1. Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się 24 września 2001 r. do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności art. 47934, 47954, 47965, 47976 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: kodeks postępowania cywilnego) w zakresie, w jakim przepisy te wyłączają obowiązek zwrotu kosztów postępowania odpowiednio przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji oraz Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego, z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wnioskodawca wskazał, iż zakwestionowane przepisy zostały wprowadzone ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 122, poz. 1319; dalej: ustawa z 15 grudnia 2000 r.). W ocenie Rzecznika zawarta w nich regulacja wyłączająca obowiązek zwrotu kosztów procesu przez Prezesów wskazanych Urzędów jest niezgodna z podstawowymi standardami ochrony praw obywatelskich.

Wnioskodawca podkreślił, że przed wejściem w życie ustawy z 15 grudnia 2000 r. do kosztów procesu w postępowaniu przed sądem antymonopolowym miały zastosowanie ogólne reguły wynikające z art. 98-110 k.p.c. W szczególności, w myśl art. 98 k.p.c., strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Wnioskodawca zaznaczył, iż – zgodnie z poglądami przedstawicieli doktryny – z art. 98 k.p.c. wynikają dwie zasady procesu cywilnego: odpowiedzialności za wynik postępowania oraz zwrotu kosztów niezbędnych i celowych. Zasady te doznają ograniczenia na rzecz przypadków, gdy przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują możliwość stosowania przez sąd zasady zawinienia (art. 101, 103, 110 i 842 § 1 k.p.c.), zasady słuszności (art. 102 k.p.c.) oraz zasady kompensaty (art. 100 i 104 k.p.c.). Natomiast, jak wskazał Rzecznik, kwestionowane przepisy art. 47934, 47954, 47965, 47976 k.p.c. wbrew ogólnej zasadzie określonej w art. 98 k.p.c. zwalniają odpowiednio Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji oraz Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego w postępowaniu przed sądem antymonopolowym z obowiązku wnoszenia opłaty sądowej i zwrotu kosztów. Oznacza to, iż w przypadku uwzględnienia przez sąd antymonopolowy odwołania bądź zażalenia od decyzji i postanowień Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji oraz Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego strona, która zaskarżyła te rozstrzygnięcia nie może żądać od wymienionych podmiotów zwrotu poniesionych kosztów procesu. Według wnioskodawcy, roszczenie o zwrot kosztów procesu ma charakter majątkowy, ponieważ jest świadczeniem pieniężnym wyrażonym ściśle oznaczoną kwotą. Na ocenę charakteru majątkowego roszczenia o zwrot kosztów nie ma, zdaniem wnioskodawcy, wpływu okoliczność, iż ma ono typowo procesową naturę i nie może być dochodzone jako żądanie główne w odrębnej sprawie, zaś wygasa, jeżeli strona najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia nie złoży sądowi spisu kosztów albo nie zgłosi wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych (art. 109 k.p.c.). Zdaniem Rzecznika roszczenie o zwrot kosztów procesu podlega jako roszczenie majątkowe ochronie zagwarantowanej w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Przytaczając orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z 21 maja 2001 r., sygn. SK 15/00) wnioskodawca wskazał, iż prawa majątkowe podlegają równej ochronie prawnej, która nie powinna być różnicowana ze względu na zakres podmiotowy. Zauważył, iż ogólna reguła art. 98 k.p.c. jest zachowana również w stosunku do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w prowadzonych przed sądem antymonopolowym sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47936-47945 k.p.c.) oraz w zbliżonym do tego postępowania postępowaniu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. Wskazał mianowicie, iż z art. 55 ust. 1 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz. U. Nr 74, poz. 368 ze zm.) wynika, że w orzeczeniu uwzględniającym skargę sąd orzeka zwrot kosztów na rzecz skarżącego od organu, który wydał zaskarżony akt lub podjął zaskarżoną czynność albo dopuścił się bezczynności.

Wnioskodawca podkreślił, iż art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji wyłączają dowolną ingerencję ustawodawcy zwykłego w sferę konstytucyjnie chronionych praw majątkowych. Ingerencja taka uznawana jest za dopuszczalną, jeżeli odpowiada wymaganiom określonym w art. 31 ust. 3 Konstytucji. W ocenie wnioskodawcy wprowadzone ograniczenia nie odpowiadają przesłankom dopuszczalności ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw. Rzecznik twierdził, że nie istnieje żaden funkcjonalny związek pomiędzy ograniczeniem ustanowionym w przepisach art. 47934, 47954, 47965, 47976 k.p.c. a bezpieczeństwem państwa, porządkiem publicznym, ochroną środowiska, zdrowia i moralności publicznej. Wnioskodawca uważa również, iż wprowadzone ograniczenie nie jest związane z koniecznością ochrony praw i wolności innych osób.

2. Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w piśmie z 17 września 2002 r. wyraził w imieniu Sejmu stanowisko, iż kwestionowane przepisy art. 47954, art. 47965 i art. 47976 k.p.c. w zakresie w jakim wyłączają obowiązek zwrotu kosztów postępowania przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów odpowiednio przez Prezesów: Urzędu Regulacji Energetyki, Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty oraz Urzędu Transportu Kolejowego są niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 24 września 2001 r. przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu swoje stanowisko, zgodnie z którym art. 47934, 47954, 47965, 47976 k.p.c., w zakresie w jakim przepisy te wyłączają obowiązek zwrotu kosztów postępowania odpowiednio przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji oraz Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego są niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Prokurator Generalny podzielił w całości opinię Rzecznika Praw Obywatelskich podnosząc w uzasadnieniu swojego stanowiska, iż zakwestionowane przepisy, na podstawie których Prezesi wymienionych w nich Urzędów nie mają obowiązku wnoszenia opłaty sądowej i zwrotu kosztów postępowania bezzasadnie pozbawiają stronę przeciwną w postępowaniu przed sądem antymonopolowym roszczenia o zwrot kosztów. Prokurator Generalny stwierdził, iż prowadzi to do zróżnicowania stron postępowania, które ma charakter podmiotowy i zgodził się z oceną wnioskodawcy, iż brak jest obiektywnego uzasadnienia dla konstytucyjnego celu takiego zróżnicowania. Zdaniem Prokuratora Generalnego odrębność postępowania w sprawach dotyczących ochrony konkurencji, regulacji energetyki, regulacji telekomunikacji i regulacji transportu kolejowego przed sądem antymonopolowym nie może wpływać na pozycję procesową stron i związane z nią uprawnienia. Podniósł, iż wszelkie gwarancje procesowe służące stronie muszą w jednakowym stopniu dotyczyć każdego podmiotu, który tę stronę identyfikuje. Uczestnik postępowania wskazał, iż kwestionowana regulacja prawna znajduje uzasadnienie jedynie w tym, że Prezesi Urzędów wymienionych w przedmiotowych przepisach są centralnymi organami administracji rządowej, których działalność jest finansowana z budżetu państwa. Stwierdził jednakże, że nie jest dopuszczalne różnicowanie uprawnień stron procesu na tej podstawie i uprzywilejowanie Prezesów wymienionych urzędów kosztem strony przeciwnej, która domagając się ochrony swoich praw przed sądem antymonopolowym realizuje tym samym swoje konstytucyjne prawo do sądu.

Prokurator Generalny zauważył, iż kwestię kosztów procesu w postępowaniu przed sądem antymonopolowym można rozpatrywać w płaszczyźnie różnych praw konstytucyjnych: prawa do sądu (dostępność do sądu z uwagi na wysokość kosztów), prawa do równego traktowania przez władze publiczne oraz równej dla wszystkich ochrony praw majątkowych. Zgodził się z wnioskodawcą, iż roszczenie o zwrot kosztów procesu ma charakter majątkowy, zaś procesowa natura tego roszczenia nie zmienia takiej oceny, skoro roszczenie to jest wymierne w pieniądzu, a koszty procesu pokrywane są z majątku strony. Stwierdził, iż wynikające z zakwestionowanych przepisów ograniczenie konstytucyjnych praw majątkowych jest niedopuszczalne, ponieważ nie zostały spełnione przesłanki określone w art. 31 ust. 3 Konstytucji, w szczególności nie można ustalić konstytucyjne legitymowanego celu, któremu ograniczenie ma służyć. W związku z tym uznał, iż nie jest spełniony warunek konieczności ustanowienia zakwestionowanej regulacji prawnej, co uzasadnia twierdzenie, iż zakwestionowane przepisy są niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

4. W dniu 31 lipca 2002 r. Rzecznik Praw Obywatelskich złożył do Trybunału Konstytucyjnego pismo nr RPO/382792/01/V/ST, w którym na podstawie art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) cofnął wniosek w zakresie dotyczącym zadania zbadania zgodności art. 47934 k.p.c. w zakresie, w jakim przepis ten wyłącza obowiązek zwrotu kosztów postępowania przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wnioskodawca wskazał, iż wyrokiem z 12 czerwca 2002 r. (sygn. P 13/01) Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności tego przepisu z art. 32 ust. 1 Konstytucji, toteż wnosi w tej części o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, ze prawo do cofnięcia wniosku przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienia TK z: 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; 8 marca 2000 r., sygn. K. 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64, 13 września 2000 r., sygn. K. 24/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 192). Cofnięcie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega zatem kontroli Trybunału Konstytucyjnego, co w konsekwencji oznacza konieczność umorzenia postępowania stosownie do treści art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 112). Kierując się powyższymi ustaleniami należy stwierdzić, że Rzecznik Praw Obywatelskich skutecznie cofnął wniosek, zatem postępowanie w tym zakresie podlega umorzeniu w trybie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Nadto Trybunał Konstytucyjny zważył, iż niezależnie od zgłoszonego przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku procesowego o umorzenie postępowania, rozstrzygnięcie o niezgodności art. 47934 k.p.c. z Konstytucją zawarte w wyroku z 12 czerwca 2002 r. (sygn. P 13/01) musiało w niniejszej sprawie doprowadzić do umorzenia postępowania w części dotyczącej zbadania konstytucyjności art. 47934 k.p.c. z powodu utraty mocy obowiązującej wskazanego przepisu przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.