1. W skardze konstytucyjnej z 23 stycznia 2006 r. skarżący Robert Bożyk wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 3989 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna wiąże się z następującym stanem faktycznym.

Sąd Okręgowy w Łodzi wyrokiem z 18 lutego 2005 r. (sygn. akt I C 269/01) oddalił powództwo przeciwko skarżącemu o usunięcie niezgodności między treścią wpisu w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym. Na skutek apelacji strony powodowej, wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi został zmieniony na niekorzyść skarżącego (sygn. akt I ACa 584/05). W związku z tym rozstrzygnięciem skarżący wniósł skargę kasacyjną.

Sąd Najwyższy postanowieniem z 16 grudnia 2005 r. (sygn. akt II CSK 130/05) odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Z petitum skargi konstytucyjnej wynika, że skarżący kwestionuje art. 3989 k.p.c. „w zakresie w którym przepis ten pozwala na odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej w sytuacji merytorycznej zmiany wyroku przez sąd II instancji na niekorzyść skarżącego”.

W lapidarnym uzasadnieniu skarżący nie rozbudował tej tezy, ale wskazał, że treść art. 3989 k.p.c. uniemożliwia jakąkolwiek weryfikację przedstawionego w skardze kasacyjnej materiału pod względem jego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, gdyż postanowienie Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania nie wymaga uzasadnienia.

Zdaniem skarżącego, orzeczenie Sądu Najwyższego „stanowiło naruszenie prawa do sądu i prawa odwołania od niekorzystnej decyzji”.

Ponadto skarżący wniósł o wstrzymanie wykonania orzeczenia w sprawie, z uwagi na wysokość zasądzonych kosztów postępowania.

2. W piśmie z 4 czerwca 2007 r. Marszałek Sejmu przedstawił następujące stanowisko Sejmu: art. 3989 § 1 k.p.c. jest zgodny z art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 45 ust. 1 Konstytucji; art. 3989 § 2 k.p.c. jest niezgodny z art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Odnosząc się do art. 3989 § 1 k.p.c., Sejm podniósł, iż problemem nie jest to, że ustawodawca posłużył się zwrotem niedookreślonym, lecz to, że praktyka odkodowania tego zwrotu, na skutek uproszczonej procedury rozpoznawania kasacji wymyka się ocenie, wartościowaniu i kontroli ze strony jakiegokolwiek czynnika poza bezpośrednio zaangażowanym w danej sprawie orzekającym składem sądu. Posługiwanie się pojęciami ogólnymi jest nieodzowne w wypadkach, gdy stosowanie określonej instytucji prawnej oparte jest na kryteriach ocennych. Ujęcie ich w sposób wyczerpujący w jednym katalogu byłoby niemożliwe. Wszelkie zaś próby w tym zakresie musiałyby prowadzić do nadmiernej kazuistyki przepisów prawa, co w istocie zaprzeczałoby ich abstrakcyjnemu charakterowi. Można zatem przyjąć, stwierdza Marszałek Sejmu, że art. 3989 § 1 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji, z tym zastrzeżeniem, że decyzja sądu powinna być czytelna dla odbiorcy, a więc uzasadniona.

Co do zarzutów dotyczących art. 3989 § 2 k.p.c., Marszałek Sejmu podtrzymał wyjaśnienia zawarte w stanowisku Sejmu, złożonym w sprawie o sygn. SK 12/06.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Skarga konstytucyjna Roberta Bożyka obejmuje w istocie dwa zarzuty, przy czym skarżący w petitum skargi wnosi o stwierdzenie niekonstytucyjności całego art. 3989 k.p.c.

Art. 3989 k.p.c. ma następujące brzmienie:

„§ 1. Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli:

1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,

2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,

3) zachodzi nieważność postępowania lub

4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona.

§ 2. O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie nie wymaga pisemnego uzasadnienia”.

Z uzasadnienia skargi konstytucyjnej wynika po pierwsze, że skarżący upatruje – w zwolnieniu Sądu Najwyższego z obowiązku uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania – naruszenia prawa do sądu. Przytoczona treść art. 3989 k.p.c. oraz argumenty zawarte w skardze dowodzą, że zarzut dotyczący naruszenia prawa do sądu (w aspekcie sprawiedliwej procedury) można odnieść jedynie do art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c.

W paragrafie pierwszym przepisu zostały sformułowane przesłanki warunkujące przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, a skarżący nie podnosi w uzasadnieniu skargi zarzutów w odniesieniu do tej części przepisu. Podobnie, nie został sformułowany konkretny zarzut w odniesieniu do art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.

Po drugie, poza kwestią braku uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, skarżący kwestionuje art. 3989 k.p.c. „w zakresie w którym przepis ten pozwala na odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej w sytuacji merytorycznej zmiany wyroku przez sąd II instancji na niekorzyść skarżącego”. Jako wzorce badania przepisu w tym zakresie skarżący wskazuje art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji. Postawiony zarzut nie został jednakże uzasadniony. Ponadto nie sposób stwierdzić, że istnieje związek pomiędzy tak sformułowanym zarzutem a treścią art. 3989 k.p.c.

Zagadnienie dopuszczalności skargi kasacyjnej regulują inne przepisy (art. 3981 § 1 i art. 3982 k.p.c., a niekiedy przepisy ustaw szczególnych). Przepisy k.p.c. nie wykluczają ponadto możliwości powtórnego wniesienia kasacji. Jeżeli sąd po ponownym rozpoznaniu sprawy powtórnie dopuścił się naruszenia prawa, a nie wchodzą w grę ograniczenia przewidziane w art. 3983 k.p.c. – wniesienie ponownej skargi kasacyjnej jest dopuszczalne. Nie można jednak oprzeć skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy” (art. 39820 k.p.c.). W związku z tym zarzuty związane z naruszeniem zakazu zamykania drogi do sądu oraz zasady dwuinstancyjności postępowania należy uznać za oczywiście bezzasadne i w konsekwencji umorzyć postępowanie w tym zakresie, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Nadmienić przy tym należy, że Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 marca 2003 r. (sygn. SK 8/02) stwierdził: „nie sposób uznać, że orzeczenie sądu odwoławczego oparte na ustaleniach odmiennych od ustaleń sądu niższej instancji staje się z tego powodu orzeczeniem pierwszoinstancyjnym, od którego nie przysługuje środek odwoławczy. Jeśli sąd odwoławczy, kontrolując orzeczenie sądu niższej instancji i oceniając materiał dowodowy zebrany w postępowaniu, poprawia dostrzeżone błędy, to z istoty rzeczy zawsze wydaje orzeczenie jako sąd II instancji. Przyjęcie założenia, iż sąd apelacyjny staje się – choćby w ograniczonym zakresie – sądem pierwszej instancji, skutkowałoby swego rodzaju trójinstancyjnością postępowania, bowiem od jego orzeczenia przysługiwać by musiał jakiś środek zaskarżenia – swoista apelacja od wyroku apelacyjnego” (OTK ZU nr 3/A/2003, poz. 20).

Biorąc pod uwagę sposób sformułowania zarzutów, Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 3989 § 1 oraz art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

2. W odniesieniu do pierwszego zarzutu należy podnieść, że w wyroku z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 398 9 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego jest ostateczny. Sentencja wyroku została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 15 czerwca 2007 r. Nr 106, poz. 731.

We wskazanym wyroku z 30 maja 2007 r., Trybunał Konstytucyjny zajął stanowisko, że minimalne wymogi w zakresie rzetelnej, sprawiedliwej procedury wyznacza z jednej strony nakaz podmiotowego, a nie przedmiotowego traktowania uczestników postępowania, z drugiej zaś – zakaz arbitralnego działania sądu.

W ramach przedsądu, jako szczególnego trybu rozpatrywania skarg kasacyjnych, dopuszczalne jest istnienie mniej rygorystycznych gwarancji procesowych (por. także wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 16 stycznia 2006 r., sygn. SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2). Trybunał Konstytucyjny stwierdził jednak, że w zakresie objętym skargą konstytucyjną rozpoznaną wyrokiem z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06) wyjątkowa procedura rozpoznawania skarg kasacyjnych w ramach przedsądu nie spełnia wymogów rzetelnej, sprawiedliwej procedury. Najstaranniejsze nawet badanie przez Sąd Najwyższy skarg kasacyjnych w ramach przedsądu nie gwarantuje należytej przejrzystości decyzji procesowych o nieprzyjęciu ich do rozpoznania ze względu na nieuczestniczenie stron w takim postępowaniu i nieweryfikowalności wydawanych w tym przedmiocie postanowień ze względu na brak ich uzasadnienia.

Powodem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności poddanego kontroli w sprawie o sygn. SK 68/06 przepisu była kumulacja w instytucji przedsądu kilku nieproporcjonalnych ograniczeń wyłączających obowiązek informacyjny Sądu Najwyższego. Z perspektywy konstytucyjnej niemożliwy jest do zaakceptowania stan przyjęty na gruncie k.p.c., wyłączający wszelkie możliwe tu instrumenty zapewniające przejrzystość orzekania, tj. zarówno obowiązek uzasadniania postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, jak i orzekanie w tej sprawie na posiedzeniu niejawnym.

Konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest utrata mocy obowiązującej przez ten przepis. Art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. był przepisem szczególnym. Wynikające z niego zwolnienie Sądu Najwyższego z obowiązku uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania stanowiło odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 387 § 1 k.p.c., znajdującej, mocą art. 39821 k.p.c., odpowiednie zastosowanie w postępowaniu przed Sądem Najwyższym orzekającym w sprawie kasacji. Wyeliminowania z systemu obowiązującego prawa normy szczególnej, wyrażonej w art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. spowodowało zatem powrót do uregulowania o charakterze ogólnym.

3. Rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. SK 68/06 ma zasadnicze znaczenie dla niniejszego postępowania.

Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.

W badanej sprawie nie ma podstaw do umorzenia postępowania ze względu na nakaz wynikający z zasady res iudicata. Wymaga ona bowiem tożsamości zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej środka inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Zgodnie jednak z dotychczasowym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że uprzednie rozpoznanie kwestii konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli (z tymi samymi wzorcami kontroli) jest prawnie irrelewantne. W takim wypadku aktualizuje się bowiem nakaz płynący z zasady ne bis in idem, rozumianej z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienie TK z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4 oraz tam powoływane wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego).

Zasada ne bis in idem nakłada na Trybunał Konstytucyjny obowiązek dokonania w kategoriach pragmatycznych oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która już została jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta.

W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zbędność orzekania zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli, pod kątem jego zgodności z Konstytucją, w innej sprawie (zob. np. postanowienie TK z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia). Sam fakt wcześniejszego wydania orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność danego przepisu powoduje przewidzianą w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK zbędność powtórnego orzekania w dotyczących go sprawach (zob. postanowienie TK z 7 czerwca 2005 r., sygn. SK 38/04, OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 71).

Zważywszy, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. został uznany w sprawie SK 68/06 za niezgodny z Konstytucją, postępowanie wszczęte na skutek skargi Roberta Bożyka, w tym zakresie, podlega umorzeniu, ze względu na zbędność wydania wyroku.

4. W przedstawionej Trybunałowi Konstytucyjnemu skardze skarżący wniósł również o wydanie postanowienia tymczasowego.

Zgodnie z art. 50 ust. 1 ustawy o TK postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania wyroku, decyzji lub innego orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, może zostać wydane, jeżeli wykonanie tego orzeczenia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny albo inny ważny interes skarżącego. Skarga konstytucyjna ma charakter uzupełniający wobec innych środków ochrony wolności i praw człowieka i obywatela. Tym bardziej charakter taki przyznać trzeba postanowieniu tymczasowemu o wstrzymaniu lub zawieszeniu wykonania orzeczenia. Środek ten na etapie poprzedzającym merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy powinien być wykorzystywany jedynie wyjątkowo. Określone ustawowo przesłanki jego zastosowania muszą być interpretowane ściśle. Wynika to z samej roli Trybunału, jako „sądu nad prawem”, oraz z przyjętej w naszym systemie konstrukcji skargi konstytucyjnej, która nie jest skierowana bezpośrednio przeciwko orzeczeniu zapadłemu w sprawie skarżącego, ale przeciwko przepisowi stanowiącemu podstawę wydania tego orzeczenia (zob. postanowienie z 26 września 2001 r., sygn. SK 28/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 7).

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego okoliczności niniejszej sprawy nie dawały podstawy do skorzystania z możliwości przewidzianej w art. 50 ust. 1 ustawy o TK.

Skarga dotyczy art. 3989 k.p.c. i opiera się na zarzucie naruszenia prawa do sądu. Natomiast skarżący wnosi o wstrzymanie wykonania wyroku Sądu Apelacyjnego, z uwagi na wysokość zasądzonych kosztów postępowania. Ze względu na pośredni związek zarzutów konstytucyjnych z treścią orzeczeń sądów powszechnych, wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego nie zasługiwał na uwzględnienie.

Mając powyższe na względzie Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.