1. Pytania prawne, z którymi wystąpiły do Trybunału Konstytucyjnego: Sąd Okręgowy w Olsztynie, Wydział V Gospodarczy (dalej: Sąd Okręgowy w Olsztynie) oraz Sąd Okręgowy w Opolu – Sąd Gospodarczy (dalej: Sąd Okręgowy w Opolu) dotyczą art. 1302 § 4 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej k.p.c. lub kodeks postępowania cywilnego).

Sąd Okręgowy w Olsztynie, postanowieniem z 7 grudnia 2006 r. (sygn. akt. V Gz 145/06) wystąpił z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego, czy art. 1302 § 4 k.p.c. w zakresie dotyczącym art. 1302 § 3 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Natomiast Sąd Okręgowy w Opolu, postanowieniem z 12 stycznia 2007 r. (sygn. akt. VI Gz 159/06) zwrócił się z pytaniem prawnym, czy art. 1302 § 4 k.p.c. jest zgodny z art. 78 oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

2. Z uwagi na tożsamość przedmiotową pytań prawnych, Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził ich łączne rozpoznanie (zarządzenie z 15 marca 2007 r.).

3. Pytanie prawne Sądu Okręgowego w Olsztynie łączy się z następującym stanem faktycznym:

Wątpliwości Sądu Okręgowego w Olsztynie co do konstytucyjności wskazanego przepisu pojawiły się w związku z wniesieniem przez pozwanych zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji z 21 sierpnia 2006 r. o odrzuceniu apelacji. Podstawą odrzucenia apelacji pozwanych przez sąd pierwszej instancji był art. 1302 § 3 zastosowany na mocy art. 1302 § 4 k.p.c., zgodnie z którym sąd odrzuca bez wezwania do uiszczenia opłaty pismo wniesione w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy, m.in w wypadku, gdy pismo podlega opłacie w wysokości stosunkowej obliczanej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.

Pozwani złożyli zażalenie na powyższe postanowienie twierdząc, że nie wiedzieli o obowiązku uiszczenia opłaty wraz z wniesieniem apelacji i nie zostali o tym pouczeni.

Sąd Okręgowy w Olsztynie, rozpoznając zażalenie, powziął wątpliwość, czy art. 1302 § 4 k.p.c, w zakresie dotyczącym odesłania do art. 1302 § 3 k.p.c., jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

W uzasadnieniu Sąd Okręgowy w Olsztynie podkreślił, że wątpliwości nie dotyczą samej zasady wprowadzonej w art. 1302 § 3 k.p.c., zgodnie z którą sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo procesowe wniesione przez profesjonalnego pełnomocnika, podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia. Wątpliwości sądu pytającego dotyczą zrównania na mocy art. 1302 § 4 k.p.c. przedsiębiorców z fachowymi pełnomocnikami w zakresie samoobliczania opłat sądowych od środków zaskarżenia. Sąd pytający zwrócił uwagę, że o ile na mocy art. 1302 § 1 i 2 k.p.c. brak spełnienia takiego wymagania nie powoduje skutku niweczącego (w ciągu tygodnia brakującą opłatę można uiścić, a pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia), to w stosunku do środków odwoławczych (art. 1302 § 3 k.p.c.) działania sądu (odrzucenie środków) wobec przedsiębiorcy działającego bez profesjonalnego pełnomocnika (art. 1302 § 4 k.p.c.) będą miały skutek niweczący, tj. zamykają drogę do sądu drugiej instancji.

Zdaniem Sądu Okręgowego w Olsztynie, zakwestionowana regulacja, mająca w istocie techniczny charakter, przewidując rygorystyczne skutki wniesienia nieopłaconej apelacji przez profesjonalnego pełnomocnika, jest „zrozumiała i do zaakceptowania” wobec profesjonalnych pełnomocników. Trudno jednak uzasadnić stosowanie takich samych wymagań procesowych wobec przedsiębiorców, którzy zazwyczaj nie są prawnikami. Zdaniem sądu pytającego, takie uregulowanie koliduje z konstytucyjną zasadą sprawiedliwego rozpoznania sprawy przy założeniu, że przed sądem powszechnym nie wprowadza się tzw. przymusu adwokackiego.

Ponadto, według sądu pytającego, zapewnienie sprawności i szybkości postępowania w sprawach gospodarczych nie stanowi dostatecznego usprawiedliwienia mechanizmu przyjętego przez ustawodawcę w art. 1302 § 4 k.p.c. Konstytucyjna zasada rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki bądź w rozsądnym terminie nie wymaga rozpoznania sprawy w czasie wyjątkowo krótkim, który „osiąga się przez narzucenie stronom wyjątkowo dla nich niedogodnych przepisów proceduralnych o charakterze organizacyjnym”.

4. Pytanie prawne Sądu Okręgowego w Opolu zostało sformułowane na tle następującego stanu faktycznego:

Sąd Rejonowy w Opolu, postanowieniem z 16 sierpnia 2006 r. (sygn. akt V GC 238/06), odrzucił apelację powódki w postępowaniu w sprawie gospodarczej, ponieważ od wniesionej apelacji nie została uiszczona opłata stosunkowa, o której mowa w art. 13 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398; dalej: ustawa o kosztach sądowych). Podstawą rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji był art. 1302 § 4 k.p.c. w związku z art. 1302 § 3 k.p.c.

Postanowienie Sądu Rejonowego w Opolu zostało zaskarżone przez powódkę. W zażaleniu podjęto próbę wykazania, że unormowanie, które było podstawą odrzucenia nieopłaconej apelacji, budzi wątpliwości co do zgodności z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji. Ponadto niejako równolegle do tego kierunku argumentacji, zmierzającej de facto do spowodowania wystąpienia przez sąd drugiej instancji z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego powódka wskazała na możliwość dokonania odmiennej, niż przyjęta przez sąd pierwszej instancji, wykładni art. 1302 § 4 k.p.c, wedle której odesłanie zawarte w zdaniu drugim tego przepisu odnosi się nie tylko do art. 1302 § 1, ale również do art. 1302 § 3 k.p.c.

Sąd Okręgowy w Opolu podzielił wątpliwości konstytucyjne przedstawione przez powódkę i wystąpił z pytaniem prawnym.

Wątpliwości Sądu Okręgowego w Opolu dotyczą – tak jak w pytaniu prawnym Sądu Okręgowego w Olsztynie – zrównania na mocy art. 1302 § 4 k.p.c. przedsiębiorców z fachowymi pełnomocnikami w zakresie samoobliczania opłat sądowych od środków zaskarżenia. Zdaniem sądu pytającego, ustawodawca, decydując się na wprowadzenie wskazanego przepisu ustawą z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zaniechał dokonania zmiany przepisów, tj. art. 327 § 1 i art. 357 § 2 k.p.c., tak by obowiązkiem sądu było pouczenie strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego o obowiązku uiszczenia i o wysokości opłaty od środka zaskarżenia. Z praktyki sądowej wynika, że sądy takich pouczeń nie udzielają.

Zgodnie z treścią art. 1302 § 3 k.p.c. ustawodawca określił bardzo rygorystyczne skutki niewniesienia przez fachowych pełnomocników należnych opłat sądowych za środki zaskarżenia. Jednakże, jak podkreśla sąd pytający, regulacja ta, która znajduje uzasadnienie w profesjonalnym charakterze podmiotów świadczących zawodowo pomoc prawną, została na mocy art. 1302 § 4 k.p.c. rozszerzona na przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Jednocześnie w ramach samego art. 1302 k.p.c. odmiennie traktuje się profesjonalnych pełnomocników i przedsiębiorców. W § 1 i 3 art. 1302 k.p.c. ustawodawca nałożył na profesjonalnych pełnomocników procesowych działających w postępowaniu cywilnym rygorystyczne wymogi w zakresie obowiązków fiskalnych związanych z wnoszeniem pism, sankcjonując tym samym nieporównywalność tych podmiotów z przedsiębiorcami występującymi w postępowaniu w sprawach gospodarczych w charakterze strony. Jednocześnie – tylko w odniesieniu do wnoszonych środków zaskarżenia lub środków odwoławczych – nakazał w zdaniu pierwszym § 4 w art. 1302 k.p.c. stosowanie tych rygorów wobec przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego w postępowaniu w sprawach gospodarczych.

Zdaniem sądu pytającego w Opolu, regulacja przewidująca odrzucenie wnoszonego środka zaskarżenia bez wzywania do uiszczenia opłaty stałej lub stosunkowej i brak możliwości usunięcia tego braku w sytuacji nieuiszczenia wskazanej opłaty przez przedsiębiorcę niereprezentowanego w sprawie gospodarczej przez profesjonalnego pełnomocnika koliduje z konstytucyjną zasadą prawa do sądu wyrażoną w art. 45 ust. 1 Konstytucji, a w szczególności z prawem do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji).

Konstytucyjne prawo strony do zaskarżania orzeczeń pierwszoinstancyjnych może być naruszone nie tylko wprost – przez wyłączenie możliwości wniesienia środka zaskarżenia, ale także pośrednio przez ustanowienie takich warunków formalnych, których skutkiem jest nadmierne utrudnienie wniesienia środka zaskarżenia niepodlegającego odrzuceniu. Utrudnienie takie powinno być uznane za nadmierne, a zatem sprzeczne z art. 78 Konstytucji, jeśli spełnienie takich wymogów formalnych jest dla strony bardzo trudne, a potrzeba ich ustanowienia nie jest uzasadniona ważnym interesem strony przeciwnej.

Sąd Okręgowy w Opolu podkreślił, że skoro w postępowaniu odwoławczym w sprawach gospodarczych warunkiem koniecznym skutecznego wniesienia apelacji zgodnie z treścią art. 1302 k.p.c. jest jednoczesne uiszczenie stosownych opłat sądowych pod rygorem odrzucenia apelacji, a ustawa zbytnio utrudniła dokonanie tej czynności procesowej, bo nie zobligowała sądu do pouczenia w tym zakresie stron występujących w charakterze przedsiębiorcy, ale działających bez profesjonalnego pełnomocnika, to taka sytuacja budzi wątpliwości co do jej zgodności z art. 78 Konstytucji.

Sąd pytający zauważa, że w sprawie występuje jeszcze inny problem. Przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych regulujące zasady i wysokości uiszczenia opłat sądowych są niejasne i nieprecyzyjne, przez co wywołują problemy interpretacyjne.

5. Prokurator Generalny w piśmie z 19 czerwca 2008 r. wyraził pogląd, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 k.p.c., w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca nieopłaconą apelację wniesioną przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 oraz nie jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Prokurator Generalny podkreślił, że art. 1302 § 4 k.p.c. był już przedmiotem badania w zakresie jego konstytucyjności. Przytaczając wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161), przypomniał, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 494 § 1 k.p.c., w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, uznane zostały za niezgodne z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji oraz że nie są one niezgodne z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Uwzględniając treść i skutek wskazanego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny stwierdził, że w obowiązującym stanie prawnym rygorystyczne i nieodwracalne następstwa procesowe niewykonania przez przedsiębiorców w postępowaniach w sprawach gospodarczych obowiązku samoobliczenia i samoopłacenia opłaty sądowej pozostają aktualne w zakresie środków odwoławczych i środków zaskarżenia, za wyjątkiem zarzutów od nakazu zapłaty.

5.1. Przechodząc do oceny konstytucyjności kwestionowanych przepisów w kontekście powołanych wzorców kontroli, Prokurator Generalny stwierdził, że nie można pominąć zasadniczych konkluzji zawartych w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 grudnia 2007 r., które zachowują swą aktualność przy rozpoznawaniu niniejszej sprawy.

Analizując zarzuty sądów pytających dotyczące naruszenia przez zaskarżone przepisy art. 45 ust. 1 Konstytucji, Prokurator Generalny uznał, że ustawodawca zwykły winien tak ukształtować przepisy proceduralne, by zapewniały one realizację wymogu ekonomii procesowej i niezbędnej szybkości postępowania. Procedura spełniająca takie wymogi pozwala, aby rozpatrzenie sprawy, w myśl art. 45 ust. 1 Konstytucji, nastąpiło bez nieuzasadnionej zwłoki. Prawidłowe i uwzględniające dążenie do urzeczywistnienia tego celu ukształtowanie procedury sądowej wydaje się również istotne dla porządku publicznego, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jednakże wprowadzenie ukierunkowanego na osiągnięcie tego celu unormowania ustanawiającego nieodwracalny i bezwzględny skutek wniesienia nieopłaconej apelacji przez przedsiębiorców, występujących w postępowaniu w sprawach gospodarczych bez profesjonalnego pełnomocnika, wykracza poza ograniczającą swobodę ustawodawcy barierę prawną, ustanowioną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W zakresie niezgodności kwestionowanych przepisów z art. 78 Konstytucji Prokurator Generalny, powołując się na utrwaloną linię orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego, podniósł, że prawo strony do rozpatrzenia sprawy przez sąd drugiej instancji może być naruszone zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio – np. przez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia apelacji, które czynność tę uczyniłyby nadmiernie utrudnioną.

Zdaniem Prokuratora Generalnego określony w art. 1302 § 3 k.p.c. obowiązek samoobliczenia i samoopłacenia opłaty sądowej, w wypadku profesjonalnego zastępstwa procesowego strony, jako warunek wniesienia apelacji jest – z punktu widzenia strony postępowania wnoszącej taki środek odwoławczy – istotnym utrudnieniem tej czynności, zwłaszcza że z niedopełnieniem tego obowiązku ustawa wiąże negatywny i nieodwracalny skutek procesowy dla tej strony.

Jeśli zatem przez odesłanie zawarte w art. 1302 § 4 k.p.c. ustawodawca wymaga od przedsiębiorcy występującego w charakterze strony w postępowaniu w sprawach gospodarczych spełnienia podobnych kryteriów fachowości, jakich oczekuje od profesjonalnego pełnomocnika, mimo że przecież ratio legis unormowania zawartego w art. 1302 § 1-3 k.p.c. jest związana z profesjonalnym charakterem reprezentacji w procesie, a nie z profesjonalnym charakterem sporu będącego jego przedmiotem, to rygoryzm ten, jako przejaw nadmiernego i nieuzasadnionego formalizmu, należy uznać za ustanowienie realnej bariery realizacji prawa do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji.

Odnosząc się do wzorca kontroli zawartego w art. 176 ust. 1 Konstytucji, Prokurator Generalny uznał, że nie jest on adekwatny do oceny konstytucyjności wskazanej we wniosku normy. Powołany przepis Konstytucji ma bowiem charakter ustrojowy, a kwestionowane przepisy k.p.c. nie wprowadzają jakichkolwiek modyfikacji ustroju postępowania cywilnego.

6. Marszałek Sejmu w piśmie z 9 maja 2008 r. przedstawił opinię Sejmu, wnosząc jednocześnie o stwierdzenie, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze k.p.c., w zakresie, w jakim nakazuje sądowi w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny, odrzucenie bez wezwania nienależycie opłaconych środków odwoławczych lub środków zaskarżenia, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 78 oraz nie jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Marszałek Sejmu podzielił argumentację sądów, że o ile usprawiedliwione jest wymaganie znajomości przepisów dotyczących opłat sądowych od podmiotów zawodowo świadczących pomoc prawną (adwokaci, radcy prawni) pod rygorem zwrotu pisma albo odrzucenia środka odwoławczego lub środka zaskarżenia, o tyle trudno znaleźć usprawiedliwienie dla wprowadzenia takiego samego rygoryzmu wobec przedsiębiorców działających bez profesjonalnego pełnomocnika. W świetle norm konstytucyjnych, a do takich nie należy dążenie do przyspieszenia i usprawnienia postępowania, rozwiązanie takie zasługuje na krytykę.

Marszałek Sejmu podkreślił przy tym, że korzystanie przez stronę postępowania z fachowej pomocy prawnej, dysponującej specjalistyczną wiedzą, powinno – co do zasady – wykluczać możliwość popełnienia błędów formalnych, prowadzących do odrzucenia środka zaskarżenia. Nie można zatem tak samo sankcjonować błędów fiskalnych, niekiedy wynikających wyłącznie z (niewłaściwej) interpretacji przepisów, a nie z zaniechania, osobiście działających przedsiębiorców i takich samych błędów popełnianych przez pełnomocników posiadających wykształcenie prawnicze oraz kwalifikacje zawodowe adwokata lub radcy prawnego. Od przedsiębiorcy można, a nawet należy, wymagać profesjonalizmu, ale niekoniecznie w skomplikowanej materii, jaką jest procedura cywilna. Korzystanie z fachowej pomocy prawej w sprawach gospodarczych, przed sądem pierwszej i drugiej instancji, jest nieobligatoryjne i wymaga ponoszenia kosztów finansowych, które nie każdy przedsiębiorca może lub chce ponosić.

Marszałek Sejmu podniósł ponadto, że skoro prawo do sądu jest prawem podmiotowym jednostki i filarem demokratycznego państwa prawnego, nie powinno być niweczone z uwagi na dające się usunąć w krótkim czasie braki formalne lub fiskalne. Wprowadzanie rozwiązań przyspieszających i usprawniających procedurę nie może łączyć się z pozbawieniem jednostki faktycznej możliwości ochrony jej praw. Jak zauważył sąd pytający w Opolu, rozwiązanie takie uderza przede wszystkim w jednoosobowych i małych przedsiębiorców, których nie stać na korzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej.

Marszałek Sejmu zgodził się z poglądem sądu pytającego, że rozwiązanie przyjęte w kwestionowanym przepisie można by uznać za dopuszczalne, w świetle podanych przez sądy pytające norm konstytucyjnych, o ile łączyłoby się ono z obowiązkiem pouczania przez sąd strony działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego nie tylko co do sposobu i terminu wniesienia środka zaskarżenia, ale również co do wysokości należnej opłaty.

Ustawodawca, kierując się dyrektywą przyspieszenia i uproszczenia postępowania, traktuje przedsiębiorców w procesie cywilnym, co do zasady, odmiennie od podmiotów niebędących przedsiębiorcami, nakładając na nich pewne obowiązki i „sankcje” z racji ich niewykonania. Obowiązki te mają raczej charakter dyscyplinujący i nie są na tyle skomplikowane, a konsekwencje ich niespełnienia na tyle dotkliwe dla stron, aby uznać je za ograniczające prawo do sądu w aspekcie odpowiedniego ukształtowania procedury, zapewniającej merytoryczne rozpoznanie sporu przez sąd. Tymczasem odrzucenie środka odwoławczego lub środka zaskarżenia z powodu jego nienależytego opłacenia, pomimo istniejącej możliwości zaskarżenia takiego postanowienia, de facto zamyka drogę do rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji i kończy sprawę.

W swojej argumentacji Marszałek Sejmu nawiązał do poglądu wyrażonego w literaturze przedmiotu, że obciążenie przedsiębiorcy obowiązkiem samoobliczania opłat jest rozwiązaniem kontrowersyjnym, zwłaszcza w odniesieniu do przedsiębiorców drobnych, niemających stałej obsługi prawnej.

Zatem dla oceny konstytucyjności kwestionowanych przepisów istotne znaczenie ma ustalenie, czy wymogi stawiane przedsiębiorcom działającym bez pomocy radcy prawnego lub adwokata przy wnoszeniu środków odwoławczych lub środków zaskarżenia są nadmierne. W opinii Marszałka Sejmu – tak. Ustawodawca wymaga bowiem od przedsiębiorcy, który nie korzysta z profesjonalnej pomocy prawnej, znajomości i umiejętności interpretacji przepisów równej profesjonalnym pełnomocnikom (adwokaci, radcy prawni). Skutek nienależytego opłacenia pisma w postaci odrzucenia środka odwoławczego lub środka zaskarżenia, wnoszonego przez przedsiębiorcę, pozbawia stronę możliwości rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji, co wydaje się nieproporcjonalne dla wartości, jaką jest szybkość i sprawność postępowania w sprawach gospodarczych.

Odnosząc się do wskazanego przez sąd w Olsztynie art. 176 ust. 1 Konstytucji, Marszałek Sejmu podniósł, że przywołany przepis dotyczący struktury sądownictwa, ma zatem charakter ustrojowy i nie może stanowić odpowiedniego wzorca kontroli w niniejszej sprawie.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W pytaniu prawnym, na podstawie którego zostało wszczęte postępowanie w rozpoznawanej sprawie, podano w wątpliwość zgodność art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji.

W petitum pytania prawnego Sąd Okręgowy w Olsztynie jako przedmiot kontroli wskazał art. 1302 § 4 k.p.c. w zakresie dotyczącym art. 1302 § 3 k.p.c., zaś Sąd Okręgowy w Opolu zakwestionował art. 1302 § 4, nie powołując przy tym żadnego przepisu związkowego. Analiza uzasadnień obu pytań prawnych pozwala jednak zidentyfikować jako przedmiot kontroli konstytucyjności normę prawną wynikającą z art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 k.p.c., ustanawiającą zasadę, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd jest zobowiązany do odrzucenia nienależycie opłaconych środków odwoławczych lub środków zaskarżenia wniesionych przez przedsiębiorcę także wówczas, gdy nie reprezentuje go profesjonalny pełnomocnik, bez możliwości uprzedniego wezwania do usunięcia wadliwości w uiszczeniu należnej opłaty od środków odwoławczych lub środków zaskarżenia.

Zgodnie bowiem z art. 1302 § 3 k.p.c. „Sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia”. Z kolei art. 1302 § 4 k.p.c. przewiduje, że „Przepisy § 1-3 stosuje się do pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny. Zarządzenie o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma”.

2. Przed przystąpieniem do merytorycznej oceny kwestionowanego przepisu, należy stwierdzić, czy pytanie prawne spełnia przesłanki sformułowane w art. 193 Konstytucji. Zgodnie bowiem z art. 66 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał, orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się na temat procesowych granic swojej kognicji i przypominał, że „bada akt ustawodawczy tylko w części wskazanej przez wnioskodawcę w tym sensie, że przedmiotem badania czyni kwestionowaną przez wnioskodawcę treść normatywną wyrażoną wprost w przepisach tego aktu lub z przepisów tych wynikającą, co do której odnosi się zarzut niekonstytucyjności podniesiony przez wnioskodawcę”. Trybunał Konstytucyjny wyraził także pogląd, że granice wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej wyznaczają treści normatywne wskazane jako przedmiot kontroli we wniosku, pytaniu prawnym lub skardze konstytucyjnej. Trybunał nie może orzekać o przepisach wyrażających treści normatywne niewskazane przez podmiot inicjujący postępowanie jako przedmiot kontroli (zob. wyrok z 14 lutego 2006 r., sygn. P 22/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 16). Trybunał bada akt normatywny tylko w części wskazanej przez wnioskodawcę, w tym sensie, że przedmiotem badania czyni kwestionowaną przez wnioskodawcę treść normatywną przepisu (zob. wyrok z 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161).

Art. 1302 § 4 zdanie drugie k.p.c. odnosi się do treści zarządzenia przewodniczącego o zwrocie pisma procesowego, o którym stanowi art. 1302 § 1 i 2 k.p.c. Należy zatem przyjąć, że w zakresie art. 1302 § 4 zdanie drugie k.p.c. nie zostały spełnione przesłanki dopuszczalności pytania prawnego zawarte w art. 193 Konstytucji. Norma wynikająca z art. 1302 § 4 zdanie drugie k.p.c. nie znajduje zastosowania w konkretnej sprawie zawisłej przed sądem, ponieważ stan faktyczny sprawy nie jest objęty hipotezą tej normy. Nadto sądy pytające nie wykazały w treści pytania prawnego zarzutów czy wątpliwości konstytucyjnych dotyczących tej części przepisu.

W zakresie art. 1302 § 4 zdanie drugie k.p.c. nie została spełniona również jedna z przesłanek dopuszczalności pytania prawnego – przesłanka relewancji, czyli zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem. Zależność ta jest oparta na odpowiedniej relacji między treścią kwestionowanego przepisu i stanem faktycznym sprawy, w której przedstawione zostało pytanie prawne. Odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego na zagadnienie zgodności z Konstytucją art. 1302 § 4 zdanie drugie k.p.c. nie będzie mieć w żaden sposób wpływu na sposób rozstrzygania sprawy zawisłej przed sądem pytającym (por. postanowienia TK z: 6 lutego 2007 r., sygn. P 33/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 14; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57; 22 października 2007 r., sygn. P 24/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 118).

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, postanowił umorzyć postępowanie w zakresie badania zgodności z Konstytucją art. 1302 § 4 zdanie drugie k.p.c. ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

3. W następnej kolejności należy rozstrzygnąć, jakie znaczenie dla możliwości merytorycznego rozpoznania przedstawionych pytań prawnych mają wyroki Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P 39/06 oraz z 26 czerwca 2008 r. w sprawie o sygn. SK 20/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 86.

3.1. W wyroku w sprawie o sygn. P 39/06, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 494 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty, są niezgodne z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji oraz nie są niezgodne z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Sentencja tego wyroku została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 29 grudnia 2007 r. Nr 247, pod poz. 1845.

Wskazany powyżej wyrok Trybunału Konstytucyjnego zapadł w wyniku kontroli konstytucyjności zainicjowanej pytaniem prawnym, tj. środkiem, który ze swej istoty wnoszony jest w konkretnej sprawie. Sprawa ta dotyczyła nieopłaconych zarzutów od nakazu zapłaty wnoszonych przez przedsiębiorcę. Sytuacja ta odpowiadała jedynie części hipotezy art. 1302 § 3 k.p.c.

W uzasadnieniu powyższego wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał, że art. 1302 § 4 k.p.c. odnosi się także do innych odwołań i środków zaskarżenia wskazanych w art. 1302 § 3 k.p.c., o ile tylko mogą być one wniesione przez samą stronę niereprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika. Z uwagi na zakres kontroli konstytucyjności, wyznaczony ramami rozpatrywanego pytania prawnego, Trybunał Konstytucyjny orzekł o niekonstytucyjności w tym tylko zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje się, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził przy tym, że w wyniku wydanego orzeczenia następuje wewnętrzne zróżnicowanie sytuacji, z jednej strony objętych postępowaniem nakazowym, a z drugiej – wyczerpujących pozostały zakres kontrolowanego przepisu, wskazując jednocześnie, że ma możliwości orzekania poza granicami zadanego pytania prawnego, nawet jeśli te same względy konstytucyjne przemawiałyby za podobnym rozstrzygnięciem w stosunku do całości unormowania art. 1302 § 4 k.p.c.

Podkreślenia wymaga, że w związku z powyższym orzeczeniem, postanowieniem z 9 stycznia 2008 r. (sygn. S 1/08, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 9), Trybunał Konstytucyjny przedstawił Sejmowi uwagi dotyczące niezbędności podjęcia działań ustawodawczych, zmierzających do zmiany istniejącego stanu prawnego, w celu zapewnienia jego spójności w zakresie dotyczącym odrzucenia nieopłaconego pisma procesowego wniesionego przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. W uzasadnieniu tego postanowienia, Trybunał Konstytucyjny zwrócił w szczególności uwagę, że uznanie niekonstytucyjności uregulowania poddanego kontroli w postępowaniu, które zakończyło się wyrokiem z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06), w zakresie oznaczonym w sentencji, powoduje konieczność dalej idącej interwencji ustawodawczej. Niepodobna bowiem nie dostrzegać, że także inne sytuacje, w jakich znajduje zastosowanie przepis poddany kontroli w tym postępowaniu, są dotknięte podobną wadliwością jak ta, którą stwierdził Trybunał Konstytucyjny w odniesieniu do odrzucenia – bez uprzedniego wezwania – nieopłaconych zarzutów wobec nakazu zapłaty, wniesionego przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego powoduje zatem nierówność w ramach podmiotów, wobec których znajduje zastosowanie art. 1302 § 4 k.p.c.

3.2. Trybunał Konstytucyjny powrócił do kwestii konstytucyjności art. 130 2 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c. w wyroku z 26 czerwca 2008 r. w sprawie o sygn. SK 20/07, orzekając, że art. 130 2 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c., w brzmieniu nadanym ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, są niezgodne z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.

Sentencja wskazanego wyżej wyroku została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 10 lipca 2008 r. Nr 122, pod poz. 796.

Skutki wyroku w sprawie o sygn. SK 20/07 o niekonstytucyjności art. 1302 § 4 zdanie pierwsze k.p.c. w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c. odnoszą się zatem do wszelkich postępowań w sprawach gospodarczych, w których sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty.

3.3. Rozstrzygnięcia podjęte w sprawie o sygn. P 39/06, a w szczególności w sprawie o sygn. SK 20/07 nie pozostają zatem bez znaczenia dla niniejszego postępowania. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.

W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, zbędność orzekania zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli pod kątem jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie (zob. np. postanowienie TK z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia). Sam fakt wcześniejszego wydania orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność danego przepisu powoduje przewidzianą w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK zbędność powtórnego orzekania w dotyczących go sprawach (zob. postanowienie TK z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4).

Trybunał Konstytucyjny, dokonując oceny celowości prowadzenia dalszego postępowania oraz orzekania w sprawie zgodności art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c. z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji, postanowił – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK – umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.