W skardze konstytucyjnej z 10 września 2001 r. zarzucono, że art. 5 ust. 2 i art. 1 pkt 24 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554) oraz art. 393 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i art. 45 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zdaniem skarżącego wskazane przepisy naruszają prawo do sądu i do równego traktowania w zapewnieniu prawa do sądu. Przede wszystkim art. 393 k.p.c. dopuszcza zamknięcie drogi sądowej w sprawach nierozstrzygniętych prawomocnie, o ile tak postanowi Sąd Najwyższy. Takie zamknięcie dochodzenia prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia narusza art. 45 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. Ponadto, zdaniem skarżącego art. 393 k.p.c. nie gwarantuje skutecznej drogi sądowej po wydaniu nieprawomocnego wyroku, gdyż o odmowie kasacji decyduje Sąd Najwyższy poprzez wydanie postanowienia nie mającego cech orzeczenia sądowego. Postanowienie to jest oparte na elementach ocennych, nie wymaga uzasadnienia czyli ma charakter uznaniowy i nie podlega weryfikacji. Kasacja jest w istocie petycją o jej rozpoznanie. Zaskarżony art. 393 k.p.c. w związku z art. 5 ust. 2 ustawy nowelizującej zmienia nabyte prawo skarżącego do kasacji w prawo do petycji, tym samym narusza zasadę ochrony praw słusznie nabytych. Ingerencja prawna w stosunku do kasacji wniesionych przed wejściem w życie ustawy nowelizującej stanowi też działanie prawa wstecz. Z powyższego wynika, że wprowadzona nowelizacja narusza też konstytucyjny nakaz wprowadzania przepisów przejściowych tak, by zmiana stanu prawnego nastąpiła z poszanowaniem indywidualnych praw obywateli. Sposób wprowadzenia zmian warunków rozpoznawana kasacji narusza też zasadę równości, gdyż w sposób niedopuszczalny zróżnicował sytuację obywateli. Prawo do kasacji zostało bowiem uzależnione nie od terminu jej wniesienia, lecz od terminu jej rozpatrzenia przez Sąd Najwyższy. Zdaniem skarżącego, zaskarżona regulacja narusza istotę prawa do sądu oraz nie znajduje uzasadnienia na gruncie art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie ma bowiem interesu publicznego, który uzasadniałby wprowadzone ograniczenie prawa do kasacji.

Skarżący podkreśla, iż po wejściu w życie art. 5 ust. 2 zaskarżonej ustawy Sąd Najwyższy badał dopuszczalność kasacji złożonych przed 1 lipca 2000 r. w oparciu o przesłanki zawarte w art. 393 k.p.c. sprzed nowelizacji tego przepisu. Dopiero uchwała Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2001 r. (sygn. III CZP 49/00) zmieniła powyższą praktykę.

Wyrokiem z 14 listopada 1997 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo skarżącego o uchylenie uchwał Zakładu Farmaceutyczno-Aerozolowego „Unia” Spółdzielni Pracy. Na skutek apelacji skarżącego Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z 24 kwietnia 1998 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił jedną z uchwał Spółdzielni, oddalił powództwo w części dotyczącej dwóch innych uchwał Spółdzielni, uchylił wyrok Sądu Okręgowego w części oddalającej powództwo o uchylenie uchwał dotyczących podziału nadwyżki bilansowej z lat 1992-1995 oraz orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Od tego wyroku skarżący wniósł kasację, której przyjęcia Sąd Najwyższy odmówił postanowieniem z 25 maja 2001 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym w postanowieniu o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu, iż w zakresie konstytucyjnego prawa do sądu nie mieści się prawo do kasacji. To ustawodawca zwykły decyduje o wprowadzeniu kasacji do systemu prawa. Wprawdzie wyłączenie określonych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza prawa do sądu w kształcie, jaki nadała mu obowiązująca Konstytucja nie oznacza to jednak, że przepisy ustalające zakres i granice kasacji nie mogą stać się przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego. We wszystkich tych wypadkach, gdy ustawodawca zwykły uznał za uzasadnione ustanowienie dostępu do skargi kasacyjnej, musi to być unormowane w zgodzie z normami, zasadami i wartościami konstytucyjnymi (postanowienie z 10 sierpnia 2001 r., sygn. Ts 58/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 207). Konstatacja powyższa odnosi się przede wszystkim do sytuacji, w której prawo do kasacji już istnieje, a ustawodawca zamierza dokonać zmian w obowiązującej regulacji. Nie oznacza to jednak, iż prawo do kasacji jest prawem nabytym, z którego wynika bezwzględny zakaz zmiany reguł procesowych odnośnie spraw, które już są rozpatrywane przez sądy. Z drugiej jednak strony nie można w pełni zgodzić się ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego wyrażonym w zaskarżonym postanowieniu, iż jedynym ograniczeniem dla ustawodawcy zmieniającego reguły procesowe w zakresie rozpatrywania kasacji jest niewprowadzanie ich w sposób zagrażający wydaniu sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Dalsze ograniczenia dla ustawodawcy wynikają m.in. z zasady równości, czy zasady państwa prawnego. Ograniczenia takie mogą też wynikać z konstytucyjnego prawa do sądu, którego realizacja wymaga dostosowania przepisów intertemporalnych do sytuacji w jakiej znajdują się osoby, których sprawy są rozpatrywane przez sądy.

Nie można też zgodzić się z poglądem wyrażonym w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, iż sformułowany w skardze konstytucyjnej zarzut wstecznego działania art. 5 ust. 2 ustawy dotyczy wyłącznie sfery stosowania prawa, wykładni przepisu dokonanej przez Sąd Najwyższy i w związku z tym pozostaje poza zakresem kognicji Trybunału Konstytucyjnego. Ustalając normatywną treść zaskarżonego przepisu nie można tego czynić w oderwaniu od sposobu jego wykładni dokonywanej przez sądy. Jednolite rozumienie przepisu w judykaturze uzasadnia przyjęcie takiego stanowiska za punkt wyjścia w ocenie jego konstytucyjności (wyrok z 8 maja 2000 r., sygn. SK 22/99, OTK ZU nr 4/2001, poz. 107). W niniejszej sprawie jest to tym bardziej uzasadnione, że wykładnia art. 5 ust. 2 zaskarżonej ustawy dokonana przez Sąd Najwyższy w uchwale z 17 stycznia 2001 r. (sygn. akt III CZP 49/00) wiąże składy orzekające tego sądu rozstrzygające o dopuszczalności kasacji.

Trybunał Konstytucyjny badał już normatywną treść art. 5 ust. 2 zaskarżonej ustawy (por. m.in. postanowienie z 15 listopada 2001 r., sygn. akt Ts 107/01, OTK ZU 1/B/2002, poz. 87), jednak ze względu na zakres podniesionych zarzutów nie analizował jej w kontekście wskazanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego. Tymczasem w obecnie rozpatrywanej sprawie wskazane przez skarżącego znaczenie uchwały Sądu Najwyższego dla wykładni zaskarżonego przepisu prowadzi w konsekwencji do postawienia zarzutu, iż przepis ten umożliwia ocenę dopuszczalności kasacji w oparciu o kryteria, które nie były i nie mogły być znane skarżącemu w dacie jej składania. Tak sformułowany zarzut spełnia wymogi art. 47 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i uzasadnia przyjęcie skargi konstytucyjnej do merytorycznego rozpoznania.

Mając powyższe na względzie należało orzec jak w sentencji.

W skardze konstytucyjnej z 10 września 2001 r. zarzucono, że art. 5 ust. 2 i art. 1 pkt 24 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554) oraz art. 393 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i art. 45 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zdaniem skarżącego wskazane przepisy naruszają prawo do sądu i do równego traktowania w zapewnieniu prawa do sądu. Przede wszystkim art. 393 k.p.c. dopuszcza zamknięcie drogi sądowej w sprawach nierozstrzygniętych prawomocnie, o ile tak postanowi Sąd Najwyższy. Takie zamknięcie dochodzenia prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia narusza art. 45 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. Ponadto, zdaniem skarżącego art. 393 k.p.c. nie gwarantuje skutecznej drogi sądowej po wydaniu nieprawomocnego wyroku, gdyż o odmowie kasacji decyduje Sąd Najwyższy poprzez wydanie postanowienia nie mającego cech orzeczenia sądowego. Postanowienie to jest oparte na elementach ocennych, nie wymaga uzasadnienia czyli ma charakter uznaniowy i nie podlega weryfikacji. Kasacja jest w istocie petycją o jej rozpoznanie. Zaskarżony art. 393 k.p.c. w związku z art. 5 ust. 2 ustawy nowelizującej zmienia nabyte prawo skarżącego do kasacji w prawo do petycji, tym samym narusza zasadę ochrony praw słusznie nabytych. Ingerencja prawna w stosunku do kasacji wniesionych przed wejściem w życie ustawy nowelizującej stanowi też działanie prawa wstecz. Z powyższego wynika, że wprowadzona nowelizacja narusza też konstytucyjny nakaz wprowadzania przepisów przejściowych tak, by zmiana stanu prawnego nastąpiła z poszanowaniem indywidualnych praw obywateli. Sposób wprowadzenia zmian warunków rozpoznawana kasacji narusza też zasadę równości, gdyż w sposób niedopuszczalny zróżnicował sytuację obywateli. Prawo do kasacji zostało bowiem uzależnione nie od terminu jej wniesienia, lecz od terminu jej rozpatrzenia przez Sąd Najwyższy. Zdaniem skarżącego, zaskarżona regulacja narusza istotę prawa do sądu oraz nie znajduje uzasadnienia na gruncie art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie ma bowiem interesu publicznego, który uzasadniałby wprowadzone ograniczenie prawa do kasacji.

Skarżący podkreśla, iż po wejściu w życie art. 5 ust. 2 zaskarżonej ustawy Sąd Najwyższy badał dopuszczalność kasacji złożonych przed 1 lipca 2000 r. w oparciu o przesłanki zawarte w art. 393 k.p.c. sprzed nowelizacji tego przepisu. Dopiero uchwała Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2001 r. (sygn. III CZP 49/00) zmieniła powyższą praktykę.

Wyrokiem z dnia 14 listopada 1997 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo skarżącego o uchylenie uchwał Zakładu Farmaceutyczno – Aerozolowego „Unia” Spółdzielni Pracy. Na skutek apelacji skarżącego Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z 24 kwietnia 1998 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił jedną z uchwał Spółdzielni, oddalił powództwo w części dotyczącej dwóch innych uchwał Spółdzielni, uchylił wyrok Sądu Okręgowego w części oddalającej powództwo o uchylenie uchwał dotyczących podziału nadwyżki bilansowej z lat 1992-1995 oraz orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Od tego wyroku skarżący wniósł kasację, której przyjęcia Sąd Najwyższy odmówił postanowieniem z 25 maja 2001 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Z wyrażonym w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP prawem do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy koresponduje szereg obowiązków ustawodawcy. Obowiązki te wynikają również z art. 78 Konstytucji. Przedmiotowy aspekt prawa do sprawiedliwego rozpoznania sprawy wyraża się, adresowanym do ustawodawcy, nakazem ukształtowania procedury postępowania w sposób umożliwiający stronom i uczestnikom postępowania zaskarżanie orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Obowiązkiem ustawodawcy jest więc odpowiednie ukształtowanie środków zaskarżenia od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, określenie zasad ich rozpoznania i zasad wydawania rozstrzygnięć przez sąd drugiej instancji. W konstytucyjnych gwarancjach sprawiedliwego rozpoznania sprawy nie mieści się natomiast prawo do kasacji umożliwiającej rozpoznanie sprawy przez organ trzeciej instancji. Ukształtowanie prawa do wnoszenia kasacji pozostaje więc w gestii ustawodawcy zwykłego. Ograniczenie dostępności i dopuszczalności kasacji nie jest tym samym ograniczeniem konstytucyjnego prawa do sądu (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143).

W przedmiotowej sprawie nietrafny jest również zarzut naruszenia przez zaskarżone ustawy praw słusznie nabytych. Zdaniem skarżącego zarzut ten odnosi się do prawa do rozpoznania kasacji, które to prawo nabył on na podstawie art. 393 k.p.c. przed jego nowelizacją dokonaną na mocy art. 5 ust. 2 zaskarżonej ustawy. Prawo do sądu wyrażone wprost w art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji składa się przede wszystkim z prawa dostępu do sądu, prawa do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności oraz prawa do wyroku sądowego (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 czerwca 1998 r., sygn. K. 28/97, OTK ZU nr 4/1998). Prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej ma stanowić gwarancję uzyskania sprawiedliwego rozstrzygnięcia, tym samym zapewnić ochronę praw dochodzonych przed sądem. Prawo to nie obejmuje jednak uprawnienia do żądania niezmieniania reguł procesowych w trakcie rozpatrywania przez sądy sprawy skarżącego. Ustawodawca może zmieniać reguły procesowe, a sądy mogą je stosować bezpośrednio do rozpatrywania sprawy skarżącego, o ile nie zagraża to wydaniu sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Innymi słowy stosowanie zasady bezpośredniego działania ustawy nowej odnośnie przepisów regulujących postępowanie przed sądem jest dopuszczalne, o ile nie wpływa na prawidłowy sposób rozstrzygnięcia sądowego sporu lub wydania rozstrzygnięcia w postępowaniu nieprocesowym. W poprzednim akapicie wskazano, iż prawo do kasacji nie mieści się w zakresie konstytucyjnego prawa do sądu, a prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej w zakresie środków odwoławczych wyczerpuje się w prawie do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Prawo do złożenia kasacji, brak tego prawa lub jego modyfikacja wykracza poza zakres wymaganych przez Konstytucję gwarancji i dlatego sposób jego ukształtowania zależy od ustawodawcy zwykłego. Ze względu na charakter i funkcje konstytucyjnego prawa do sądu jego ewentualne naruszenie przez ustawodawcę może polegać na ukształtowaniu procedury sądowej w sposób nie gwarantujący sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Z tego punktu widzenia należy oceniać konstytucyjność poszczególnych instytucji procedury sądowej. W zakresie przedmiotowym prawa do sądu nie mieści się jednak uprawnienie do rozstrzygania danej sprawy w oparciu o reguły procesowe, które obowiązywały w momencie jej wszczęcia lub wszczęcia określonego etapu postępowania. Dlatego też konstytucyjność wprowadzanych zmian w obrębie postępowania sądowego nie może być oceniana z punktu widzenia zasady ochrony praw słusznie nabytych rozumianych jako prawa do określonego ukształtowania procedur sądowych.

Skarżący podnosi również zarzut naruszenia konstytucyjnej zasady równości. Zdaniem skarżącego brak regulacji przejściowych doprowadza do zróżnicowania sytuacji prawnych w zakresie szans na przyjęcie kasacji sporządzonych według dotychczasowych warunków procesowych i kasacji sporządzonych po 1 lipca 2000 r. W myśl utrwalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zasada równości wyraża nakaz ukształtowania w taki sam sposób sytuacji prawnej osób znajdujących się w takiej samej lub podobnej sytuacji faktycznej oraz nakaz zróżnicowania sytuacji prawnej osób znajdujących się w odmiennej sytuacji faktycznej. Takie samo ukształtowanie sytuacji prawnej osób znajdujących się w odmiennej sytuacji faktycznej jest dopuszczalne wyjątkowo, o ile uzasadniają to względy sprawiedliwości, a zróżnicowanie nie narusza zasady proporcjonalności. Dla uzasadnienia zarzutu naruszenia zasady równości nie wystarcza ogólne wskazanie, iż wprowadzenie określonej regulacji prawnej doprowadza do zróżnicowania sytuacji prawnej adresatów. Konieczne jest wykazanie, iż zróżnicowanie to ma charakter niesprawiedliwy, lub że narusza zasadę proporcjonalności. Takie uzasadnienie jest również konieczne, gdy skarżący naruszenia zasady równości upatruje w zasadzie bezpośredniego działania ustawy nowej. Przedmiotowa skarga uzasadnienia takiego nie zawiera.

Na koniec należy podkreślić, że zarzuty dotyczące błędnej wykładni art. 5 ust. 2 zaskarżonej ustawy dokonanej przez Sąd Najwyższy w uchwale z 17 stycznia 2001 r. (sygn. akt III CZP 49/00) oraz zarzuty rozbieżności w orzecznictwie tegoż sądu, jakie powstawały w związku ze stosowaniem wskazanego wyżej przepisu nie mogą być przedmiotem skargi konstytucyjnej. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji prawo do złożenia skargi konstytucyjnej obejmuje bowiem jedynie wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją aktu normatywnego, nie mieści się w jego zakresie wniosek o badanie zgodności z Konstytucją aktów stosowania prawa. Badanie tego typu aktów prawnych wykracza poza zakres kognicji Trybunału Konstytucyjnego.

Mając powyższe na względzie, należy odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu, gdyż nie wskazano w niej sposobu naruszenia konstytucyjnych praw skarżącego.