1. Skargą konstytucyjną z 10 sierpnia 2006 r., uzupełnioną pismem procesowym z 25 października 2006 r., skarżący Zbigniew Kurłowicz zakwestionował zgodność art. 213 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.) w zakresie, w jakim przepis ten ogranicza wyłączenie bezprawności czynu, określonego w art. 212 k.k., wyłącznie do wypadków prawdziwego zarzutu postawionego lub podnoszonego tylko w obronie społecznie uzasadnionego interesu, z art. 16 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 i art. 54 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: EKPC).

Problem konstytucyjny objęty skargą konstytucyjną powstał na gruncie następującego stanu faktycznego:

Skarżący jest przewodniczącym Rady Miejskiej w Knyszynie. W grudniu 2004 r. radni Knyszyna mieli poddać pod głosowanie projekt uchwały w sprawie wystąpienia do podlaskiego kuratora oświaty o wydanie pozytywnej opinii w kwestii dalszego funkcjonowania Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Knyszynie. Na sesji Rady Miasta 30 grudnia 2004 r. radni, w tym skarżący, podjęli w głosowaniu uchwałę o niewystępowaniu do kuratora oświaty w tej sprawie. Na kolejnej sesji Rady Miasta w dniu 28 lutego 2005 r. obradowano na temat przyczyn podjęcia powyższej uchwały oraz poddania jej ponownemu głosowaniu. Zabierając głos jako przewodniczący, skarżący przedstawił argumenty, które zaważyły na wcześniej podjętej decyzji. W wypowiedzi skarżącego nie padło nazwisko dyrektora Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Knyszynie, ten poczuł się jednak pomówiony przez skarżącego i wystąpił przeciwko niemu z prywatnym aktem oskarżenia, w którym podniósł, że skarżący pomówił go o takie postępowanie i właściwości, które mogą poniżyć go w opinii publicznej i narazić na utratę zaufania potrzebnego do zajmowania stanowiska dyrektora Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Knyszynie i wykonywania zawodu nauczyciela w ten sposób, że w obecności radnych, przedstawiciela Kuratorium Oświaty w Białymstoku, pracowników Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Knyszynie i mieszkańców miasta i gminy Knyszyn postawił wobec niego nieprawdziwe zarzuty w zakresie kierowania Zespołem Szkół Ogólnokształcących w Knyszynie i wykonywaniem obowiązków dyrektora tej placówki, nie powołując jednocześnie okoliczności potwierdzających te zarzuty, oraz pomówił go o nieprawdziwy zarzut o możliwość popełnienia przez niego przestępstw określonych w art. 191 § 1 i art. 218 § 1 k.k., tj. o przestępstwo z art. 212 § 1 k.k.

Wyrokiem z 2 grudnia 2005 r., sygn. akt III K 1658/05, Sąd Rejonowy w Białymstoku, III Wydział Karny, uznał skarżącego winnym popełnienia przestępstwa zniesławienia (art. 212 § 1 k.k.) i wymierzył mu za popełnione przestępstwo karę grzywny oraz środek karny podania wyroku do publicznej wiadomości.

Sąd Okręgowy w Białymstoku, VIII Wydział Karny Odwoławczy, wyrokiem z 30 marca 2006 r. (sygn. akt VIII Ka 54/06) zmienił zaskarżone orzeczenie w ten sposób, że warunkowo umorzył postępowanie na okres próby wynoszący jeden rok, zobowiązując jednocześnie skazanego do przeproszenia pokrzywdzonego. Sąd nałożył ponadto na skazanego obowiązek probacyjny w postaci świadczenia pieniężnego.

Istota zarzutu podniesionego przez skarżącego sprowadza się do tego, że wyjątki od odpowiedzialności karnej za przestępstwo zniesławienia, które są określone w art. 213 k.k., ujęte są zbyt wąsko. W ocenie skarżącego powoduje to sprzeczność zaskarżonego przepisu z art. 54 ust. 1 Konstytucji, gwarantującym wolność słowa. Skarżący podnosi ponadto, że zawarte w zaskarżonym przepisie warunki uchylenia bezprawności sformułowane są nieprecyzyjnie. W jego ocenie w szczególności kryterium społecznie uzasadnionego interesu, którym posługuje się zaskarżony przepis, powoduje niepewność co do działania w granicach prawa. Skarżący kwestionuje również posługiwanie się w kwestionowanym przepisie kategoriami prawdy i fałszu prowadzącymi do ograniczenia swobody wypowiedzi. Jak podnosi, wprowadzenie odpowiedzialności karnej za tego rodzaju wypowiedzi rozciąga odpowiedzialność karną na przypadki, w których faktycznie nie doszło do poniżenia, ani do utraty zaufania osoby pokrzywdzonej, lecz jedynie mogłoby to nastąpić.

Jak podkreśla skarżący, „regulacja ta jako zasadę wprowadza odpowiedzialność za korzystanie z wolności [słowa], uwzględniając jedynie wąsko zakreślone wyjątki. Taką dowolność kreowania odpowiedzialności karnej należy uznać (…) za niekonstytucyjną w świetle art. 42 Konstytucji ze względu na trudności w ustaleniu, kiedy istnieje pewność działania w granicach prawa”.

W nawiązaniu do stanu faktycznego, na gruncie którego powstał problem konstytucyjny objęty skargą konstytucyjną, skarżący stwierdził, że we współczesnych społeczeństwach demokratycznych należy zapewnić obywatelom możliwość swobodnego wyrażania opinii oraz krytyki w życiu społeczności samorządowej. W ocenie skarżącego jest to niezbędne dla realizacji art. 16 Konstytucji, zgodnie z którym ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału samorządu terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową, a samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej.

W ocenie skarżącego odpowiedzialność za przestępstwo zniesławienia jest niezgodna z art. 10 EKPC. W tym kontekście skarżący podkreślił w szczególności, że w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka „ochrona wolności i praw innych osób” nie jest uznawana za wystarczający powód wprowadzenia odpowiedzialności karnej za przestępstwo zniesławienia.

Przyznając, że wolność słowa nie jest wolnością absolutną, skarżący jest zdania, że art. 213 k.k., niezgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji, zbyt wąsko ujmuje odstępstwa od odpowiedzialności za pomówienie. W ocenie skarżącego jest to sprzeczne z art. 54 Konstytucji, zgodnie z którym wolność słowa stanowi zasadę, a jej ograniczenia wyjątek.

2. W piśmie z 3 września 2008 r. Prokurator Generalny przedstawił stanowisko w sprawie. W jego ocenie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 213 § 2 k.k. z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku, a w pozostałym zakresie postępowanie podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Uzasadniając swe stanowisko, Prokurator Generalny nawiązał do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2007 r., sygn. Ts 212/06 (OTK ZU nr 5/B/2007, poz. 220), o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej skarżącego w zakresie art. 212 § 1 k.k. i art. 214 k.k. Prokurator Generalny podkreślił, że powyższa decyzja procesowa zapadła ze względu na to, że konstytucyjność art. 212 § 1 k.k. została już przez Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnięta wyrokiem z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06 (OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128), natomiast art. 214 k.k. nie był podstawą prawną ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy skarżącego, a w związku z tym nie mógł być objęty kontrolą w trybie skargi konstytucyjnej.

Prokurator Generalny zaznaczył przy tym, że we wskazanym powyżej postanowieniu Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się także o niektórych wzorcach kontroli powołanych przez skarżącego, stwierdzając w szczególności, że art. 16 ust. 2 Konstytucji nie uzasadnia merytorycznego rozpoznania zarzutu niekonstytucyjności przepisu kwestionowanego skargą konstytucyjną, nie stanowi bowiem źródła jakiegokolwiek prawa konstytucyjnego o charakterze podmiotowym.

Przypomniał ponadto, że w powyższym postanowieniu, w odniesieniu do wzorca kontroli zawartego w art. 42 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że skarżący nie wykazał, w jaki sposób kwestionowany przez niego art. 212 k.k. narusza zasady określone w art. 42 ust. 2 Konstytucji, a więc nie można w tym zakresie nadać skardze dalszego biegu. W nawiązaniu do tej części postanowienia Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny stwierdził, że ze względów formalnych utrudniona jest kontrola art. 213 § 2 k.k., powiązanego integralnie z art. 212 k.k. Skarżący nie wskazał bowiem, która z zasad określonych w art. 42 Konstytucji (nullum crimen sine lege, prawo do obrony, domniemanie niewinności) i w jaki sposób zostały naruszone przez art. 213 § 2 k.k. określający kontratyp. W ocenie Prokuratora Generalnego skarżący powołał ten wzorzec kontroli dla wzmocnienia argumentacji zawartej w uzasadnieniu skargi. Takie założenie nie może jednak zastępować obowiązku uprawdopodobnienia przez skarżącego związku pomiędzy zaskarżonym przepisem a wskazanym wzorcem kontroli. W kontekście tego wzorca kontroli Prokurator Generalny zaznaczył ponadto, że pytanie o konstytucyjność pojęć użytych w art. 213 § 2 k.k., jeżeli ich niedookreśloność miał na uwadze skarżący w kontekście wzorca zawartego w art. 42 Konstytucji, zostało już rozstrzygnięte wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 57). Zbędne zatem jest orzekanie w zakresie zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z tym wzorcem kontroli.

Ustosunkowując się do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z pozostałymi wzorcami kontroli wskazanymi przez skarżącego, Prokurator Generalny zauważył, że kwestia zgodności art. 213 § 2 k.k. z pozostałymi wzorcami kontroli powołanymi w sprawie została już przez Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnięta w wyroku z 12 maja 2008 r., sygn. SK 43/05. W ocenie Prokuratora Generalnego część argumentów, którymi Trybunał Konstytucyjny posłużył się w uzasadnieniu tego wyroku, nadaje się do odpowiedniego przeniesienia na grunt niniejszej sprawy. Jak podkreślił, chodzi tu w szczególności o wysunięty przez skarżącego zarzut, że kategorie prawdy i fałszu, o których mowa jest na gruncie art. 213 k.k., prowadzą do ograniczenia swobody wypowiedzi.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Kwestionowany art. 213 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.) rozszerza wskazane w art. 213 § 1 k.k. przesłanki wyłączające przestępność pomówienia na działanie publiczne. Zaskarżony przepis jest swą treścią integralnie powiązany z art. 212 § 1 k.k., który ma następujące brzmienie: „Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nie mającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie, karze ograniczenia albo pozbawienia wolności do roku”. Podlegający ocenie konstytucyjności w niniejszej sprawie art. 213 § 2 k.k. wskazuje okoliczności wyłączające odpowiedzialność za dokonane publicznie zniesławienie, czyli konstruuje tzw. kontratyp określany w piśmiennictwie kontratypem dozwolonej krytyki. Zgodnie z art. 213 § 2 k.k.: „Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut służący obronie społecznie uzasadnionego interesu; jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego”. Wyłączając przestępność pomówienia, art. 213 § 2 k.k. oprócz przesłanki prawdziwości zarzutu formułuje wymóg podnoszenia zarzutu w obronie społecznie uzasadnionego interesu.

Istota zarzutu objętego rozpatrywaną skargą konstytucyjną sprowadza się do tego, że wyjątki od odpowiedzialności karnej za przestępstwo zniesławienia, które są określone w zaskarżonym przepisie, ujęte są zbyt wąsko. Ponadto zawarte w zaskarżonym przepisie warunki uchylenia bezprawności, a zwłaszcza kryterium społecznie uzasadnionego interesu, sformułowane są nieprecyzyjnie. Posługiwanie się w zaskarżonym przepisie kategoriami prawdy i fałszu rozciąga odpowiedzialność karną na przypadki, w których faktycznie nie doszło do poniżenia, ani na utratę zaufania przez osobę pokrzywdzoną, lecz jedynie mogłoby to nastąpić.

Skarżący nie kwestionuje konstytucyjności samej penalizacji zniesławienia. Podniesione przez niego argumenty wskazują, że przedmiotem zarzutu czyni: 1) posługiwanie się przez ustawodawcę kategoriami prawdy i fałszu przy konstruowaniu kontratypu określonego w zaskarżonym przepisie oraz 2) brak precyzji kryterium społecznie uzasadnionego interesu jako elementu wyznaczającego zakres tego kontratypu.

2. Jako wzorce kontroli konstytucyjnej w badanej sprawie skarżący wskazuje: art. 54 ust. 1, art. 16 ust. 2 oraz art. 31 ust. 3 i art. 42 Konstytucji, a także art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: EKPC).

W kontekście tak określonych wzorców kontroli należy stwierdzić co następuje:

Art. 79 Konstytucji wskazuje, że skarga jest środkiem ochrony praw i wolności konstytucyjnych. W trybie skargi konstytucyjnej nie można kwestionować niezgodności przepisu ustawy z umową międzynarodową. Na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, postępowanie w sprawie zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 10 EKPC podlega zatem umorzeniu.

Na podstawie tego samego przepisu postępowanie ulega także umorzeniu co do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 16 ust. 2 oraz z art. 42 Konstytucji.

W odniesieniu do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 16 ust. 2 Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny podziela stanowisko Prokuratora Generalnego, który w nawiązaniu do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2007 r., sygn. Ts 212/06 (OTK ZU nr 5/B/2007, poz. 220) o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie art. 212 § 1 k.k. i art. 214 k.k. podkreślił, że we wskazanym powyżej postanowieniu Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się także o niektórych wzorcach kontroli powołanych przez skarżącego, stwierdzając w szczególności, że art. 16 ust. 2 Konstytucji nie uzasadnia merytorycznego rozpoznania zarzutu niekonstytucyjności przepisu kwestionowanego skargą konstytucyjną, nie stanowi bowiem źródła jakiegokolwiek prawa konstytucyjnego o charakterze podmiotowym. W tym zakresie badana skarga konstytucyjna nie spełnia zatem wymogów wynikających z art. 79 ust. 1 Konstytucji.

W odniesieniu do wzorca kontroli zawartego w art. 42 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że co do zasady konstytucyjność zaskarżonego uregulowania może być rozpatrywana przez pryzmat gwarancji wynikających z tego przepisu Konstytucji. Trzeba przypomnieć, że w uzasadnieniu wyroku z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 57) Trybunał Konstytucyjny wskazał, że w art. 213 § 2 k.k. ustawodawca – czyniąc znamieniem kontratypu, a nie znamieniem czynu zabronionego, prawdziwość podnoszonych lub rozgłaszanych publicznie zarzutów – przenosi ciężar dowodu na osobę sprawcy, który dla zapewnienia sobie bezkarności musi udowodnić prawdziwość zarzutów, czyli to, czy odpowiadają one stanowi faktycznemu. W tym kontekście Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że konstytucyjność takiej konstrukcji może być oceniana w szczególności przez pryzmat jej zgodności z zasadą domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji). W badanej sprawie skarżący nie wskazał jednak, ani w jaki sposób kwestionowany przez niego art. 212 k.k. narusza zasady określone w art. 42 Konstytucji, ani o którą konkretnie spośród zasad (nullum crimen sine lege, prawo do obrony, domniemanie niewinności) wymienionych w tym przepisie mu chodzi. Podkreślenia wymaga tu również, że okoliczność ta została już podniesiona w uzasadnieniu wskazanego powyżej postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2007 r. (sygn. Ts 212/06) o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie art. 212 § 1 k.k. i art. 214 k.k. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że kontrola zgodności zaskarżonego przepisu z tym wzorcem kontroli jest niedopuszczalna ze względu na niedopełnienie wymogów formalnych wynikających z art. 47 ustawy o TK, od spełnienia których zależy skuteczne zainicjowanie postępowania przed Trybunałem w trybie skargi konstytucyjnej. W tym zakresie badana skarga konstytucyjna nie zawiera bowiem uzasadnienia. Postępowanie w zakresie zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z tak ujętym wzorcem kontroli również zatem podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

3. W odniesieniu do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, co następuje.

Kwestia konstytucyjności art. 212 oraz art. 213 § 2 k.k. była już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego.

W sprawie rozstrzygniętej wyrokiem z 30 października 2006 r. (sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128) art. 212 § 1 i 2 k.k. został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za zgodny z art. 14 i art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wskazane orzeczenie zapadło po rozpoznaniu połączonych pytań prawnych Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku. Obydwie sprawy, w związku z którymi sąd wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego, dotyczyły wniosku Prokuratora Okręgowego w Gdańsku o zezwolenie na przesłuchanie dziennikarzy co do okoliczności objętych obowiązkiem zachowania tajemnicy dziennikarskiej.

W powyższym wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że odpowiedzialność karna za zniesławienie jest dopuszczalna w państwie demokratycznym. Penalizacja korzystania z wolności słowa w zakresie, w jakim może prowadzić do naruszenia czci i dobrego imienia osób trzecich, uznana została za konstytucyjną nawet wobec istnienia alternatywnego, cywilnego reżimu ochrony dóbr osobistych.

Późniejszym wyrokiem z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 213 § 2 k.k., w zakresie odnoszącym się do przestępstwa określonego w art. 212 § 2 k.k., a w części, w której znamieniem kontratypu czyni prawdziwość zarzutu, jest zgodny z art. 14 oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, w części obejmującej wyrażenie „służący obronie społecznie uzasadnionego interesu”, gdy zarzut dotyczy postępowania osób pełniących funkcje publiczne, jest niezgodny z art. 14 oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wyrok został ogłoszony w Dzienniku Ustaw z 26 maja 2008 r., Nr 90, poz. 560.

W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że rozważania nad konkretnymi warunkami (w tym przede wszystkim znamionami kontratypu oraz okolicznościami wyłączającymi winę), od których spełnienia zależy przestępność zniesławienia, wobec zapadłego wcześniej wyroku z 30 października 2006 r. (sygn. P 10/06) stwierdzającego konstytucyjność art. 212 § 1 i 2 k.k., mogą się koncentrować wyłącznie na ocenie konstytucyjności treści wyrażonych w art. 213 § 2 k.k.

Poddając ocenie konstytucyjnej zaskarżone uregulowanie, w wyroku z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że takie rozumienie art. 212 k.k., które penalizację czynów określonych w tym przepisie ogranicza do wypadków, gdy wypowiedź dotyczy faktów, nie zaś ocen, pozwala uznać konstytucyjność art. 213 § 2 k.k. (a także analogicznie § 1 tego artykułu) w zakresie, w jakim formułuje on „prawdziwość zarzutu” jako znamię kontratypu zniesławienia. Możliwość stwierdzenia prawdziwości lub fałszu podnoszonych lub rozgłaszanych zarzutów nie dotyczy przy tym, oczywiście, możliwości dowodowych in concreto, ale tego, czy danego typu zarzut w ogóle (hipotetycznie) może być poddany testowi prawdy. W konkluzji tej części rozważań Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 213 § 2 k.k. w zakresie, w jakim odnosi się do przestępstwa określonego w art. 212 § 2 k.k., w części, w której znamieniem kontratypu czyni prawdziwość zarzutu, jest zgodny z art. 14 oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Prawdziwość sformułowanego przez sprawcę zarzutu zniesławiającego, w wypadku gdy został on uczyniony publicznie, nie prowadzi jeszcze do wyłączenia odpowiedzialności karnej. W art. 213 § 2 k.k. ustawodawca wprowadził dodatkowy (wymagający kumulatywnego spełnienia) warunek, aby podniesiony lub rozgłoszony zarzut służył obronie społecznie uzasadnionego interesu. W uzasadnieniu wyroku z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05) Trybunał Konstytucyjny wskazał, że pojęcie „społecznie uzasadniony interes” jest rodzajem odesłania pozaprawnego, albowiem jego treść nie jest wyznaczona przez przepis prawny. Podmiot podejmujący decyzję na podstawie art. 213 § 2 k.k., w którym omawiane pojęcie występuje jako element znamienia kontratypu, jest upoważniony do ustalenia jego znaczenia normatywnego. Znaczenie to konkretyzowane będzie a casu ad casum z uwzględnieniem nie tylko dowiedzionego w danym postępowaniu karnym stanu faktycznego, ale również argumentacji aksjologicznej, kreując w ten sposób luz decyzyjny organu stosującego prawo (prokuratora, sądu). Oczywiście interpretacja kategorii „społecznie uzasadnionego interesu” może i powinna nawiązywać do aksjologii przyjętej w obowiązującym prawie, w tym zwłaszcza w Konstytucji. Nadto jednak analizowane pojęcie pozwala odwołać się do norm pozajurydycznych (np. moralnych), a także dokonać subiektywnej ewaluacji pewnych zjawisk czy stanów, w sensie uznania ich za społecznie legitymowane lub nie. Niejednoznaczność tego odesłania polega również na tym, że nie pozwala ono w sposób pewny i bezdyskusyjny ustalić rozległości odniesienia społecznego, o którym w nim jest mowa, a więc to od uznania organu oceniającego dany czyn z punktu widzenia znamion kontratypu wymienionych w art. 213 § 2 k.k. zależy, czy uwzględniony będzie interes całego społeczeństwa (jeden zgeneralizowany zakres wspólny dla obywateli), czy np. jedynie interes jakiejś grupy środowiskowej czy zawodowej.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że podnoszenie lub rozgłaszanie prawdziwych zarzutów dotyczących osób pełniących funkcje publiczne o takie postępowanie lub właściwości, które mogą narazić je na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności (co znaczy, że w rzeczywistości podmiot ten na zaufanie potrzebne dla aktywności w sferze publicznej nie zasługuje), jest czynem – niezależnie od intencji sprawcy – ex definitione służącym społecznie uzasadnionemu interesowi (co stanowi odrębnie sformułowane w art. 213 § 2 k.k. znamię kontratypu). W związku z tym wyłączenie przestępności tego działania nie powinno być uzależnione od dokonywanej w tym zakresie dodatkowej oceny sądu, bo – abstrahując już od samego faktu nieustabilizowanego orzecznictwa w zakresie dotyczącym analizowanego tu znamienia kontratypu – stwarza to prawną podstawę do nadmiernej ingerencji w korzystanie z wolności słowa i wolności prasy.

Stosowanie kryterium „obrony społecznie uzasadnionego interesu” wobec wszelkich krytycznych czy zniesławiających wypowiedzi zawierających prawdziwe informacje, bez jakiegokolwiek rozróżnienia kategorii osób i ich roli w życiu publicznym, stanowi naruszenie standardu wolności wypowiedzi, powszechnie uznawanego w krajach demokratycznych. Oznacza bowiem konieczność dokonywania wobec każdej prawdziwej informacji, w tym także odnoszącej się do osób, których działania mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania państwa, jego struktur czy szeroko rozumianych instytucji publicznych, społecznych i gospodarczych – dodatkowej kwalifikacji, polegającej na ocenie, czy jej rozpowszechnianie, upublicznianie służy obronie uzasadnionego interesu społecznego. Taka koncepcja normatywna nie uwzględnia aksjologii współczesnego demokratycznego państwa prawa i nie respektuje gwarancji konstytucyjnych wolności słowa oraz wolności prasy. Bez względu na to, czy kategoria „społecznie uzasadnionego interesu” może być poddana obiektywizacji, czy też nie, konieczność sięgania po dodatkowe wyznaczniki i kryteria, aby usprawiedliwić publikację za pomocą środków społecznego przekazu prawdziwej informacji o działalności osób wykonujących funkcje publiczne, jest nieproporcjonalną ingerencją w wolność słowa oraz wolność prasy i zagraża, co najmniej potencjalnie, wolności debaty publicznej.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie ma więc dostatecznie uzasadnionego powodu, aby w państwie demokratycznym, respektującym – fundamentalną z punktu widzenia swobód obywatelskich – wolność wypowiedzi, nie zostało wyłączone z konstrukcji kontratypu analizowane tu kryterium „obrony społecznie uzasadnionego interesu”, co najmniej w odniesieniu do wypowiedzi o działalności osób wykonujących funkcje publiczne. Tego typu osoby – odgrywające ze względu na swą pozycję i możliwość oddziaływania swoimi zachowaniami, decyzjami, postawami, poglądami na sytuację szerszych grup społecznych – muszą zaakceptować ryzyko wystawienia się na surowszą ocenę opinii publicznej.

W konsekwencji przedstawionych okoliczności i przyjętych ustaleń, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 213 § 2 kodeksu karnego w zakresie, w jakim wyłączenie przestępności pomówienia za pomocą środków masowego komunikowania uzależnia od tego, by podnoszony lub rozgłaszany zarzut odnoszący się do postępowania osób pełniących funkcje publiczne służył obronie społecznie uzasadnionego interesu, jest niezgodny z art. 14 oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Formułując skutki powyższego wyroku, Trybunał Konstytucyjny wskazał, że z chwilą jego wejścia w życie następuje zmiana (redukcja) znamion kontratypu przestępstwa zniesławienia w odniesieniu do sytuacji, gdy zniesławienie dotyczy określonej kategorii podmiotów – osób pełniących funkcje publiczne. W kręgu tych podmiotów mieszczą się osoby, które pełnią funkcję, piastują stanowisko albo wykonują zawód, z którymi wiąże się wykonywanie zadań władzy publicznej (tzn. podejmowanie wpływających na sytuację innych osób czynności, opartych na wyraźnie wskazanej podstawie prawnej, albo chociaż uczestniczenie w tych czynnościach, np. poprzez ich przygotowanie) lub gospodarowanie mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. Spośród tego zakresu wykluczone są natomiast stanowiska, choćby nawet były zajmowane w ramach organów władzy publicznej, które mają charakter usługowy lub techniczny.

Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że pojęcie „osoby pełniącej funkcję publiczną” występuje również na gruncie aktu prawnego, którego przepis stanowi przedmiot kontroli w niniejszej sprawie, czyli kodeksu karnego, gdzie w art. 115 § 19 ustawodawca sformułował jego legalną definicję. Zgodnie z tym przepisem: „Osobą pełniącą funkcję publiczną jest funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową”. Jak zaś stanowi art. 115 § 13 k.k.: „Funkcjonariuszem publicznym jest: 1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, 2) poseł, senator, radny, 2a) poseł do Parlamentu Europejskiego, 3) sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy, 4) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych, 5) osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, 6) osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej, 7) funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej, 8) osoba pełniąca czynną służbę wojskową”. Zakres podmiotów objętych kodeksowym pojęciem osoby pełniącej funkcję publiczną jest taki sam jak ten, który wynika z identycznie brzmiącego, ale mającego konstytucyjną rangę pojęcia.

W wyroku z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przesłanka normatywnego umocowania działań stanowiących przejaw władztwa publicznego (imperium) oraz przesłanka dysponowania środkami publicznymi (dominium) nie muszą być spełnione łącznie (kumulatywnie), aby dany podmiot kwalifikował się do kategorii osób pełniących funkcje publiczne.

Powyższy wyrok, przyjmując formę tzw. wyroku zakresowego, z chwilą ogłoszenia w Dzienniku Ustaw zmienił treść art. 213 § 2 k.k., poprzez uchylenie mocy obowiązującej niekonstytucyjnej normy zawartej w tym przepisie. W efekcie zachowanie polegające na podnoszeniu lub rozgłaszaniu za pomocą środków masowego komunikowania zarzutów mogących poniżyć w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności podmioty, których dotyczą, nie będzie przestępstwem, jeśli podmioty te mieścić się będą w kategorii osób pełniących funkcje publiczne. Pomówienie innych podmiotów będzie nadal weryfikowane przez organy stosujące prawo (prokuratora, sądy) z punktu widzenia tego, czy służą obronie społecznie uzasadnionego interesu, pomówienie zaś osób pełniących funkcje publiczne – tylko wtedy, gdy zarzut dotyczył będzie ich właściwości. Innymi słowy, wszystkie, wymienione w art. 213 § 2 k.k. znamiona kontratypu będą w dalszym ciągu adekwatną podstawą normatywną oceny karalności czynu, polegającego na podnoszeniu lub rozgłaszaniu za pomocą środków masowego komunikowania zarzutów dotyczących postępowania lub właściwości podmiotów innych niż wskazane w niniejszym wyroku, jak również zarzutów dotyczących właściwości osób pełniących funkcje publiczne.

4. W stanie prawnym zaistniałym na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05) brak jest podstaw do umorzenia postępowania ze względu na zasadę res iudicata. Wymaga ona bowiem tożsamości podmiotowej i przedmiotowej pisma inicjującego postępowanie. Zgodnie jednak z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że rozpoznanie kwestii konstytucyjności przepisu (normy prawnej) z perspektywy zbieżnych zarzutów jest prawnie obojętne. Stabilizację sytuacji powstałych w wyniku ostatecznego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ma bowiem zapewniać zasada ne bis in idem. Tak więc, dokonawszy w kategoriach pragmatycznych oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie rozstrzygnięta w wyroku z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05), na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK Trybunał Konstytucyjny umarza postępowanie w zakresie zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji ze względu na zbędność wydania wyroku. Zakres zaskarżenia objęty badaną skargą konstytucyjną został bowiem objęty wskazanym powyżej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 12 maja 2008 r. (sygn. SK 43/05).

Mając na względzie wszystkie powyższe argumenty, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.

1. Skargą konstytucyjną z 10 sierpnia 2006 r. Zbigniew Kurłowicz (dalej: skarżący) wniósł o zbadanie zgodności:

– art. 212 § 1 i art. 214 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.) z art. 2, art. 16 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 i art. 54 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: EKPC) oraz

– art. 213 § 2 k.k. w zakresie, w jakim przepis ten ogranicza wyłączenie bezprawności czynu z art. 212 tej ustawy do wypadków prawdziwego zarzutu postawionego lub podnoszonego w obronie społecznie uzasadnionego interesu, z art. 16 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 i art. 54 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 10 EKPC.

Równocześnie zwrócił się także o wydanie postanowienia tymczasowego, wstrzymującego wykonanie wydanego w stosunku do niego wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku z 30 marca 2006 r. w sprawie o sygn. akt VIII Ka 54/06. Jako podstawę prawną wniosku w tym zakresie wskazał art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 22, poz. 98, ze zm.).

W wyniku wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej 13 października 2006 r. zostało wydane zarządzenie o wezwaniu pełnomocnika skarżącego do usunięcia braków formalnych skargi konstytucyjnej. Po uzyskaniu odpowiedzi od pełnomocnika skarżącego, Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 17 października 2007 r., sygn. Ts 212/06 (OTK ZU nr 5/B/2007, poz. 220) odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie art. 212 § 1 i art. 214 k.k. Konstytucyjność pierwszego z tych przepisów została bowiem już przez Trybunał Konstytucyjny zbadana w wyroku z 30 października 2006 r. w sprawie o sygn. P 10/06 (OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128), a drugi nie był natomiast podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy skarżącego i wobec tego nie może być objęty kontrolą w trybie skargi konstytucyjnej. Tym samym wniesiona skarga została przekazana do merytorycznego rozpoznania tylko w zakresie art. 213 § 2 k.k.

Wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego został złożony na tle następującego stanu faktycznego:

Sąd Rejonowy w Białymstoku wyrokiem z 2 grudnia 2005 r., sygn. akt III K 1658/05 uznał skarżącego za winnego popełnienia przestępstwa pomówienia i skazał go na karę 50 stawek dziennych grzywny, orzekając także podanie wyroku do publicznej wiadomości i zasądzenie od skazanego na rzecz oskarżyciela prywatnego kosztów procesu. Sąd Okręgowy w Białymstoku zmienił zaskarżone orzeczenie wyrokiem z 30 marca 2006 r. (sygn. akt VIII Ka 54/06) w ten sposób, że:

– warunkowo umorzył postępowanie karne wobec skarżącego na okres próby wynoszący 1 rok,

– uchylił orzeczone wcześniej podanie wyroku do publicznej wiadomości;

– nakazał zapłatę przez skarżącego świadczenia pieniężnego w wysokości 750 zł na rzecz Domu Dziecka Nr 1 w Białymstoku;

– zobowiązał skarżącego do przeproszenia osoby pomówionej w terminie sześciu miesięcy od dnia uprawomocnienie się tego orzeczenia, w formie wskazanej w wyroku;

– zasądził od skarżącego na rzecz Skarbu Państwa kwotę 60 zł tytułem opłaty za obie instancje.

W pozostałym zaś zakresie wyrok Sądu Rejonowego został utrzymany w mocy.

Jak wynika z pisma pełnomocnika skarżącego do Trybunału Konstytucyjnego z 1 kwietnia 2008 r. oraz nadesłanych przez niego dokumentów, skarżący wykonał wszystkie ciążące na nim obowiązki. Wprawdzie przeprosiny pomówionego miały miejsce po terminie orzeczonym przez sąd, bo dopiero 11 października 2006 r., tym niemniej okoliczność ta – mimo odpowiednich wniosków oskarżyciela prywatnego – nie została uznana za wystarczającą przesłankę podjęcia warunkowo umorzonego postępowania (por. postanowienie Sądu Rejonowego w Białymstoku z 1 grudnia 2006 r., sygn. akt III K 1658/05 oraz postanowienie Sądu Okręgowego z Białegostoku z 3 stycznia 2007 r., sygn. akt VIII Kz 1211/06).

W uzasadnieniu wniosku o wydanie postanowienia tymczasowego pełnomocnik skarżącego wskazuje, że wykonanie wyroku „pociągnie za sobą nieodwracalne skutki, które wiążą się z dużym uszczerbkiem nie tylko dla skarżącego, ale i dla samorządności”. W tym pierwszym, indywidualnym wymiarze jego rezultatem będzie pogorszenie wizerunku skarżącego w lokalnej społeczności, który – jako przewodniczący Rady Miasta w Knyszynie – pełni funkcję publiczną. W drugim zaś, bardziej generalnym aspekcie, wykonanie wyroku może negatywnie wpłynąć na ograniczenie prawa do głosu i krytyki innych radnych, a także zniechęcić obywateli i radnych do aktywnego działania w strukturach samorządowych np. przez wyrażanie swoich poglądów i opinii czy udział w debatach publicznych.

2. Przed przystąpieniem do merytorycznego rozpoznania wniosku o wydanie postanowienia tymczasowego, Trybunał Konstytucyjny uważa za konieczne podniesienie dwóch kwestii formalnych.

Po pierwsze, należy sprostować błędnie powołaną przez pełnomocnika skarżącego podstawę prawną wydawania postanowień tymczasowych. W aktualnym stanie prawnym jest nią art. 50 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Instytucja ta nie występowała zaś w – powołanej w skardze konstytucyjnej – poprzedniej ustawie o Trybunale Konstytucyjnym (ustawie z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470, ze zm.). Postanowienia tymczasowe zostały wszak stworzone jako instytucja powiązana ze skargami konstytucyjnymi, wprowadzonymi do polskiego porządku prawnego dopiero Konstytucją z 1997 r.

Po drugie, choć nie zostało to wyraźnie powiedziane w pismach skarżącego, Trybunał Konstytucyjny uznaje, że wnosi on o wydanie postanowienia tymczasowego wstrzymującego wykonanie obowiązku przeproszenia pomówionego. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej nie znalazły się bowiem żadne argumenty świadczące o tym, że domaga się on także zawieszenia wykonania pozostałych obowiązków, nałożonych na niego przez wyrok Sądu Okręgowego, w tym zwłaszcza zapłaty kary pieniężnej. W okolicznościach niniejszej sprawy Trybunał Konstytucyjny nie znajduje zaś podstaw, aby z urzędu wydać w stosunku do nich postanowienie tymczasowe (por. postanowienie z 23 stycznia 2008 r., sygn. SK 48/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 12).

3. Zgodnie z art. 50 ust. 1 ustawy o TK postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której dotyczy skarga konstytucyjna, może być wydane, jeżeli wykonanie wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny lub inny ważny interes skarżącego.

Przede wszystkim, jak wyraźnie wynika z art. 50 ust. 1 ustawy o TK, wydanie postanowienia tymczasowego jest możliwe wtedy i tylko wtedy, gdy wykonanie orzeczenia, decyzji lub innego rozstrzygnięcia, w związku z którym złożono skargę konstytucyjną, nie zostało zakończone. Tymczasem w świetle wyjaśnień pełnomocnika skarżącego z 1 kwietnia 2008 r., skarżący 11 października 2006 r. (a więc jeszcze przed przyjęciem skargi do merytorycznego rozpoznania przez TK) dopełnił obowiązku przeproszenia pomówionego. Z tą datą wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku stał się więc bezprzedmiotowy, ponieważ Trybunał Konstytucyjny nie dysponuje możliwością „cofnięcia” skutków już wykonanego wyroku za pomocą postanowień tymczasowych.

4. Na zakończenie należy również wspomnieć, że – zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego – na niniejsze postanowienie nie przysługuje zażalenie (por. Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 224 oraz powołane już postanowienie TK w sprawie o sygn. SK 48/07). Ustawa o TK przewiduje bowiem zażalenia tylko i wyłącznie na postanowienia wydane na etapie wstępnej kontroli, w sprawie nienadania dalszego biegu wnioskom podmiotów „nieuprzywilejowanych” (wymienionych w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji) lub skargom konstytucyjnym (art. 36 ust. 4 oraz art. 49 ustawy o TK).

Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.