1. W skardze konstytucyjnej z 30 października 2006 r. spółka „AR-GIPS” sp. z o.o. w Szczecinku zaskarżyła art. 3989 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) zarzucając mu naruszenie – określonej w art. 2 Konstytucji – zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, oraz naruszenie zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) i prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji).

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z ostatecznym orzeczeniem – postanowieniem Sądu Najwyższego z 26 lipca 2006 r. (sygn. akt II CSK 155/06). Postanowieniem tym Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania i odmowy tej nie uzasadnił.

Z uzasadnienia skargi wynika, że skarżąca spółka zakwestionowała art. 3989 § 2 tylko w zakresie zdania drugiego tego przepisu, który zwalnia Sąd Najwyższy z obowiązku sporządzania pisemnych uzasadnień postanowień odmawiających przyjęcia skargi kasacyjnej. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej podkreślono, że normy prawa w systemie realizującym zasady sprawiedliwości społecznej nie mogą prowadzić do zachwiania równowagi pomiędzy dobrem ogólnym a prawem jednostki (podmiotów podobnych). Konstruowanie przepisu, który naruszając prawo do rzetelnego sądu – poprzez brak wyjaśnienia podstaw takiego a nie innego rozstrzygnięcia – nie może być uzasadnione tylko interesem powszechnym, polegającym na usprawnieniu postępowania przed Sądem Najwyższym. Usprawnienie działalności tego organu poprzez tzw. przedsąd nie może kolidować z wolnościami i prawami konstytucyjnymi jednostki, a obywatel ma prawo oczekiwać, że rozwiązanie problemów sprawności działania i wydajności władzy sądowniczej w państwie prawa dokonane będzie odpowiednimi środkami, które nie obrócą się przeciwko niemu. Konieczna jest tu równowaga, która chroni prawa wnoszącego kasację. Dlatego też zaskarżony art. 3989 § 2 narusza art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Uzasadniając naruszenie przez ustawodawcę art. 2 Konstytucji, skarżąca spółka podkreśliła, że „Brak uzasadnienia orzeczenia sądu nie daje stronie żadnej znajomości przesłanek działania sądu orzekającego, a tym samym może nasuwać podejrzenia o nierzetelności, czy braku dyscypliny myślowej wydającego orzeczenie”. Powołano się przy tym na orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, w których akcentowano ten aspekt przedsądu z punktu widzenia wywodzonej z art. 2 Konstytucji zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa. Badany przepis w zakwestionowanym zakresie narusza tym samym również prawo do sądu, które statuuje art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zwrócono bowiem uwagę, że składnikiem tego prawa jest jawność postępowania. Tymczasem skutkiem zwolnienia Sądu Najwyższego z obowiązku sporządzania pisemnego uzasadnienia odmowy przyjęcia kasacji jest utajnienie przyczyn i przesłanek tego niekorzystnego dla strony wnoszącej skargę kasacyjną rozstrzygnięcia.

2. Pismem z 1 marca 2007 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił swój udział w postępowaniu zainicjowanym skargą konstytucyjną spółki „AR-GIPS” sp. z o.o. w Szczecinku i przedstawił stanowisko, że art. 3989 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Rzecznik postanowił nie przystępować do skargi konstytucyjnej w zakresie, w jakim dotyczyła ona art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.

Rzecznik uznał za konieczne uściślenie wzorca kontroli wskazanego przez skarżącego, albowiem, w jego ocenie, zakres konstytucyjnego prawa do sądu wyznaczony jest również przez zasadę proporcjonalności wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Stąd wniosek o zbadanie przez Trybunał Konstytucyjny zgodności zaskarżonego przepisu z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Rzecznik podziela utrwalony w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego pogląd, że strony nie mają „roszczenia” do państwa o rozpoznanie każdej sprawy przez Sąd Najwyższy. Niemniej jednak, jeżeli ustawodawca – w wybranych przez siebie kategoriach spraw – uregulował dostęp do trzeciej instancji, a samo postępowanie odbywa się przed organem władzy sądowniczej, postępowanie to musi odpowiadać konstytucyjnym standardom rzetelnego procesu sądowego. Zdaniem Rzecznika ograniczenia są dopuszczalne, muszą być one jednak zgodne z zasadą proporcjonalności, wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Rozpoznawanie sprawy w przedsądzie charakteryzuje się znacznym uproszczeniem w stosunku do właściwego postępowania kasacyjnego. Zasadą jest rozpatrywanie sprawy przez jednego sędziego, na posiedzeniu niejawnym i bez udziału stron. Przy takim kształcie przedsądu kasacyjnego uzasadnienie postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej staje się istotną gwarancją, niezbędną dla zapewnienia sprawiedliwej procedury. Wymaga tego nie tylko przedmiot sprawy podlegającej rozpoznaniu w „przedsądzie” kasacyjnym, ale przede wszystkim sam sposób ujęcia przez ustawodawcę przesłanek uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Spółka „AR-GIPS” sp. z o.o. w Szczecinku zakwestionowała art. 3989 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.). Z omówionego wyżej uzasadnienia skargi konstytucyjnej wynika jednoznacznie, że skarga podważa domniemanie zgodności badanego przepisu z Konstytucją tylko w zakresie zdania drugiego powołanej jednostki redakcyjnej k.p.c., która w całości brzmi następująco „§ 2. O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie nie wymaga pisemnego uzasadnienia”.

Uzasadnienie skargi konstytucyjnej, podkreślające aspekt konstytucyjności badanego przepisu, w zakresie zdania drugiego art. 3989 § 2 k.p.c., w pełni koresponduje z ostatecznym orzeczeniem (art. 79 ust. 1 Konstytucji), które zapadło w sprawie skarżącej spółki, a mocą którego Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania i jej nie uzasadnił na piśmie. Skarga konstytucyjna została więc skierowana przeciwko braku uzasadnienia skargi kasacyjnej, w którym to uzasadnieniu spółka upatruje koniecznej przesłanki rozstrzygnięcia zapadłego w jej sprawie w postępowaniu kasacyjnym.

2. Trybunał Konstytucyjny dokonał już oceny konstytucyjności zakwestionowanego przez spółkę „AR-GIPS” sp. z o.o. art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. z punktu widzenia tych samych wzorców konstytucyjnych.

Wyrokiem z 30 maja 2007 r. Trybunał orzekł, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji (sygn. SK 68/06, sentencja wyroku została ogłoszona w Dz. U. z dnia 15 czerwca 2007 r. Nr 106, poz. 731).

Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. W sytuacji, gdy poddany kontroli Trybunału przepis stanowił już przedmiot kontroli z punktu widzenia tych samym wzorców konstytucyjnych, a zatem gdy została spełniona przesłanka tożsamości przedmiotowej w obu tych zakresach, Trybunał jest zobowiązany przyjąć, że zachodzi negatywna przesłanka ne bis in idem. Wobec zaistnienia tej negatywnej przesłanki postępowania, Trybunał musi je umorzyć, albowiem wydanie orzeczenia w sprawie jest zbędne (por. postanowienia TK z 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; z 25 lutego 2004 r., sygn. K 35/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 15).

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.