W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 14 stycznia 2013 r. (data nadania) K.S. (dalej: skarżący) zakwestionował zgodność art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 1431; dalej: ustawa zmieniająca) w zakresie, w jakim stanowi, że „przepisy nin. ustawy stosuje się również przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności orzeczonej wyrokiem wykonalnym przed dniem jej wejścia w życie”, z art. 2, art. 31 ust. 1 i 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 42 ust. 1 Konstytucji.

Skarżący twierdzi, że zakwestionowany art. 10 ust. 1 ustawy zmieniającej doprowadził do pogorszenia sytuacji osób prawomocnie skazanych przed wejściem w życie ustawy zmieniającej. Przepis ten – jego zdaniem – narusza konstytucyjne zasady: ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, ochrony praw nabytych (art. 2); lex retro non agit, nulla poena sine lege (art. 42 ust. 1) oraz równości (wywodzoną przez skarżącego z art. 32 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji).

Postanowieniem z 2 września 2013 r. (doręczonym pełnomocnikowi 10 września 2013 r.) Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej, ustaliwszy, że skarżący nie wskazał naruszonych praw, a w konsekwencji nie określił sposobu ich naruszenia.

W zażaleniu z 16 września 2013 r. skarżący zaskarżył postanowienie Trybunału w całości. Wniósł o jego uchylenie i nadanie skardze dalszego biegu. Skarżący zarzucił, że zakwestionowany art. 10 ust. 1 ustawy zmieniającej odnosi się do kar już wcześniej orzeczonych powodując znaczne zaostrzenie jego odpowiedzialności karnej. Ponadto, wymiar kary orzeczonej na podstawie tego przepisu jest „schematyczny [i] mechaniczny”; jego wsteczne działanie godzi w prawo nabyte do odbywania kary na zasadach określonych w dniu uprawomocnienia się wyroku. Zakwestionowany przepis naruszył zatem prawo skarżącego do wolności (art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji), które należy – jak podkreślił – łączyć z zasadami: ochrony praw nabytych, zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa (art. 2 Konstytucji) oraz niedziałania prawa wstecz (art. 42 ust. 1 Konstytucji). Zdaniem skarżącego zaskarżony przez niego przepis naruszył także zasadę równego traktowania (art. 32 ust. 1 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 25 ust. 1 pkt 3 lit. b in fine w związku z art. 36 ust. 6 i 7 w związku z art. 49 ustawy o TK). Na etapie rozpoznania zażalenia Trybunał Konstytucyjny bada przede wszystkim, czy wydając zaskarżone postanowienie, prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu.

Trybunał stwierdza, że zażalenie jest zasadne i zasługuje na uwzględnienie.

Podstawą odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej było stwierdzenie przez Trybunał, że skarżący nie wskazał naruszonych praw, a w konsekwencji nie określił sposobu ich naruszenia.

Analiza zarzutów zażalenia pozwala jednak stwierdzić, że „zaufanie” skarżącego do art. 65 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.), obowiązującego zarówno w chwili popełnienia czynu zabronionego, za który skarżący został skazany na karę ograniczenia wolności, jak i w chwili, w której dopuścił się zachowania stanowiącego podstawę do orzeczenia kary zastępczej, uzasadniało skarżącemu zakładać, że będzie mógł skorzystać z zastępczej kary grzywny. Tymczasem orzeczona przez Sąd Okręgowy w Poznaniu kara wolnościowa została zamieniona na podstawie znowelizowanego art. 65 § 1 k.k.w. na karę izolacyjną (pozbawienia wolności). Skarżący zarzuciwszy w skardze naruszenie wynikającej z art. 2 Konstytucji zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa wskazał zatem naruszone prawo, a także określił sposób jego naruszenia.

W ocenie Trybunału skarga spełnia także wymogi formalne określone w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, w odniesieniu do zarzutów naruszenia art. 42 ust. 1 Konstytucji. Skarżący wskazał bowiem, że zakwestionowany przepis w zakresie, w jakim nakazuje stosować art. 65 ust. 1 k.k.w. w brzmieniu nadanym tą ustawą także przy wykonywaniu orzeczeń, które stały się wykonalne przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej, znacznie zaostrzył odpowiedzialność karną i pogorszył jego sytuację prawną. Orzeczona kara zastępcza jest surowsza od kary orzeczonej za popełnienie czynu zabronionego. Uprawnienie do wniesienia skargi skarżący wiąże zatem z naruszeniem zasady, która zakazuje orzekać i wykonywać kary surowsze niż te, które były przewidziane w momencie popełnienia czynu. W wyroku z 25 maja 2004 r. (sygn. SK 44/03), Trybunał odwoławszy się do swojego dotychczasowego orzecznictwa podkreślił, że z wyrażonej w art. 42 ust. 1 Konstytucji zasady nullum crimen sine lege wynikają postulaty skierowane zarówno do ustawodawcy, jak i do osób stosujących prawo. Zdaniem Trybunału, „najważniejszym postulatem związanym z omawianą zasadą jest zakaz wstecznego (pogarszającego sytuację sprawcy) działania ustawy karnej. Mówi się tu o zasadzie lex retro non agit. Ten ostatni postulat wynikający z zasady nullum crimen sine lege stanowi o jej istocie, jest powodem, dla którego zasada ta ma wręcz priorytetową rangę wśród zasad odpowiedzialności prawnokarnej” (OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 46).

Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 7 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 14 stycznia 2013 r. (data nadania) K.S. (dalej: skarżący) zakwestionował zgodność art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 1431; dalej: ustawa zmieniająca) w zakresie, w jakim stanowi, że „przepisy nin. ustawy stosuje się również przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności orzeczonej wyrokiem wykonalnym przed dniem jej wejścia w życie”, z art. 2, art. 31 ust. 1 i 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 42 ust. 1 Konstytucji.

Skargę konstytucyjną wniesiono w związku z następującą sprawą. Postanowieniem z 4 października 2012 r. (sygn. akt VI Ko 5202/12) Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu – na podstawie art. 65 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej: k.k.w.) – zmienił skarżącemu pozostałą do wykonania karę 12 miesięcy ograniczenia wolności, orzeczoną wyrokiem tego sądu z 17 listopada 2011 r. (sygn. akt VI K 1782/11), na zastępczą karę 135 dni pozbawienia wolności z powodu uchylania się od odbywania orzeczonej kary ograniczenia wolności. Sąd nie uwzględnił przy tym wniosku skarżącego o orzeczenie zastępczej kary grzywny. Postanowieniem z 15 listopada 2012 r. (sygn. akt V Kzw 1649/12) Sąd Okręgowy w Poznaniu – Wydział V Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych utrzymał w mocy powyższe postanowienie. W uzasadnieniu wskazał, że z uwagi na brzmienie art. 10 ust. 1 ustawy zmieniającej nie ma podstaw, by wobec skarżącego orzec zastępczą karę grzywny zamiast, pozostałej do wykonania kary, ograniczenia wolności.

Skarżący twierdzi, że zakwestionowany art. 10 ust. 1 ustawy zmieniającej doprowadził do pogorszenia sytuacji osób prawomocnie skazanych przed wejściem w życie ustawy zmieniającej. Przepis ten – jego zdaniem – narusza konstytucyjne zasady: ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, ochrony praw nabytych (art. 2); lex retro non agit, nulla poena sine lege (art. 42 ust. 1) oraz równości (wywodzoną przez skarżącego z art. 32 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji).

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 29 stycznia 2013 r. (doręczonym 4 lutego 2013 r.) pełnomocnika skarżącego wezwano do uzupełnienia braków formalnych skargi, tj. wskazania, jakie prawa i wolności skarżącego wyrażone w art. 2, art. 31 ust. 1 i 3, art. 32 ust. 1, art. 42 ust. 1 Konstytucji i w jaki sposób zostały naruszone przez zakwestionowany w skardze art. 10 ust. 1 ustawy zmieniającej.

W piśmie procesowym z 11 lutego 2013 r., będącym odpowiedzią na zarządzenie, pełnomocnik skarżącego powtórzył wywód przedstawiony w skardze.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest sformalizowanym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Merytoryczne rozpoznanie skargi jest uzależnione od spełnienia warunków określonych zarówno w art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i w art. 46 oraz art. 47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Negatywna ocena strony formalnej wniesionej skargi konstytucyjnej wynika z niespełnienia przez skarżącego warunków określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK. Trybunał podkreśla, że zgodnie ze wskazanym przepisem ustawy zasadniczej skargę może wnieść „każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone”. Znaczy to, że przesłanką złożenia skargi konstytucyjnej nie jest każde naruszenie Konstytucji, ale tylko naruszenie wyrażonych w niej norm regulujących wolności lub prawa człowieka i obywatela. Zatem w skardze konstytucyjnej należy wskazać zarówno konkretną osobę, której wolności lub prawa konstytucyjne naruszono, jak i te prawa i wolności (poręczone, zapewnione, gwarantowane, chronione), które zostały naruszone, a także określić sposób tego naruszenia.

W odniesieniu do podstaw analizowanej skargi konstytucyjnej Trybunał stwierdza, co następuje.

Po pierwsze, z art. 2 Konstytucji nie wynikają dla skarżącego żadne prawa podmiotowe. Normy wywodzone z tego przepisu wyznaczają jedynie standard kreowania wolności i praw przez ustawodawcę, nie wprowadzając konkretnej wolności czy konkretnego prawa. Jak stwierdził Trybunał w wyroku z 23 listopada 1998 r., „dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw w trybie skargi konstytucyjnej podstawy poszukiwać należy nie w ogólnej klauzuli demokratycznego państwa prawnego, lecz w konkretnych postanowieniach Konstytucji [które wolności i prawa wyrażają]” (SK 7/98, OTK ZU nr 7 1998, poz. 114, zob. także postanowienie pełnego składu TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60 oraz postanowienia z 10 stycznia 2001 r., Ts 72/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 12; 20 lutego 2008 r., SK 27/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 22). Wskazane w skardze konstytucyjnej zasady: ochrony zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, ochrony praw nabytych oraz lex retro non agit, które Trybunał traktuje jako elementy zasady państwa prawnego, nie mogą być zatem podstawą skargi konstytucyjnej.

Poza tym Trybunał przypomina, że na temat powoływania się na naruszenie powyższych zasad jako podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej wypowiedział się w wyroku z 10 lipca 2000 r. Trybunał orzekł, że: „wynikająca z art. 2 Konstytucji zasada lex retro non agit oraz zasada ochrony praw słusznie nabytych mają charakter zasad przedmiotowych, wyznaczających granice ingerencji władzy publicznej w sferę praw podmiotowych. Naruszenie tych zasad może uzasadniać zarzut niedopuszczalnego wkroczenia przez tę władzę w sferę konstytucyjnie chronionych praw lub wolności jednostki, co w konsekwencji prowadzi do stwierdzenia sprzecznego z porządkiem konstytucyjnym naruszenia tych praw lub wolności. Obowiązkiem skarżącego jest zatem wskazanie, w zakresie jakich praw lub wolności konstytucyjnych sąd lub inny organ administracji publicznej wydał orzeczenie sprzeczne z zakazem retroakcji lub zasadą ochrony praw nabytych, samo odwołanie się do zasady państwa prawnego nie jest wystarczające w perspektywie warunków wynikających z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym” (SK 21/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 144; zob. również postanowienie TK z 17 lutego 1999 r., Ts 154/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 34). W odniesieniu do zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa Trybunał orzekł natomiast, że modyfikacja przepisów dotyczących zasad warunkowego przedterminowego zwolnienia nie obejmuje gwarancji pewności prawa, ponieważ zastosowanie warunkowego przedterminowego zwolnienia następuje nie w fazie orzekania, lecz później, w fazie wykonawczej, i pełni wiele funkcji, m.in. ułaskawienia i darowania kary. Zdaniem Trybunału skazani nie mogą oczekiwać, że niezmienna będzie regulacja, której stosowanie nie ma już bezpośredniego związku z wymiarem kary, ale ze sposobem jej wykonywania.

Po drugie, Trybunał wyraża pogląd, że „art. 32 Konstytucji wyraża przede wszystkim zasadę ogólną i dlatego w pierwszej kolejności winien być odnoszony do konkretnych przepisów Konstytucji, nawet jeżeli konstytucyjna regulacja danego prawa jest niepełna i wymaga konkretyzacji ustawowej. (…) W skardze konstytucyjnej należy powołać oba przepisy Konstytucji, dopiero one wyznaczają bowiem konstytucyjny status jednostki, który przez regulację ustawową lub podustawową został naruszony. Natomiast, gdy chodzi o uprawnienia określone w innych niż Konstytucja aktach normatywnych – jeśli treść konkretnego prawa ustala się wyłącznie na ich podstawie – art. 32 Konstytucji stanowi zasadę systemu prawa, a nie wolność lub prawo o charakterze konstytucyjnym” (zob. postanowienie pełnego składu TK z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225).

Po trzecie, wzorcem kontroli w sprawie, w związku z którą skarżący wniósł skargę, nie może być art. 42 ust. 1 Konstytucji. Powyższy przepis ustawy zasadniczej odnosi się do orzekania o winie i karze, a zatem nie może być podstawą kontroli normy, która dotyczy instytucji związanej z wykonywaniem już orzeczonej kary.

Jak wynika z powyższego, skarżący nie wskazał naruszonych praw, a w konsekwencji – sposobu ich naruszenia. To zaś – w myśl art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 i art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK – jest podstawą odmowy nadania dalszego biegu skardze.

W odniesieniu do zarzutu naruszenia przez zaskarżone przepisy art. 31 ust. 3 Konstytucji Trybunał zauważa, że oceny zgodności zakwestionowanej normy z tym artykułem dokonuje się tylko wtedy, gdy można stwierdzić, że w ogóle doszło do ingerencji w treść wolności lub praw wyrażonych w innych przepisach Konstytucji. Dopiero można zbadać, czy doszło do naruszenia samego art. 31 ust. 3 Konstytucji (zob. wyrok TK z 29 kwietnia 2003 r., SK 24/02, OTK ZU nr 4/A/2003, poz. 33). Skoro – jak ustalił Trybunał – skarżący nie wykazał, że w jego sprawie doszło do naruszenia jakichkolwiek praw, to okoliczność ta wyklucza konieczność dokonania oceny zgodności zakwestionowanej normy z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Dodatkowo Trybunał zwraca uwagę na to, że przyjęte w art. 10 ust. 1 ustawy zmieniającej rozwiązanie legislacyjne nie jest nowe. Jest ono bowiem powtórzeniem rozwiązania przyjętego w art. 243 § 1 k.k.w., w myśl którego przepisy niniejszego kodeksu stosuje się również przy wykonywaniu orzeczeń, które stały się wykonalne przed dniem jego wejścia w życie.

W tym stanie rzeczy Trybunał orzekł jak na wstępie.