1. Skargą konstytucyjną z 10 kwietnia 2006 r. ALTRO POLSKA sp. z o.o. (dalej: skarżąca spółka lub skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 3989 § 1 pkt 4 w związku z art. 3989 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2 oraz art. 45 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zgłoszony w skardze zarzut naruszenia konstytucyjnych praw powiązany został z postanowieniem Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2006 r. (sygn. akt I CSK 129/05) o odmowie przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej. Orzeczenie to, stanowiąc rozstrzygnięcie niezaskarżalne (tj. wyczerpujące drogę prawną), stosownie do dyspozycji art. 3989 § 2 k.p.c. nie zostało opatrzone uzasadnieniem. W ocenie pełnomocnika skarżącej zakwestionowany przepis koliduje z konstytucyjną zasadą sprawiedliwości proceduralnej oraz zasadą przyzwoitej legislacji.

Uzasadniając sformułowany w skardze zarzut, skarżąca spółka przypomniała, że sprawiedliwość proceduralna należy do istoty konstytucyjnego prawa do sądu, albowiem prawo do sądu bez zachowania standardu rzetelności postępowania byłoby prawem fasadowym. Pod przedmiotowym pojęciem mieszczą się takie elementy jak możność bycia wysłuchanym oraz ujawnianie w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia w stopniu umożliwiającym zrozumienie powodów wydania konkretnego rozstrzygnięcia.

Konstrukcja art. 3989 k.p.c. charakteryzuje się ograniczeniem udziału stron w postępowaniu dotyczącym przyjęcia lub odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz brakiem obowiązku uzasadnienia tego rozstrzygnięcia. Postanowienie w tym przedmiocie wydaje sąd w składzie jednego sędziego i nie wymaga ono ogłoszenia ani pisemnego uzasadnienia. Jednocześnie zawarcie w przepisie niezdefiniowanego wymogu „oczywistej zasadności” skargi, zdaniem skarżącej, skutkuje naruszeniem standardów rzetelności procedury.

Zakwestionowane unormowanie stawia stronę postępowania w wyjątkowo trudnej sytuacji, ponieważ nie znając uzasadnienia rozstrzygnięcia, nie może nawet w ograniczonym zakresie weryfikować jego słuszności. Konstrukcja ta jest tym bardziej niebezpieczna, że trafność rozstrzygnięcia organu w tej kwestii nie podlega żadnej kontroli.

Jednocześnie brak wymogu uzasadniania tego rodzaju orzeczeń uniemożliwia ustalenie wykładni niedookreślonego zwrotu „oczywistej zasadności” skargi kasacyjnej. Zdaniem skarżącej spółki, brak uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi do rozpoznania stanowi naruszenie praw jednostki, albowiem określenie „oczywista zasadność”, jako przesłanka tej odmowy, daje Sądowi Najwyższemu możliwość dowolnej jego interpretacji.

Przy tworzeniu prawa dopuszczalne jest posługiwanie się zwrotami niedookreślonymi. Jednakże zastosowanie takiego zwrotu z jednoczesnym wyłączeniem konieczności uzasadnienia rozstrzygnięcia przez organ orzekający oraz pozbawieniem strony możliwości uczestniczenia w posiedzeniu, na którym rozstrzygnięcie to zostaje podjęte, jest niekonstytucyjne.

W ocenie skarżącej spółki, przepis art. 3989 § 1 pkt 4 w związku z art. 3989 § 2 k.p.c. narusza prawo do sądu, w aspekcie prawa do sprawiedliwego, rzetelnego rozpoznania sprawy, w wyniku nieproporcjonalnego nagromadzenia ograniczeń praw skarżącego podmiotu, poprzez odmowę rozpoznania skargi kasacyjnej: a) przez sąd w składzie jednoosobowym, b) na posiedzeniu bez udziału i zawiadomienia stron, c) bez uzasadnienia rozstrzygnięcia oraz d) na podstawie użytego przez ustawodawcę określenia nieostrego. W wyniku zastosowania zakwestionowanej regulacji przekroczone zostały granice proporcjonalności w zakresie kształtowania rzetelnej procedury sądowej.

2. Pismem z 18 sierpnia 2006 r. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO) zgłosił udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w zakresie, w jakim skarga skarżącej spółki obejmuje art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c., podnosząc równocześnie, że przepis ten jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Uzasadniając przedstawione stanowisko, RPO przedstawił argumenty identyczne ze szczegółowo zrelacjonowanymi w części historycznej uzasadnienia rozpoznanej już sprawy o sygn. SK 68/06 (wyrok z 30 maja 2007 r., OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53; podobnie zob. postanowienia z: 27 czerwca 2007 r., sygn. SK 8/07, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 69; 27 czerwca 2007 r., sygn. SK 7/07, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 70; 27 czerwca 2007 r., sygn. SK 47/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 71; 17 lipca 2007 r., sygn. SK 69/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 90; 18 lipca 2007 r., sygn. SK 55/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 92 oraz 18 lipca 2007 r., sygn. SK 12/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 93). W tych okolicznościach nie ma konieczności ponownego ich przytaczania.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W skardze konstytucyjnej wniesionej w imieniu ALTRO POLSKA sp. z o.o. zakwestionowana została instytucja tzw. przedsądu, znajdująca zastosowanie wobec skarg kasacyjnych, przed przyjęciem ich do rozpoznania przez Sąd Najwyższy.

Odnośnie do konstytucyjności jednego z elementów tej procedury wiążąco wypowiedział się już Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06, OTK ZU nr 6/2007, poz. 53), stwierdzając, że: „Art. 3989 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji”.

Sentencja wskazanego wyżej wyroku została ogłoszona 15 czerwca 2007 r. w Dzienniku Ustaw Nr 106, pod poz. 731. Z tą chwilą – ponieważ Trybunał nie odroczył na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji terminu utraty mocy obowiązującej przepisu – art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. został wyeliminowany z systemu prawnego.

Ze względu na to, że w każdym stadium postępowania – co wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny (por. postanowienie z 16 marca 2005 r., sygn. SK 41/03, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 31 i wskazane tam wcześniejsze orzeczenia) – należy badać, czy nie zachodzą ujemne przesłanki, których zaistnienie skutkuje obligatoryjnym umorzeniem postępowania, Trybunał Konstytucyjny stanął przed koniecznością ustalenia, jakiego rodzaju konsekwencje dla rozpatrywanej niniejszym sprawy wywołał wspomniany wyrok z 30 maja 2007 r.

2. Na wstępie należy zauważyć, że przedmiot kontroli wskazany przez skarżącą spółkę jest inny od tego, o którym wiążąco wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. SK 68/06.

Zgodnie z petitum, zakres zaskarżenia badanej obecnie skargi konstytucyjnej obejmuje art. 3989 § 1 pkt 4 w związku z art. 3989 § 2 k.p.c. Z formalnego punktu widzenia można byłoby więc dojść do wniosku, że uprzednia utrata mocy obowiązującej – wskutek wyroku z 30 maja 2007 r. – zdania drugiego przepisu, wymienionego jedynie jako związkowy (art. 3989 § 2) w stosunku do przepisu zaskarżonego (art. 3989 § 1 pkt 4), pozostaje bez wpływu na ocenę potrzeby (celowości) dalszego prowadzenia niniejszego postępowania.

Inaczej jednak kwestia ta przedstawia się w świetle rezultatów analizy materialnej, czyli skonfrontowania problemu konstytucyjnego, rozstrzygniętego w sprawie o sygn. SK 68/06 z problemem leżącym u podłoża skargi konstytucyjnej wniesionej przez ALTRO POLSKA sp. z o.o.

3. Obydwa przepisy – zarówno ten zakwestionowany w niniejszej sprawie, jak i ten poddany ocenie konstytucyjności w uprzednio zakończonej wyrokiem sprawie o sygn. SK 68/06 – dotyczą tzw. przedsądu kasacyjnego uregulowanego w art. 3989 k.p.c. Przepis ten w § 1 wskazuje, że: „Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli: 1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, 2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, 3) zachodzi nieważność postępowania lub 4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona”. Z kolei § 2 stanowił, że: „O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie nie wymaga pisemnego uzasadnienia”.

W każdym z paragrafów art. 3989 k.p.c. ustawodawca uregulował odrębny aspekt instytucji przedsądu. Pierwszy z nich wymienia przesłanki przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, drugi ustanawia tryb orzekania w tej sprawie.

Skarżąca zakwestionowała art. 3989 § 1 pkt 4, określający badaną w przedsądzie przesłankę „oczywistej zasadności”, której spełnienie decyduje o zakwalifikowaniu skargi kasacyjnej do kolejnego etapu: merytorycznego badania podniesionych w niej zarzutów. Przepis ten stanowił podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie spółki ALTRO POLSKA sp. z o.o., jakim było postanowienie Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2006 r. (sygn. akt I CSK 129/05) o odmowie przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej.

Należy jednak podkreślić, że w skardze konstytucyjnej, która zainicjowała niniejsze postępowanie, nie została podważona dopuszczalność posługiwania się przez ustawodawcę zwrotami niedookreślonymi. Przeciwnie, skarżąca spółka wyraźnie godzi się z taką możliwością, jednakże – i w tym zakresie jej argumentacja w pełni pokrywa się z zasadniczymi motywami, na podstawie których Trybunał Konstytucyjny wyrokował w sprawie o sygn. SK 68/06 – nie przy równoczesnym wyłączeniu konieczności uzasadniania przez organ orzekający swego rozstrzygnięcia oraz pozbawienie strony prawa uczestniczenia w posiedzeniu, na którym rozstrzygniecie to zapada.

Jest ewidentne – na co poza uzasadnieniem skargi konstytucyjnej wskazuje również sposób ujęcia w jej petitum przedmiotu kontroli, czyli wskazanie na związek treściowy pomiędzy art. 3989 § 1 pkt 4 oraz art. 3989 § 2 k.p.c. – że skarżąca zakwestionowała mechanizm rekonstruowany łącznie na podstawie tych dwóch przepisów. Zdaniem skarżącej, niezgodność art. 3989 § 1 pkt 4 k.p.c. z konstytucyjną zasadą rzetelnej procedury sądowej wynika z nagromadzenia w instytucji przedsądu nadmiernych ograniczeń jawności w toku rozpatrywania skarg kasacyjnych przez Sąd Najwyższy.

4. W tym kontekście przypomnieć należy, że również we wspominanej, rozstrzygniętej wcześniej sprawie o sygn. SK 68/06, powodem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności art. 3989 § 2 zdania drugiego k.p.c. była kumulacja w instytucji przedsądu kilku nieproporcjonalnych ograniczeń wyłączających obowiązek informacyjny sądu. Z perspektywy konstytucyjnej niemożliwy do zaakceptowania był stan przyjęty na gruncie k.p.c., wyłączający wszelkie możliwe tu instrumenty zapewniające przejrzystość orzekania, tj.: 1) niejawność dla stron postępowania posiedzenia, w ramach którego zapada decyzja o nieprzyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania, 2) zwolnienie Sądu Najwyższego z obowiązku sporządzenia uzasadnienia takiej decyzji procesowej oraz 3) posłużenie się przez ustawodawcę ocennymi przesłankami, od spełnienia których zależy przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania.

W konsekwencji stwierdzenia niekonstytucyjności art. 3989 § 2 zdania drugiego k.p.c., z dniem ogłoszenia sentencji wyroku Trybunału w Dzienniku Ustaw, czyli 15 czerwca 2007 r. (o czym była już mowa), nastąpiła utrata mocy obowiązującej przez ten przepis, czyli – innymi słowy – został on wyeliminowany z systemu prawa.

Wynikające z poddanego kontroli przepisu zwolnienie Sądu Najwyższego z obowiązku uzasadniania postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania stanowiło odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 387 § 1 k.p.c., która – z mocy art. 39821 k.p.c. – znajdowałaby odpowiednie zastosowanie także w tym postępowaniu. Derogowanie normy szczególnej, wyrażonej w art. 3989 § 2 zdaniu drugim k.p.c., spowodowało powrót do uregulowania o charakterze ogólnym. W rezultacie, wobec utraty mocy obowiązującej przez przepis uznany w sprawie o sygn. SK 68/06 za niekonstytucyjny, ogólna zasada uzasadniania orzeczeń przez Sąd Najwyższy objęła także postanowienia w sprawie odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

5. Powszechnie obowiązujące i ostateczne rozstrzygnięcie Trybunału w sprawie o sygn. SK 68/06 wyczerpało podniesiony w skardze stanowiącej podstawę niniejszego postępowania problem konstytucyjny. Wspomniany wyrok ukształtował (jakkolwiek nie przesądzając ani nie utrwalając – jako jedynej konstytucyjnie dopuszczalnej – koncepcji tej instytucji na przyszłość) procedurę podejmowania decyzji w sprawie przyjęcia skargi kasacyjnej w sposób odpowiadający wymogom realizacji obowiązku informacyjnego.

Z formalnoprawnego punktu widzenia nie jest to oczywiście równoznaczne z wydaniem wyroku stwierdzającego zgodność art. 3989 § 1 pkt 4 k.p.c. z Konstytucją. Nie oznacza to bynajmniej, że jedynie taka konstatacja przesądzałaby definitywnie kwestię dalszego prowadzenia niniejszego postępowania.

Po pierwsze, w nowym stanie prawnym, wynikającym z wyroku w sprawie o sygn. SK 68/06, ewentualne zastrzeżenia co do konstytucyjności przepisu zakwestionowanego przez skarżącą spółkę wymagałyby ponownego i odmiennego (ze względu na zmianę kontekstu normatywnego) uzasadnienia. Przedstawione w skardze konstytucyjnej argumenty odwołujące się do nieproporcjonalnego nagromadzenia w ramach jednego postępowania sądowego kilku wykluczających obowiązek informacyjny Sądu Najwyższego czynników, wobec eliminacji jednego z nich, utraciły aktualność. Nie ulega wątpliwości, że podstawowego zarzutu skargi konstytucyjnej, czyli braku możliwości zweryfikowania trafności rozstrzygnięcia przyjętego w postanowieniu Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, w obecnej sytuacji, tj. gdy postanowienie to musi być opatrzone pisemnym uzasadnieniem, nie da się podtrzymać.

Po drugie – i jest to okoliczność przytaczana pomocniczo, celem uwypuklenia istoty powyższego wywodu – na temat dopuszczalności posługiwania się przez ustawodawcę zwrotami niedookreślonymi i pojęciami nieostrymi wielokrotnie wypowiadał się już Trybunał Konstytucyjny. W analogicznej do rozpatrywanej niniejszym sprawie, dotyczącej przedsądu w sprawie kasacji w postępowaniu karnym, Trybunał stwierdził wprost, że: „użycie zwrotu nieostrego wymaga istnienia szczególnych gwarancji proceduralnych, zapewniających przejrzystość i ocenność praktyki wypełniania nieostrego zwrotu konkretną treścią przez organ, decydujący o tym wypełnieniu. (…) Uzyskanie informacji, danych umożliwiających ocenę, że praktyka w tym zakresie jest prawidłowa, jest możliwe zwłaszcza na podstawie analizy orzecznictwa sądowego, które autorytatywnie usuwa istniejące obiektywnie wątpliwości co do treści zwrotu niedookreślonego. Nie ulega wątpliwości, że ustalanie treści zwrotu «oczywista bezzasadność» może być dokonane w sensowny sposób tylko na podstawie analizy uzasadnień orzeczeń sądu kasacyjnego przyjmującego in concreto istnienie oczywistej bezzasadności. (…) W konkluzji należy uznać, że posługując się zwrotami niedookreślonymi i dając w tym zakresie możliwość ich doprecyzowania przez orzekający sąd, ustawodawca nie narusza granic swobody regulacyjnej przewidzianej dla demokratycznego państwa prawnego” (wyrok z 16 stycznia 2006 r., sygn. SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2).

6. Podsumowując, merytoryczna ocena konstytucyjności przepisu (który formułuje przesłankę rozpoznania skargi kasacyjnej przez Sąd Najwyższy z użyciem zwrotu niedookreślonego, jakim jest „oczywista zasadność”) z punktu widzenia obecnie już nieadekwatnych zarzutów sformułowanych przez ALTRO POLSKA sp. z o.o. i w sytuacji, gdy – zgodnie z intencją skargi leżącej u podstaw niniejszej sprawy – przywrócona została konstytucyjność regulacji k.p.c. odnoszącej się do instytucji przedsądu, jest w ocenie Trybunału Konstytucyjnego zbędna. Tym samym ziszczona została przesłanka określona w art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) i postępowanie należało umorzyć.

Ze względu na powyższe Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.