznej sytuacji jego pismo na skutek nieuiszczenia należnej opłaty zostanie odrzucone bez wezwania do uzupełnienia braków. Zdaniem pytających sądów dla uzasadnienia takiego zróżnicowania niewystarczające jest powołanie się na profesjonalny charakter działalności stron.

Brak wezwania przedsiębiorcy do uzupełnienia braku w postaci należytego opłacenia pisma stanowi, zdaniem pytających sądów, nadmierny rygoryzm, którego nie można uzasadnić założonym przez ustawodawcę przyspieszeniem i usprawnieniem postępowania. Daleko posunięty formalizm sprawia, że gwarancja dostępu do sądu w znaczeniu materialnym, a zatem rozumiana jako możliwość skutecznej ochrony praw stron postępowania na drodze sądowej, staje się iluzoryczna. Tym samym art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1303 § 3 k.p.c., w zakresie dotyczącym odrzucenia bez wezwania do uiszczenia opłaty wniesionego przez przedsiębiorcę sprzeciwu od wyroku zaocznego, narusza prawo do sądu wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Co więcej, wykluczenie możliwości sanacji braku opłaty wpływa na prawo strony do zaskarżania orzeczeń pierwszoinstancyjnych, prowadząc w konsekwencji do naruszenia art. 78 Konstytucji.

Merytoryczne rozpatrzenie przez Trybunał Konstytucyjny pytań prawnych jest niezbędne, w ocenie pytających sądów, do rozstrzygnięcia spraw, w związku z którymi pytania te zostały sformułowane. Uznanie przez Trybunał argumentacji przedstawionej w pytaniach prawnych doprowadzi do wyeliminowania zakwestionowanej normy z obrotu prawnego, a tym samym będzie determinowało treść rozstrzygnięć postępowań wywołanych zażaleniami stron pozwanych.

5. W piśmie z 8 października 2008 r. stanowisko Sejmu w niniejszej sprawie przedstawił Marszałek Sejmu.

Marszałek, zgadzając się z argumentacją pytań prawnych, wniósł jednocześnie o umorzenie postępowania w sprawie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Uzasadniając stanowisko, powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26 czerwca 2008 r., sygn. SK 20/07, w którym Trybunał orzekł o niezgodności z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji art. 1302 § 4 zdanie pierwsze k.p.c. w związku z art. 1302 § 3 k.p.c., w brzmieniu nadanym ustawą o kosztach, w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty. Pytania prawne w niniejszej sprawie dotyczą odrzucenia sprzeciwu od wyroku zaocznego wniesionego przez przedsiębiorcę działającego bez profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Marszałek wskazał, że sprzeciw od wyroku zaocznego mieści się w katalogu środków odwoławczych i środków zaskarżenia wymienionych w art. 1302 § 3 k.p.c. W związku z tym zakres pytań prawnych w niniejszej sprawie mieści się w zakresie sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 20/07. W ocenie Marszałka ze względu na utratę mocy obowiązującej przepisu będącego przedmiotem pytań prawnych w zakresie wskazanym w wyroku SK 20/07, postępowanie w niniejszej sprawie powinno zostać umorzone.

6. Postanowieniem z 6 stycznia 2009 r., sygn. akt VII Gz 32/08, Sąd Okręgowy w Białymstoku cofnął postawione Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne i wystąpił z wnioskiem o umorzenie postępowania w zakresie objętym tym pytaniem, popierając tym samym wniosek Sejmu zawarty w piśmie z 8 października 2008 r.

W uzasadnieniu Sąd Okręgowy w Białymstoku powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 20/07, w wyniku którego zakwestionowany przez ten sąd art. 1302 § 4 zdanie pierwsze k.p.c., w zakresie wskazanym w sentencji, utracił moc obowiązującą w dniu ogłoszenia w Dzienniku Ustaw (tj. 10 lipca 2008 r.). Nawiązując do stanowiska Sejmu z 8 października 2008 r., Sąd Okręgowy w Białymstoku wskazuje, że zaistniała podstawa do umorzenia postępowania na mocy art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK.

7. W piśmie z 10 marca 2009 r. stanowisko w niniejszej sprawie przedstawił Prokurator Generalny.

Zdaniem Prokuratora Generalnego postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ze względu na zbędność orzekania. Prokurator Generalny podkreśla, że pomimo cofnięcia pytania prawnego przez Sąd Okręgowy w Białymstoku na podstawie postanowienia z 6 stycznia 2009 r., nie jest zasadne umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, gdyż pytanie prawne tego sądu zostało dołączone do wcześniej złożonego pytania prawnego Sądu Rejonowego w Chrzanowie w celu wspólnego rozpoznania, które to pytanie nie zostało wycofane.

Zbędność orzekania w niniejszej sprawie wynika z zasady ne bis in idem, aktualizującej się, w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, w sytuacji, gdy kwestia zgodności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli była już przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału. Ocena zgodności z Konstytucją normy zakwestionowanej w niniejszej sprawie została dokonana w wyroku w sprawie SK 20/07. Wprawdzie w niniejszej sprawie powołany jest wzorzec kontroli, który nie występował w sprawie SK 20/07 (art. 32 ust. 1 Konstytucji), jednak, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, szczególnego znaczenia w takiej sytuacji nabiera rodzaj wcześniejszego rozstrzygnięcia Trybunału. Jakkolwiek więc zasada równości nie była przedmiotem analizy w wyroku w sprawie SK 20/07, to stwierdzenie niekonstytucyjności art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. sprawia, że rozpoznanie tej kwestii w niniejszej sprawie jest zbędne.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Jedną z form inicjowania procedury konkretnej kontroli norm są pytania prawne, które do Trybunału Konstytucyjnego może skierować na podstawie art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) każdy sąd. Powołane wyżej przepisy, wraz z art. 32 ust. 1 i 3 ustawy o TK, ustanawiają podstawowe warunki, od których spełnienia Trybunał uzależnia wydanie wyroku zawierającego odpowiedź na pytanie prawne. Merytoryczne rozpatrzenie pytania prawnego zależy jednak nie tylko od spełnienia konstytucyjnych i ustawowych przesłanek, każdorazowo badanych przez Trybunał. Trybunał, będąc zobowiązany do działania na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), kontroluje ponadto na każdym etapie postępowania, czy nie zachodzi któraś z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania (zob. postanowienia TK: z 21 listopada 2001 r., sygn. K 31/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 264; z 28 maja 2002 r., sygn. K 7/02, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 39; z 27 stycznia 2004 r., sygn. SK 50/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 6; z 14 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124, z 30 maja 2007 r., sygn. SK 3/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 62).

2. W niniejszej sprawie dokonana przez Trybunał kontrola formalna możliwości merytorycznego rozpoznania pytań prawnych wypadła negatywnie.

2.1. W zakresie pytania prawnego Sądu Okręgowego w Białymstoku postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ze względu na cofnięcie przez ten sąd pytania prawnego.

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy o TK wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku, pytania prawnego czy skargi konstytucyjnej przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienia: z 5 czerwca 2000 r., sygn. P 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; z 28 marca 2001 r., sygn. P. 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57 oraz z 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75).

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego Sąd Okręgowy w Białymstoku skutecznie cofnął pytanie prawne za pomocą postanowienia z 28 marca 2008 r. Stanowi to przesłankę umorzenia postępowania w zakresie objętym pytaniem prawnym tego sądu.

2.2. Cofnięcie pytania prawnego przez Sąd Okręgowy w Białymstoku nie stanowi wyczerpującej przesłanki umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym z uwagi na dołączenie tego pytania do złożonego wcześniej pytania prawnego Sądu Rejonowego w Chrzanowie. W zakresie tego pytania postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku.

Bezpośredni wpływ na powyższe rozstrzygnięcie ma wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26 czerwca 2008 r., sygn. SK 20/07 (OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 86), w którym Trybunał orzekł o niezgodności art. 1302 § 4 zdania pierwszego w związku z art. 1302 § 3 k.p.c., w brzmieniu nadanym ustawą o kosztach, w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.

Zgodnie z utrwalonym poglądem Trybunału wcześniejsze rozpatrzenie kwestii konstytucyjności określonego przepisu z punktu widzenia tych samych zarzutów nie pozostaje bez znaczenia dla dalszego biegu sprawy, w której przedmiotem kontroli jest ów przepis. Stabilizację sytuacji powstałych wskutek ostatecznego orzeczenia zapewnia zasada ne bis in idem, rozumiana w postępowaniu przed TK z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania (por. np. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego: z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60; z 24 października 2006 r., sygn. SK 2/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 141; z 29 maja 2006 r., sygn. P 29/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 61; z 24 października 2006 r., sygn. SK 27/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 143; z 23 października 2006 r., sygn. SK 66/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 139; z 9 maja 2007 r., sygn. SK 98/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 56). W sytuacji gdy zakwestionowany przepis był już przedmiotem kontroli w innej sprawie, zachodzi zbędność powtórnego orzekania w sprawach go dotyczących (por. postanowienie z 27 października 2008 r., sygn. P 1/07, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 150).

Należy dodać, że dla możliwości merytorycznego rozpoznania niniejszej sprawy znaczenie mają również wyrok Trybunału z 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06 (OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161) i wydana w związku z nim sygnalizacja konieczności podjęcia przez Sejm działań ustawodawczych (zob. postanowienie z 9 stycznia 2008 r., sygn. S 1/08, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 9). Wspomniane rozstrzygnięcie – jako że zapadło w wyniku kontroli konkretnej – dotyczy jednak jedynie części hipotezy art. 1302 § 3 k.p.c., wytyczonej ramami pytania prawnego. Trybunał w sprawie o sygn. P 39/06 orzekł zatem o niekonstytucyjności art. 1302 § 4 zdania pierwszego w związku z art. 494 § 1 k.p.c. w tym tylko zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje się, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. Wyrok w sprawie o sygn. SK 20/07 odnosi się natomiast do wszelkich postępowań w sprawach gospodarczych, w których sąd odrzuca bez wezwania do uiszczenia opłaty nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez profesjonalnego pełnomocnika.

3. Na marginesie niniejszej sprawy Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) zmieniła dotychczasowe brzmienie art. 1302 k.p.c. Na jej mocy uchylone zostały § 3 i § 4 art. 1302 k.p.c., będące przedmiotem kontroli Trybunału w powoływanych w uzasadnieniu sprawach. Zmiana wejdzie w życie 1 lipca 2009 r. Powyższe nie ma jednak wpływu na rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego w niniejszej sprawie.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.