Trybunał Konstytucyjny 2 kwietnia 2008 r. wydał postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie zbadania zgodności art. 4249 oraz art. 3989 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji ze względu na zbędność orzekania.

Tym samym nie zachodzi przesłanka wynikająca z art. 24 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), uzasadniająca orzeczenie zwrotu kosztów na rzecz wnoszącego skargę konstytucyjną wraz z wyrokiem uwzględniającym skargę konstytucyjną.

W ocenie Trybunału nie ma również podstaw do orzeczenia zwrotu kosztów w oparciu o art. 24 ust. 2 zdanie drugie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W niniejszej sprawie nie zachodzi „uzasadniony przypadek”, pozwalający na orzeczenie zwrotu kosztów postępowania.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.

1. Skarżący Bronisław Zadorożny w skardze konstytucyjnej z 25 października 2006 r. wniósł o zbadanie konstytucyjności art. 3989 § 2 oraz art. 4249 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), zarzucając skarżonym przepisom naruszenie art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżący wiąże zarzut naruszenia przysługujących mu praw konstytucyjnych z postanowieniem Sądu Najwyższego z 12 lipca 2006 r. (sygn. akt V CNP 99/06) o odmowie przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, wydanym na podstawie kwestionowanych przepisów.

Skarżący zwraca uwagę, że brak uzasadnienia postanowienia odmawiającego przyjęcia oczywiście bezzasadnej skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia stanowi zagrożenie dla konstytucyjnie gwarantowanego prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez sąd. Zagrożenie to jest tym większe, że decyzja o odmowie przyjęcia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia podejmowana jest na posiedzeniu niejawnym przez jednego sędziego.

W opinii skarżącego na tle kwestionowanego art. 3989 § 2 k.p.c. dochodzi do ograniczenia przejrzystości ze względu na wyłączenie obowiązku informacyjnego sądu. Obowiązek ten zazwyczaj wynika z prawa uczestniczenia w posiedzeniu przez stronę i prawa domagania się uzasadnienia, natomiast obecny przepis nie przewiduje ani obowiązku zawiadomienia strony o posiedzeniu, ani obowiązku uzasadnienia. Skarżący wskazuje, że prawo do sprawiedliwej procedury sądowej jest konstrukcyjnym elementem prawa do sądu, ponieważ prawo to bez zachowania standardu rzetelności postępowania byłoby prawem fasadowym. Ponadto przytacza orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego (postanowienie z 11 kwietnia 2005 r., sygn. SK 48/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 45), w którym Trybunał wyraził pogląd, że uzasadnienie orzeczeń sądowych jest decydującym komponentem prawa do rzetelnego sądu jako konstytucyjnie chronionego prawa jednostki.

Naruszenie konstytucyjnie chronionego prawa do sądu, zdaniem skarżącego, jest również niezgodne z zasadą wyrażoną w art. 2 Konstytucji mówiącą o tym, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Skarżący przytoczył orzeczenie Sądu Najwyższego z 4 listopada 2003 r. (sygn. akt V KK 74/03), w którym sąd uznał, że uzasadnienie ma na celu m.in. przekonać o trafności zaskarżonego orzeczenia strony oraz środki społecznego przekazu, które przede wszystkim na podstawie uzasadnienia tę trafność oceniają i wyrabiają sobie przekonanie o rzetelności wyrokowania. Tym samym uzasadnienie pełni nie tylko funkcję procesową, ale buduje także autorytet wymiaru sprawiedliwości i kształtuje zewnętrzne przekonanie o sprawiedliwości orzeczenia.

Zdaniem skarżącego zawarte w art. 4249 k.p.c. sformułowanie „oczywista bezzasadność” jest wyrażeniem niedookreślonym, tj. wymagającym każdorazowej decyzji organu orzekającego nie tylko co do „bezzasadności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia”, ale także przeprowadzenia rozróżnienia między skargą bezzasadną i „oczywiście bezzasadną”. Taka formuła ustawowa zdaniem skarżącego narusza wymagania wynikające z art. 2 Konstytucji (zakaz formułowania przepisów niejasnych i nieprecyzyjnych). Skarżący przytacza szereg orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego na poparcie tezy, że z zasady państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) wynika zakaz formułowania przepisów niejasnych i nieprecyzyjnych. Skarżący zwrócił uwagę, że o ile samemu posłużeniu się przez ustawodawcę wyrażeniem niedookreślonym nie można postawić zarzutu przekroczenia marginesu swobody regulacyjnej wyznaczanej przez art. 2 Konstytucji, o tyle zasadne będą wątpliwości, czy ocenę tę można podzielić także przy jednoczesnym braku jawności postępowania i wykluczeniu możliwości uzyskania uzasadnienia.

W opinii skarżącego kwestionowane przepisy prowadzą do zbyt daleko idącego ograniczenia rzetelności procedury przez całkowite wyłączenie obowiązku informacyjnego, w jego obu postaciach (umożliwienie obserwacji postępowania oraz uzasadnienie zapadłego rozstrzygnięcia), w przypadku gdy przesłanką stosowania tych ograniczeń jest „oczywista bezzasadność” skargi – wyrażenie niedookreślone. Zdaniem skarżącego takie rozwiązanie ustawowe prowadzi do naruszenia granic proporcjonalności w zakresie ukształtowania rzetelnej procedury rozpatrywania „oczywiście bezzasadnych skarg o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia”.

2. Prokurator Generalny, w piśmie z 11 marca 2008 r., zajął stanowisko, że zaskarżone przepisy podlegają umorzeniu ze względu na zbędność orzekania.

Zdaniem Prokuratora Generalnego utrata mocy obowiązującej art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c., na podstawie wyroku z 30 maja 2007 r. o sygn. SK 68/06, powoduje powrót do stosowania w tej procedurze ogólnej zasady uzasadniania orzeczeń przez sądy drugiej instancji.

Mając na uwadze to, że skarżący kwestionuje, w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, brak obowiązku informacyjnego Sądu Najwyższego, Prokurator Generalny uznał w swej ocenie, że unormowania art. 3989 § 2 k.p.c. w aktualnym brzmieniu, oraz art. 4249 k.p.c. spełniają już wymogi rzetelnej procedury sądowej i nie naruszają konstytucyjnych standardów prawa do sądu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Kwestionowany przez skarżącego przepis był już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego w kontekście tych samych wzorców konstytucyjnych, które powołane zostały w niniejszej skardze konstytucyjnej. Wyrokiem z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06 (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53; Dz. U. z 2007 r. Nr 106, poz. 731) Trybunał orzekł, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności tego przepisu jest utrata jego mocy obowiązującej.

W związku z wydaniem orzeczenia w sprawie SK 68/06 Trybunał Konstytucyjny, dla umożliwienia wznowienia postępowania skarżącemu, wydał w niniejszej sprawie postanowienie (z 16 lipca 2007 r. sygn. SK 97/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 89) o umorzeniu postępowania w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 3989 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) ze względu na zbędność wydania orzeczenia. Do rozstrzygnięcia pozostawała kwestia zgodności z Konstytucją art. 3989 § 2 zdania pierwszego k.p.c. oraz art. 4249 k.p.c. Bliższa analiza sprawy wykazała, że również w tym przypadku rozstrzygnięcie merytorycznie sprawy przez Trybunał Konstytucyjny jest zbędne.

Skarżący w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej podnosi zarzut niezgodności kwestionowanych przepisów z konstytucyjną zasadą rzetelnej procedury sądowej ze względu na nagromadzenie nadmiernych ograniczeń jawności przy jednoczesnej niedookreśloności przesłanek determinujących rozstrzygnięcie sądu w toku rozpatrywania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. W przypadku skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, na podstawie art. 42412 k.p.c., mają zastosowanie odpowiednie przepisy dotyczące skargi kasacyjnej, dlatego też odmowa przyjęcia skargi oczywiście bezzasadnej, o której mowa w art. 4249 k.p.c.

Od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 68/06, stwierdzającego niezgodność art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. z Konstytucją, odmowa przyjęcia skargi zapada na posiedzeniu niejawnym, ale sąd zobowiązany jest uzasadnić swoje stanowisko. Trybunał Konstytucyjny uznał, że przywrócenie obowiązku uzasadniania odmowy przyjęcia skargi odpowiada wymogom realizacji obowiązku informacyjnego. Cytowany wyrok ma zastosowanie, ze względu na wprowadzone w art. 42412 k.p.c. odesłanie, również w sprawach odmowy przyjęcia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

W obecnym stanie prawnym kumulacja nadmiernych ograniczeń obowiązku informacyjnego Sądu Najwyższego została zniesiona przez przywrócenie obowiązku uzasadniania odmowy przyjęcia skargi, tym samym należy uznać, że cel skarżącego został już osiągnięty. Merytoryczna ocena konstytucyjności kwestionowanych przepisów z punktu widzenia obecnie już nieadekwatnych zarzutów skarżącego i „(…) w sytuacji, gdy – zgodnie z intencją skargi leżącej u podstaw niniejszej sprawy – przywrócona została konstytucyjność regulacji k.p.c. odnoszącej się do instytucji przesądu, jest w ocenie Trybunału Konstytucyjnego zbędna” (por. postanowienie z 22 października 2007 r. sygn. SK 59/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 119). W ten sposób ziszczona została przesłanka, określona w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), na której podstawie postępowanie należało umorzyć.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

1. Skarżący Bronisław Zadorożny w skardze konstytucyjnej z 25 października 2006 r. wniósł o zbadanie konstytucyjności art. 3989 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) zarzucając skarżonemu przepisowi naruszenie art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

W opinii skarżącego na tle kwestionowanego art. 3989 § 2 k.p.c. dochodzi do ograniczenia przejrzystości ze względu na wyłączenie obowiązku informacyjnego sądu. Obowiązek ten zazwyczaj wynika z prawa uczestniczenia w posiedzeniu przez stronę i prawa domagania się uzasadnienia, natomiast obecny przepis nie przewiduje ani obowiązku zawiadomienia strony o posiedzeniu, ani obowiązku uzasadnienia. Skarżący wskazuje, że prawo do sprawiedliwej procedury sądowej jest konstrukcyjnym elementem prawa do sądu, ponieważ prawo to bez zachowania standardu rzetelności postępowania byłoby prawem fasadowym. Ponadto przytacza orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego (postanowienie z 11 kwietnia 2005 r., sygn. SK 48/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 45), w którym Trybunał wyraził pogląd, że uzasadnienie orzeczeń sądowych jest decydującym komponentem prawa do rzetelnego sądu jako konstytucyjnie chronionego prawa jednostki.

Naruszenie konstytucyjnie chronionego prawa do sądu, zdaniem skarżącego, jest również niezgodne z zasadą wyrażoną w art. 2 Konstytucji mówiącą o tym, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Skarżący przytoczył orzeczenie Sądu Najwyższego z 4 listopada 2003 r. (sygn. akt V KK 74/03), w którym sąd uznał, że uzasadnienie ma na celu o trafności zaskarżonego orzeczenia przekonać m.in. strony oraz środki społecznego przekazu, które na podstawie uzasadnienia przede wszystkim tę trafność oceniają i wyrabiają sobie przekonanie o rzetelności wyrokowania. Tym samym uzasadnienie pełni nie tylko funkcję procesową, ale buduje także autorytet wymiaru sprawiedliwości i kształtuje zewnętrzne przekonanie o sprawiedliwości orzeczenia.

2. Uczestnicy postępowania oraz Prokurator Generalny i Sejm zostali powiadomieni o wpłynięciu skargi konstytucyjnej i pouczeni o prawie złożenia pisemnych wyjaśnień.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Kwestionowany przez skarżącego przepis był już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego w kontekście tych samych wzorców konstytucyjnych, które powołane zostały w niniejszej skardze konstytucyjnej. Wyrokiem z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06 (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53; Dz. U. z 2007 r. Nr 106, poz. 731) Trybunał orzekł, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności tego przepisu jest utrata jego mocy obowiązującej.

Rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. SK 68/06 ma istotne znaczenie dla niniejszego postępowania. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. W przypadku wystąpienia jedynie tożsamości przedmiotowej, a więc, gdy kwestia niekonstytucyjności przepisu została ostatecznie rozstrzygnięta, zachodzi przesłanka ne bis in idem prowadząca do uznania orzekania za zbędne (por. postanowienia Trybunału z: 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218 i 25 lutego 2004 r., sygn. K 35/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 15). Mając na uwadze zaistnienie przesłanki ne bis in idem, w związku z wyrokiem z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06), postępowanie w sprawie skargi Bronisława Zadorożnego, sygn. SK 97/06, w zakresie badania zgodności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji należało umorzyć ze względu na zbędność orzekania.

Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.