1. Sąd Okręgowy w Gliwicach Wydział I Cywilny, postanowieniem z 29 grudnia 2010 r. (sygn. akt I C 354/09) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorcy państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 Konstytucji.

W stanie faktycznym sprawy grupa najemców w pozwie wniesionym przeciwko spółdzielni mieszkaniowej domagała się zobowiązania pozwanej do ustanowienia na ich rzecz praw odrębnej własności zajmowanych przez nich lokali i złożenia oświadczenia o przeniesieniu lokali mieszkalnych wraz ze związanymi z nimi prawami. Powodowie wskazali, że są najemcami lokali zakładowych przekazanych nieodpłatnie pozwanej spółdzielni i na podstawie art. 48 ust. 1 u.s.m. przysługuje im wskazane roszczenie. Pozwana spółdzielnia nie kwestionowała kwalifikacji powodów, zarzuciła natomiast niezgodność art. 48 ust. 1 u.s.m. z Konstytucją, powołując argumentację Trybunału Konstytucyjnego zawartą w wyroku z 15 lipca 2009 r. w sprawie o sygn. K 64/07 (OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110), w którym art. 48 ust. 3 u.s.m. został uznany za niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

W ocenie sądu pytającego, art. 48 ust. 1 u.s.m. stanowi ingerencję w prawo własności przysługujące spółdzielni mieszkaniowej, gdyż ogranicza prawa rozporządzania rzeczą i pozbawia ochrony prawa własności. Przepis nie ustanawia żadnego ekwiwalentu od najemcy za uzyskiwane prawo własności. Spółdzielnia została pozbawiona swobody podjęcia decyzji o zbyciu lub zachowaniu własności, odebrano jej także wpływ na to, komu przypadnie własność lokalu, wreszcie pozbawiono ją możliwości uzyskania jakiegokolwiek świadczenia pieniężnego w zamian. Prowadzi to do bezpodstawnego wzbogacenia najemców, którzy otrzymują prawo własności, kosztem pozostałych członków spółdzielni i kosztem umniejszenia wartości majątku spółdzielni. W świetle art. 2 Konstytucji nie do zaakceptowania jest sytuacja, w której następuje tak daleko idące zróżnicowanie statusu podmiotów pomiędzy spółdzielnią a innymi podmiotami. Art. 48 ust. 1 u.s.m. zakłóca poczucie sprawiedliwości społecznej, dając uprzywilejowanie jednym (najemcom) kosztem innych (ogół spółdzielców). Zasada równości z art. 32 ust. 1 Konstytucji wymaga równego traktowania przez władze publiczne, również przez stwarzanie szans na uwłaszczenie na porównywalnych warunkach. Dyskryminacji innych podmiotów niż najemcy, również nabywających własność, nie da się usprawiedliwić. Konstytucja w art. 64 ust. 1 gwarantuje każdemu prawo do nabycia własności lokalu, jednak zasady uwłaszczenia muszą być sprawiedliwe społecznie i możliwie adekwatne do realiów wolnego rynku, czego nie zapewnia art. 48 ust. 1 u.s.m. W świetle art. 48 ust. 1 u.s.m., własność spółdzielcza, tworzona wysiłkiem wszystkich spółdzielców, jest traktowana jako gorsza od własności przysługującej innym osobom.

2. Sąd Okręgowy w Katowicach, Wydział II Cywilny, postanowieniem z 7 października 2011 r. (sygn. akt II C 133/10/4) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje roszczenie najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego o przeniesienie własności lokalu będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

W stanie faktycznym sprawy powód wniósł o zobowiązanie pozwanej spółdzielni o przeniesienie na jego rzecz prawa własności mieszkania znajdującego się w zasobach pozwanej. Pozwana spółdzielnia wniosła o oddalenie powództwa, wskazując na konieczność uwzględnienia przez sąd wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07, w którym art. 48 ust. 3 u.s.m. został uznany za niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Wobec uchylenia przepisu, który regulował przesłanki żądania przeniesienia własności lokalu nabytego nieodpłatnie przez spółdzielnię, nie ma podstaw do realizacji żądań powoda. Art. 48 ust. 1 u.s.m. reguluje jedynie przesłanki nabycia własności lokalu w budynku, który spółdzielnia nabyła odpłatnie.

Sąd pytający uznał, że możliwa jest wykładnia art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadząca do uznania, że uchylenie art. 48 ust. 3 u.s.m. nie pozbawiło roszczenia o przeniesienie odrębnej własności lokali najemców lokali w budynkach przekazanych nieodpłatnie spółdzielni mieszkaniowej. Roszczenie to zostało uregulowane przede wszystkim w art. 48 ust. 1 u.s.m., który był jedynie modyfikowany przez treść art. 48 ust. 3 u.s.m. Zachodzi zatem konieczność rozstrzygnięcia przez Trybunał Konstytucyjny, czy również art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadzi do naruszenia konstytucyjnej ochrony własności, w szczególności własności spółdzielczej.

3. Sąd Okręgowy w Gliwicach Wydział I Cywilny, postanowieniem z 29 sierpnia 2011 r. przedstawionym 28 listopada 2011 r. (sygn. akt I C 559/10) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 48 ust. 1 u.s.m. jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji.

W stanie faktycznym sprawy powódka wniosła o zobowiązanie pozwanej spółdzielni o przeniesienie na jej rzecz prawa własności mieszkania zakładowego znajdującego się w zasobach pozwanej. Pozwana spółdzielnia wniosła o przedstawienie Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawnego co do zgodności z Konstytucją art. 48 ust. 1 u.s.m. po uchyleniu art. 48 ust. 3 u.s.m. w konsekwencji wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07.

Sąd w uzasadnieniu pytania prawnego podał te same argumenty, które przedstawił już Trybunałowi Konstytucyjnemu Sąd Okręgowy w Gliwicach Wydział I Cywilny w postanowieniu z 29 grudnia 2010 r. (sygn. akt I C 354/09). Sąd rozwinął jedynie argumentację w sprawie naruszenia art. 75 ust. 1 Konstytucji. Uznał, że konstytucyjny obowiązek władz publicznych sprzyjania zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, przeciwdziałania bezdomności, wspierania rozwoju budownictwa socjalnego oraz popierania działań obywateli zmierzających do uzyskania własnego mieszkania nie stanowi gwarancji zapewnienia każdemu odrębnej własności mieszkania, zwłaszcza z pokrzywdzeniem innych obywateli. Konstytucyjne przesłanki socjalne także nie mogą wchodzić w grę, gdyż najemca ma zaspokojone potrzeby mieszkaniowe, a prawo do uwłaszczenia nie kreuje poczucia bezpieczeństwa prawnego, wzmacnia tylko to poczucie.

4. W zarządzeniach Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 9 listopada 2011 r. oraz z 2 stycznia 2012 r. pytania prawne sądów zostały połączone w celu łącznego ich rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt P 52/11, z uwagi na tożsamość ich przedmiotu.

5. W piśmie z 6 grudnia 2011 r. Prokurator Generalny, w związku z połączonymi pytaniami prawnymi Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny oraz Sądu Okręgowego w Katowicach Wydział II Cywilny, wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, po dokonaniu jedynie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Postępowanie w zakresie badania art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. podlega natomiast umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Postępowanie w zakresie badania zgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji podlega zaś umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku.

Mając na względzie stan faktyczny spraw, na tle których skierowano do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawne, oraz argumentację przedstawioną w uzasadnieniu tych pytań, Prokurator Generalny wskazał, że pytania prawne koncentrują się na kwestii warunków finansowych zbywania na rzecz najemcy przez spółdzielnię mieszkaniową własności lokalu mieszkalnego, będącego przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej. Samo uprawnienie do żądania przeniesienia własności lokalu oraz obowiązki spółdzielni mieszkaniowej nie są kwestionowane. Dlatego przedmiotem kontroli może być tylko art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. i tylko w zakresie, w jakim przyznaje najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, po dokonaniu jedynie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m., odnoszący się do lokali nabytych przez spółdzielnie odpłatnie, nie może być przedmiotem kontroli konstytucyjności w niniejszej sprawie.

Prokurator Generalny podkreślił, że zasadne są wątpliwości sądów co do zgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Zachowują aktualność ocena i motywy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07. Najemca jest uprawniony do nabycia własności lokalu, mimo że wpłacona przez niego do spółdzielni kwota nie odzwierciedla wartości rynkowej lokalu. Spółdzielnia zostaje pozbawiona prawa własności części swego mienia oraz zmniejsza się wartość ekonomiczna majątku spółdzielni należącego do ogółu jej członków. Tymczasem przejście własności między podmiotami prywatnoprawnymi wbrew woli właściciela wymaga świadczenia wzajemnego ze strony uzyskującej własność. Takie wkraczanie w stosunki własnościowe spółdzielni mieszkaniowej nie może być uznane za proporcjonalne. W obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej nie sposób doszukać się dopuszczalnej konstytucyjnie przyczyny funkcjonowania kwestionowanego ograniczenia własności spółdzielczej. Nie można także przyjąć, że jest ono konieczne ze względu na ochronę najemców, gdyż mają oni zaspokojone potrzeby mieszkaniowe, ani ze względu na konieczność zachowania bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego. Zbędność oceny, czy art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. jest zgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji wynika stąd, że gdy wystąpi niezgodność z jednym ze wskazywanych wzorców kontroli (art. 64 ust. 1 Konstytucji), można zaniechać dalszej oceny kolejnych wzorców kontroli. Cel postępowania przed Trybunałem został już osiągnięty, a niekonstytucyjna norma wyeliminowana z porządku prawnego.

6. W piśmie z 12 stycznia 2012 r. Prokurator Generalny, uwzględniając dołączenie jeszcze pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny, przedstawił dodatkowe stanowisko do już zajętego, iż również postępowanie w zakresie badania zgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z art. 75 ust. 1 Konstytucji podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku. Wobec wystąpienia niezgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z jednym ze wskazanych wzorców kontroli (art. 64 ust. 1 Konstytucji), można zaniechać badania konstytucyjności w odniesieniu do kolejnych wzorców kontroli, w tym również do art. 75 ust. 1 Konstytucji. Cel postępowania przed Trybunałem został już osiągnięty, a niekonstytucyjna norma wyeliminowana z porządku prawnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Kwestionowany w niniejszym postępowaniu art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) był już przedmiotem oceny zgodności ze wskazanymi przez sądy wzorcami kontroli konstytucyjności.

W wyroku z 14 lutego 2012 r., sygn. P 17/10 (Dz. U. poz. 201) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wymieniony przepis we wskazanym zakresie traci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, tj. z dniem 22 lutego 2013 r.

W pozostałym zakresie zaskarżenia Trybunał umorzył postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

2. Powodem uznania niezgodności z art. 64 ust. 1 Konstytucji kwestionowanej normy wyrażonej w art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. był zakres obowiązków finansowych najemcy, od których spełnienia uzależniona została realizacja przyznanego mu roszczenia o przeniesienie własności lokalu nieodpłatnie przejętego przez spółdzielnię mieszkaniową.

Trybunał uznał, że skoro najemca nabywa prawo własności nieodpłatnie przejętego lokalu co do zasady pod tytułem darmym, bez spełnienia jakiegokolwiek świadczenia na rzecz spółdzielni mieszkaniowej, art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m., we wskazanym w sentencji zakresie, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Świadczenie, które ma spełnić najemca na rzecz spółdzielni, w sposób oczywisty nie może być traktowane jako spełniane w zamian za przeniesienie prawa własności mieszkania na najemcę. Regulacja zasad finansowych jest nieproporcjonalna. Także kształt art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m., związany z brakiem interwencji ustawodawcy po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z 15 lipca 2009 r. o sygn. K 64/07 (OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110) oraz z przyjętą w orzecznictwie sądowym wykładnią art. 48 ust. 1 u.s.m., nie znajdował racjonalnego ani obiektywnego uzasadnienia. Ustawodawca nie uregulował tego, by spłata zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu nie była jedynym obowiązkiem najemcy, dochodzącego od spółdzielni przeniesienia własności nieodpłatnie przejętego lokalu. Zgodnie z literalnym brzmieniem zaskarżonego przepisu można także rozstrzygnąć, czy znajduje on zastosowanie tylko do najemców, którzy mieszkanie zakładowe zajmowali już w chwili jego przejęcia przez spółdzielnię mieszkaniową, czy także do osób, które stosunek najmu lokalu nawiązały po jego przejęciu. W tym drugim wypadku, racjonalne przesłanki finansowe dochodzenia roszczenia powinny być dostosowane do zróżnicowanego statusu uprawnionych podmiotów, których wzajemne stosunki ze spółdzielnią mieszkaniową mogą się zasadniczo różnić.

3. Trybunał Konstytucyjny uznaje, że istnieje tożsamość sprawy rozstrzygniętej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 14 lutego 2012 r., sygn. P 17/10, z przedstawionymi w niniejszym postępowaniu połączonymi pytaniami prawnymi sądów powszechnych. W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny umorzył na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postępowanie w sprawie:

– pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny, sygn. akt I C 354/09, dotyczącego badania zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorcy państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, z art. 64 ust. 1 Konstytucji,

– pytania prawnego Sądu Okręgowego w Katowicach Wydział II Cywilny, sygn. akt II C 133/10/4, dotyczącego badania zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje roszczenie najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego o przeniesienie własności lokalu będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, z art. 64 ust. 1 Konstytucji,

– pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny, sygn. akt I C 559/10, dotyczącego badania zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. z art. 64 ust. 1 Konstytucji,

ze względu na zbędność wydania wyroku.

4. Z uwagi na osiągnięcie celu postępowania przed Trybunałem, tj. uzyskania ostatecznego rozstrzygnięcia podstawowej kwestii podniesionej przez sądy pytające co do niezgodności kwestionowanej regulacji z gwarancjami ochrony własności spółdzielczej, zbędna jest dalsza kontrola zgodności z pozostałymi wzorcami konstytucyjnymi wskazywanymi w pytaniach prawnych. W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny umorzył na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postępowanie w sprawie:

– pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny, sygn. akt I C 354/09, dotyczącego badania zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorcy państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji,

– pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny, sygn. akt I C 559/10, dotyczącego zbadania zgodności art. 48 ust. 1 u.s.m. z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji, ze względu na zbędność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.