1. W skardze konstytucyjnej z 12 października 2007 r. Wiesław Chmura (dalej: skarżący) zarzucił niezgodność:

a) art. 3941 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,

b) art. 795 § 1 k.p.c., rozumianemu w ten sposób, iż postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji nie podlega zaskarżeniu, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Skargę konstytucyjną wniesiono na tle następującego stanu faktycznego.

Skarżący wniósł do Sądu Okręgowego w Gdańsku powództwo o ochronę dóbr osobistych. Sąd wyrokiem z 7 listopada 2006 r. częściowo uwzględnił powództwo, nakazując pozwanym opublikowanie oświadczenia o przeproszeniu powoda oraz zasądzając kwotę pieniężną na wskazany cel społeczny. Od wyroku apelację wnieśli zarówno powód, jak i pozwani. W wyniku rozpoznania złożonych apelacji, wyrokiem z 22 czerwca 2007 r., Sąd Apelacyjny w Gdańsku zmienił wyrok sądu pierwszej instancji w zakresie sposobu publikacji oświadczenia o przeproszeniu oraz zmienił treść tego oświadczenia. W pozostałym zakresie apelacje zostały oddalone.

Po uprawomocnieniu się wyroku powód wystąpił do Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności w zakresie zasądzającym od pozwanych świadczenie pieniężne na rzecz wskazanej w wyroku instytucji społecznej. Sąd Apelacyjny w Gdańsku wezwał pełnomocnika powoda, aby przedłożył pełnomocnictwo od instytucji społecznej, na rzecz której zasądzone zostało to świadczenie. Po otrzymaniu wyjaśnień pełnomocnika, iż wniosek o nadanie klauzuli wykonalności został złożony w imieniu powoda, a nie instytucji określonej w wyroku, postanowieniem z 7 września 2007 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił wniosek o nadanie klauzuli wykonalności. Skarżący wniósł zażalenie na to postanowienie. Postanowieniem z 19 września 2007 r. Sąd Apelacyjny odrzucił zażalenie.

1.2. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżący powołał następujące argumenty.

Skarżący podniósł, że wynik postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przesądza o możliwości wszczęcia i prowadzenia egzekucji, która stanowi istotny element ochrony prawnej. Obowiązywanie art. 3941 § 1 i 2 oraz art. 795 § 1 k.p.c., przy dominującym w doktrynie i orzecznictwie sposobie ich interpretacji, powoduje niedopuszczalność składania zażaleń na postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W ocenie skarżącego, konsekwencją wyłączenia uprawnienia do wniesienia zażalenia do Sądu Najwyższego jest pozbawienie stron możliwości poddania kontroli instancyjnej rozstrzygnięcia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. Zdaniem skarżącego, w razie odmowy nadania klauzuli wykonalności przez sąd drugiej instancji wierzyciel zostaje ostatecznie pozbawiony możliwości wszczęcia i prowadzenia egzekucji. Natomiast w razie uwzględnienia wniosku dłużnik zostaje zmuszony poddać się egzekucji bez jakiejkolwiek możliwości obrony.

W ocenie skarżącego, zaskarżone przepisy naruszają art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Art. 78 Konstytucji gwarantuje generalne prawo do zaskarżania rozstrzygnięć wydawanych w pierwszej instancji we wszystkich postępowaniach prowadzonych przez organy władzy publicznej. Skarżący wskazał, że istnieją liczne przypadki, w których sąd odwoławczy – działając formalnie jako sąd drugiej instancji – orzeka merytorycznie jako sąd pierwszej instancji, tak jak w przypadku postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. Właściwym kryterium realizacji gwarancji określonych w art. 78 Konstytucji powinno być – zadaniem skarżącego – wskazane kryterium materialne, a nie oparte na kryterium formalnym (ustrojowym) założenie, że sąd odwoławczy zawsze orzeka jako sąd drugiej instancji. Z art. 78 Konstytucji można wywieść skierowany do prawodawcy postulat takiego kształtowania procedury, aby przewidziane w niej było (w miarę możliwości) prawo wniesienia przez stronę środka zaskarżenia.

Zdaniem skarżącego, postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności – jako orzeczenia sądowego – dotyczy zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego określona w art. 176 ust. 1 Konstytucji. Wynika z niej pośrednio konieczność umożliwienia stronom (uczestnikom) postępowania zaskarżenia orzeczeń. W przeciwieństwie do art. 78 Konstytucji, unormowanie określone w art. 176 ust. 1 Konstytucji nie zawiera zwrotu „wyjątki od tej zasady określa ustawa”. To znaczy, że możliwość ustanawiania wyjątków od zasady zaskarżalności orzeczeń, przewidziana w art. 78 Konstytucji, nie dotyczy postępowań sądowych, jako objętych dyspozycją art. 176 ust. 1 Konstytucji. Skarżący podniósł, że z art. 176 ust. 1 Konstytucji wynika silne domniemanie dwuinstancyjności postępowania, z czego nie zostało wyłączone orzekanie w przedmiocie klauzuli wykonalności.

1.3. Postanowieniem z 13 października 2009 r. (sygn. Ts 254/07, OTK ZU nr 4/B/2010, poz. 252) Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie odnoszącym się do art. 3941 § 1 oraz art. 795 § 1 k.p.c. Trybunał uznał, że przepisy te nie stanowiły podstawy wydania orzeczenia naruszającego konstytucyjne wolności lub prawa skarżącego. Tym samym w oznaczonym zakresie skarga konstytucyjna nie spełniała wymogu określonego w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Trybunał wskazał, że orzeczenie w indywidualnej sprawie skarżącego wydane zostało na podstawie art. 3941 § 2 k.p.c., który ogranicza dopuszczalność wniesienia zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji do Sądu Najwyższego jedynie do spraw, w których przysługuje skarga kasacyjna. W konsekwencji Trybunał nadał skardze konstytucyjnej dalszy bieg w zakresie odnoszącym się do art. 3941 § 2 k.p.c.

Skarżący w piśmie z 22 października 2009 r. wniósł zażalenie na powyższe postanowienie. Skarżący podniósł, że zaskarżone postanowienie opiera się na błędnych ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia. Odrzucenie zażalenia na postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności nastąpiło nie z uwagi na niemożność wniesienia skargi kasacyjnej w sprawie, lecz ze względu na wyinterpretowanie przez sąd apelacyjny, na podstawie wszystkich wskazanych przez skarżącego przepisów, że wniesienie zażalenia jest niedopuszczalne. W ocenie skarżącego, nie tylko art. 3941 § 2 k.p.c., ale także art. 3941 § 1 oraz art. 795 § 1 k.p.c. stanowią element normy prawnej, której zastosowanie doprowadziło do wydania orzeczenia będącego podstawą wniesienia skargi konstytucyjnej.

Postanowieniem z 27 sierpnia 2010 r. (sygn. Ts 254/07, OTK ZU nr 4/B/2010, poz. 253) Trybunał Konstytucyjny nie uwzględnił zażalenia skarżącego. Trybunał uznał, że art. 3941 § 1 k.p.c. nie mógł determinować treści ostatecznego orzeczenia w sprawie, gdyż przepis ten dotyczył wyłącznie postanowień wydanych w procedurze zainicjowanej skargą kasacyjną oraz skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Nie dotyczył postanowienia w przedmiocie (odmowy) nadania klauzuli wykonalności. Trybunał wskazał, że do takiego wniosku skłania również podniesiony przez skarżącego argument, iż postanowienie to nie kończy postępowania w sprawie, która to przesłanka została ujęta właśnie w art. 3941 § 2 k.p.c. Trybunał uznał, że tym bardziej nie można przyjąć za podstawę orzeczenia w sprawie skarżącego art. 795 § 1 k.p.c. Zasady dostępu do Sądu Najwyższego modyfikują wynikającą z art. 795 § 1 k.p.c. zasadę zaskarżalności postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności w sytuacji, gdy postanowienie to wydaje sąd orzekający w drugiej instancji. A zatem Trybunał podtrzymał stanowisko, że podstawę wydania orzeczenia naruszającego konstytucyjne wolności lub prawa skarżącego stanowił tylko zaskarżony art. 3941 § 2 k.p.c.

2. Pismem z 16 marca 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, nie jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Marszałek Sejmu wskazał, że zarówno orzecznictwo jak i doktryna prawa w zasadniczej większości opowiada się za uznaniem postępowania o nadanie klauzuli wykonalności za postępowanie autonomiczne, podkreślając jednocześnie, iż jego specyfika sprowadza się do badania głównie kwestii formalnych. Na postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności służy zażalenie, gdy nadaje ją lub odmawia jej nadania sąd pierwszej instancji. Nadawanie klauzuli wykonalności przez sąd drugiej instancji powinno mieć miejsce zupełnie wyjątkowo, tylko gdy akta sprawy znajdują się w tym sądzie. W tym wypadku wnioskodawcy nie służy zażalenie.

Marszałek Sejmu podniósł, że wyrażone w art. 78 Konstytucji prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji oraz zasada dwuinstancyjności postępowania zawarta w art. 176 ust. 1 Konstytucji odnoszą się tylko do orzeczeń wydanych przez sądy pierwszej instancji. Przepisy te nie gwarantują możliwości zaskarżenia orzeczeń sądów drugiej instancji. Natomiast wskazany przez skarżącego art. 3941 § 2 k.p.c. został zakwestionowany w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W ocenie Marszałka Sejmu, sam fakt podejmowania po raz pierwszy jakiegoś rozstrzygnięcia nie oznacza jednak, że jest to rozstrzygnięcie pierwszoinstancyjne. Przeciwne rozumowanie prowadziłoby do wniosku, że orzeczenie sądu odwoławczego oparte na ustaleniach odmiennych od ustaleń sądu niższej instancji byłoby traktowane jako orzeczenie pierwszoinstancyjne, od którego powinien przysługiwać środek odwoławczy. W konsekwencji Marszałek Sejmu uznał, że wskazane wzorce kontroli są nieadekwatne, a zatem art. 3941 § 2 k.p.c., w zaskarżonym zakresie, nie jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem Marszałka Sejmu, sam fakt, iż postępowanie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności toczące się przed sądem drugiej instancji ma charakter postępowania jednoinstancyjnego, nie może a limine przesądzać o jego niekonstytucyjności. Postępowanie klauzulowe pełni funkcję „służebną” wobec postępowania egzekucyjnego. W ocenie Marszałka Sejmu, odmowa nadania klauzuli wykonalności przez sąd drugiej instancji nie oznacza „zamknięcia” drogi do wszczęcia egzekucji. Wierzyciel może bowiem po raz kolejny wystąpić z wnioskiem o nadanie klauzuli. W szczególności w razie usunięcia braków formalnych poprzedniego wniosku. Ponadto gdy akta sprawy wrócą do sądu pierwszej instancji wierzycielowi przysługuje zażalenie na wydane przez ten sąd postanowienie o odmowie nadania klauzuli wykonalności. Ustawodawca wprowadził także możliwość „obrony” praw dłużnika, który w trakcie postępowania egzekucyjnego może wnieść powództwo opozycyjne. Zdaniem Marszałka Sejmu, nie można zgodzić się z twierdzeniem, że zaskarżony przepis pozbawia wierzyciela możliwości wszczęcia i prowadzenia egzekucji, a dłużnika zmusza do poddania się egzekucji bez jakiejkolwiek możliwości obrony.

3. Pismem z 30 marca 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności, wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, nie jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Prokurator Generalny podkreślił, że konstytucyjny standard instancyjności i zaskarżalności orzeczeń został określony w art. 176 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji. Pierwszy z wymienionych przepisów gwarantuje, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne, a drugi – że każda ze stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Zagadnienia zaskarżalności i instancyjności postępowania, mimo ich oczywistego związku, powinny być rozróżniane. W szczególności prawo do zaskarżenia orzeczenia co do zasady nie musi być identyfikowane z rozpoznaniem środka zaskarżenia przez sąd wyższego stopnia, a więc z instancyjnością postępowania sądowego.

Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny uznał, że ani art. 78, ani art. 176 ust. 1 Konstytucji nie gwarantują możliwości zaskarżenia orzeczeń sądów drugiej instancji. Korespondująca z zasadą demokratycznego państwa prawa oraz wzmacniająca prawo do sądu treść obu przepisów przewiduje jedynie zaskarżalność rozstrzygnięć zapadłych w pierwszej instancji. Orzeczeń wydanych przez sąd drugiej instancji, nawet jeżeli sąd ten po raz pierwszy rozstrzyga o jakiejś kwestii, zasadniczo nie dotyczy standard zaskarżalności wynikający z art. 78 Konstytucji. Zawartego w tym przepisie wyrażenia „w pierwszej instancji” nie należy wykładać w relacji do przedmiotu rozstrzygnięcia. Określona w art. 176 ust. 1 Konstytucji zasada dwuinstancyjności postępowania dotyczy orzekania „w sprawie”. Postanowienie co do nadania klauzuli wykonalności dotyczy jednak kwestii ubocznej, wpadkowej, niezwiązanej bezpośrednio z istotą sprawy.

Prokurator Generalny uznał, że wyłączenie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności, co wynika z zaskarżonego 3941 § 2 k.p.c., nie może być ocenianie w aspekcie prawa do zaskarżenia orzeczeń sądu pierwszej instancji oraz zasady dwuinstancyjności postępowania. Przedstawione przez skarżącego wzorce kontroli są nieadekwatne.

Prokurator Generalny podkreślił, że umożliwienie nadawania klauzuli wykonalności przez sąd drugiej instancji ułatwia wierzycielowi niezwłoczne przystąpienie do wyegzekwowania stwierdzonego w tytule egzekucyjnym świadczenia, nie prowadząc zarazem – w przypadku odmowy nadania klauzuli wykonalności – do ostatecznego zamknięcia możliwości prowadzenia egzekucji. Prokurator wskazał, że wyłączenie zażalenia na postanowienie o odmowie nadania klauzuli wykonalności przez sąd odwoławczy nie wpływa na możliwość ponownego złożenia wniosku o nadanie takiej klauzuli, w tym po wpłynięciu akt sprawy do sądu pierwszej instancji.

4. Pismem z 5 listopada 2010 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie zgłasza udziału w toczącym się postępowaniu.

5. Pismem z 29 marca 2012 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił się do pełnomocnika skarżącego o przedstawienie dodatkowych wyjaśnień dotyczących okoliczności faktycznych sprawy. W piśmie z 10 kwietnia 2012 r. pełnomocnik wskazał, że według oświadczenia Stowarzyszenia na Rzecz Pomocy Dzieciom z Chorobą Nowotworową „Pomóż Dziecku Wyzdrowieć”, które było beneficjentem sumy zasądzonej na wskazany cel społeczny w wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku z 7 listopada 2006 r. wydanego w sprawie, na tle której wniesiono skargę konstytucyjną, wyrok został w tym zakresie wykonany przez pozwanych.

6. Pismem z 29 marca 2012 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił się do Prezesa Sądu Okręgowego w Gdańsku o udostępnienie akt sprawy o ochronę dóbr osobistych rozstrzygniętej przez Sąd Okręgowy w Gdańsku wyrokiem z 7 listopada 2006 r. oraz Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z 22 czerwca 2007 r. Z analiz otrzymanych akt wynika, że skarżący pismem z 20 sierpnia 2007 r. wystąpił do Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi Sądu Okręgowego w Gdańsku z 7 listopada 2006 r. w zakresie zasądzającym zapłatę sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeszcze przed rozpoznaniem tego wniosku przez sąd pozwani wykonali w tym zakresie wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku, wpłacając na konto Stowarzyszenia na Rzecz Pomocy Dzieciom z Chorobą Nowotworową „Pomóż Dziecku Wyzdrowieć” z siedzibą w Gdańsku (dalej: stowarzyszenie) 15 tysięcy złotych z odsetkami ustawowymi. Środki wpłynęły na konto stowarzyszenia 5 września 2007 r. Następnie 7 września 2007 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił wniosek skarżącego o nadanie klauzuli wykonalności, a 19 września 2007 r. odrzucił zależenie skarżącego z 16 września 2007 r. na postanowienie o oddaleniu wniosku o nadanie klauzuli wykonalności.

Z analiz otrzymanych akt sądowych wynika również, iż w sprawie o ochronę dóbr osobistych, w związku z którą złożona została skarga konstytucyjna, skarżący wniósł skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy w wyroku z 18 marca 2008 r. (sygn. akt IV CSK 474/07, OSNC nr 6/2009, poz. 87) uznał, że wskazany w skardze kasacyjnej zakres zaskarżenia nie obejmował części wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku zasądzającej sumę pieniężną na wskazany cel społeczny. Po otrzymaniu akt sprawy Sąd Okręgowy w Gdańsku pismem z 14 kwietnia 2008 r. poinformował stowarzyszenie o zasądzeniu na jego rzecz sumy pieniężnej z podaniem sygnatury akt sprawy oraz wysokości zasądzonej kwoty. Pismem z 21 kwietnia 2008 r. stowarzyszenie odpowiedziało sądowi, że zasądzona kwota wraz z odsetkami ustawowymi wpłynęła na jego konto 5 września 2007 r.

7. Pismem z 29 marca 2012 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił się do Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o przedstawienie informacji co do wykładni budzących wątpliwości przepisów prawa w orzecznictwie sądowym. W piśmie z 23 kwietnia 2012 r. Dyrektor Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego na podstawie analizy orzecznictwa sądowego wskazał m.in., że postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności nie jest uważane za kończące postępowanie w sprawie. Nadanie klauzuli wykonalności następuje bowiem w postępowaniu o charakterze pomocniczym, toczącym się poza ramami sprawy głównej i tylko w celu jej uzupełnienia. W opinii Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego niezaskarżalność postanowienia sądu drugiej instancji o nadaniu klauzuli wykonalności łączona jest z ogólnym założeniem, że ustawa procesowa dopuszcza zażalenie wyłącznie na postanowienia sądu pierwszej instancji. Stworzona przez ustawodawcę na zasadzie wyjątku od reguły możliwość kwestionowania zażaleniem postanowień sądu drugiej instancji nie obejmuje tego postanowienia.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiot i zakres zaskarżenia.

1.1. W skardze konstytucyjnej zakwestionowano zgodność z ustawą zasadniczą art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W obowiązującym brzmieniu art. 3941 k.p.c. stanowi, że:

„§ 1. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz na postanowienie sądu drugiej lub pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

§ 11. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

§ 2. W sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981, a także postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.

§ 3. Do postępowania przed Sądem Najwyższym toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio art. 394 § 2 i 3, art. 395, art. 397 § 1, art. 3986 § 3, art. 39810, art. 39814, art. 39815 § 1 zdanie pierwsze, art. 39816, art. 39817 i art. 39821”.

1.2. W niniejszej sprawie skarżący zakwestionował art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji.

Właściwość sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności określa art. 781 k.p.c. Zgodnie z § 1 zdanie pierwsze tego przepisu, tytułowi egzekucyjnemu pochodzącemu od sądu co do zasady klauzulę wykonalności nadaje sąd pierwszej instancji, w którym sprawa się toczy. Art. 781 § 1 zdanie drugie k.p.c. przewiduje jednak, że „Sąd drugiej instancji nadaje klauzulę, dopóki akta sprawy w sądzie tym się znajdują; nie dotyczy to jednak Sądu Najwyższego”.

Zgodnie z art. 795 § 1 k.p.c., na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie. W orzecznictwie utrwalone jest stanowisko, że przepis ten dotyczy tylko sytuacji, gdy klauzulę wykonalności nadaje lub odmawia jej nadania sąd pierwszej instancji (zob. np. postanowienia SN z 2 października 2007 r., sygn. akt II CZ 73/07, OSNC-ZD nr 3/2008, poz. 76; z 17 grudnia 2010 r., sygn. akt III CZ 59/10, Lex nr 688689 oraz powołane tam orzecznictwo). Jeżeli klauzulę wykonalności nadaje sąd drugiej instancji (czyli sąd okręgowy lub apelacyjny, który rozpoznawał sprawę na skutek apelacji odpowiednio od wyroku sądu rejonowego lub okręgowego), art. 795 k.p.c. nie ma zastosowania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że określenie „sąd pierwszej instancji” należy rozumieć ustrojowo, dlatego sąd odwoławczy zawsze jest sądem drugiej instancji, nawet jeżeli w danej sprawie postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności wydaje „po raz pierwszy” (zob. np. postanowienia SN z 27 stycznia 2006 r., sygn. akt III CZ 107/05, OSP nr 6/2008, poz. 70 oraz 17 lipca 2006 r., sygn. akt I UZ 12/06, OSNP nr 15-16/2007, poz. 237).

Dopuszczalność wniesienia zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji do sądu wyższej instancji (Sądu Najwyższego) określa art. 3941 k.p.c. W obowiązującym brzmieniu przepis ten w § 1 przewiduje, że zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz na postanowienie sądu drugiej lub pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Natomiast zgodnie z art. 3941 § 11 k.p.c. zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. W przypadku postanowień sądu drugiej instancji dotyczących innych kwestii niż wskazane w art. 3941 § 1 oraz § 11 k.p.c., dopuszczalność zaskarżenia ich zażaleniem do sądu wyższej instancji lub jej brak wynika z zaskarżonego art. 3941 § 2 k.p.c. (zob. wydane na etapie wstępnej kontroli skargi postanowienie TK z 27 sierpnia 2010 r., sygn. Ts 254/07, OTK ZU nr 4/B/2010, poz. 253 oraz powołane tam orzecznictwo TK). Art. 3941 § 2 k.p.c. stanowi, że „W sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981, a także postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji”.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie w rozumieniu art. 3941 § 2 k.p.c. (zob. postanowienie SN z 9 marca 2000 r., sygn. akt III CZ 39/00, OSNC nr 7-8/2000, poz. 150, a także postanowienia SN o sygn. akt III CZ 107/05, II CZ 73/07, III CZ 59/10 oraz powołane tam orzecznictwo). W piśmie z 23 kwietnia 2012 r. Dyrektor Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego, powołując się na orzecznictwo sądowe, wskazał, że nadanie klauzuli wykonalności następuje w postępowaniu o charakterze pomocniczym, toczącym się w ramach sprawy głównej i tylko w celu jej uzupełnienia. Stworzona przez ustawodawcę na zasadzie wyjątku od reguły możliwość kwestionowania postanowień sądu drugiej instancji nie obejmuje tego postanowienia. W konsekwencji skarżący zakwestionował przed Trybunałem art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji.

1.3. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że we wskazanym w skardze konstytucyjnej zakresie art. 3941 § 2 k.p.c. nie był dotychczas przedmiotem konstytucyjnej kontroli. W niniejszej sprawie nie występuje zatem ujemna przesłanka orzekania ne bis in idem. Należy także wskazać, że zaskarżonej treści normatywnej art. 3941 § 2 k.p.c. nie zmieniły kolejne nowelizacje kodeksu postępowania cywilnego, w tym ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592), która znowelizowała art. 3941 § 1 k.p.c. oraz ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 138, poz. 806), która dodała art. 3942 k.p.c. regulujący tzw. zażalenie poziome, czyli wnoszone do innego równorzędnego składu sądu drugiej instancji. Treść normatywna art. 3941 § 2 k.p.c. nie została również zmieniona na mocy ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381), która znowelizowała m.in. art. 3941 oraz art. 3942 k.p.c.

2. Umorzenie postępowania ze względu na niespełnienie wymagań skargi konstytucyjnej.

2.1. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Wymagania skargi konstytucyjnej konkretyzują art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Rozpoznanie skargi konstytucyjnej przez Trybunał uzależnione jest od spełniania wszystkich warunków jej dopuszczalności. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego, na każdym etapie postępowania konieczne jest kontrolowanie, czy nie zachodzi żadna z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania (zob. postanowienia TK z 14 września 2009 r., sygn. SK 51/08, OTK ZU nr 8/A/2009, poz. 127; z 29 listopada 2010 r., sygn. SK 8/10, OTK ZU nr 9/A/2010, poz. 117 oraz powołane tam orzecznictwo). Składu rozpoznającego sprawę nie wiąże w tym zakresie stanowisko zajęte w zarządzeniu lub postanowieniu Trybunału wydanym w ramach rozpoznania wstępnego (zob. postanowienia TK z 8 kwietnia 2008 r., sygn. SK 80/06, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 51; z 30 czerwca 2008 r., sygn. SK 15/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 98 oraz powołane tam orzecznictwo).

2.2. Przyjęty w Polsce model skargi konstytucyjnej został oparty na dwóch podstawowych założeniach. Pierwszym z nich jest zasada subsydiarności, zgodnie z którą uruchomienie tego środka jest dopuszczalne dopiero wówczas, kiedy skarżący nie dysponuje już żadnym proceduralnym środkiem prawnym, który umożliwiałby naprawę ostatecznego rozstrzygnięcia w danej sprawie. Drugim jest konieczność istnienia osobistego (subiektywnego) i aktualnego interesu prawnego skarżącego w merytorycznym rozstrzygnięciu skargi (zob. postanowienie TK z 3 lipca 2007 r., sygn. SK 4/07, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 83 oraz powołane tam orzecznictwo).

Skarga konstytucyjna w naszym systemie prawnym nie stanowi swoistej actio popularis (zob. np. postanowienie TK o sygn. SK 51/08 oraz Z. Czeszejko-Sochacki, Sądownictwo konstytucyjne w Polsce na tle porównawczym, Warszawa 2003, s. 271-274). Rozstrzygnięcie Trybunału, zainicjowane skargą konstytucyjną, choć wywiera skutki erga omnes, to w szczególności dotyczy podmiotu, który postępowanie zainicjował. Art. 79 ust. 1 ustawy zasadniczej zakłada, że skarżący, wnosząc skargę konstytucyjną, działa nie w obronie prawa w ogóle, ale w obronie swojego własnego prawa o szczególnej wartości konstytucyjnej (zob. postanowienie TK o sygn. SK 8/10 oraz powołane tam orzecznictwo). To znaczy, że w jego sprawie musi dojść do faktycznej ochrony konstytucyjnych praw lub wolności (zob. postanowienie TK o sygn. SK 4/07 oraz postanowienie z 21 września 2006 r., sygn. SK 10/06, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 117). W konsekwencji skarżący musi wykazać istnienie aktualnego interesu prawnego w rozstrzygnięciu jego sprawy przez Trybunał.

2.3. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że skarżący nie ma aktualnego interesu prawnego w rozpoznaniu przedstawionej skargi konstytucyjnej.

Skarżący dopatruje się naruszenia swoich praw konstytucyjnych w związku z wyłączeniem przez art. 3941 § 2 k.p.c. możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W postępowaniu sądowym, w którym sąd miał – zdaniem skarżącego – ostatecznie orzec o jego wolnościach i prawach określonych w Konstytucji, skarżący wystąpił z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności. Uzyskanie klauzuli wykonalności miało na celu doprowadzenie do wykonania wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku z 7 listopada 2006 r., wydanego w sprawie o ochronę dóbr osobistych skarżącego, w zakresie zasądzającym obowiązek zapłaty przez pozwanych sumy pieniężnej na wskazany przez skarżącego cel społeczny.

Jednakże jeszcze przed rozpoznaniem przez sąd wniosku skarżącego o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi Sądu Okręgowego w Gdańsku (co miało miejsce 7 września 2007 r.), wyrok ten został dobrowolnie wykonany przez pozwanych 5 września 2007 r. W konsekwencji w chwili gdy skarżący 16 września 2007 r. kwestionował w drodze zażalenia (które mu nie przysługiwało) postanowienie o oddaleniu wniosku o nadanie klauzuli wykonalności, wskazany wyrok był już wykonany od 11 dni. Próba zakwestionowania postanowienia o oddaleniu wniosku o nadanie klauzuli wykonalności w trybie zażalenia była zatem bezcelowa i mogła wynikać jedynie z niewiedzy skarżącego, który nie ustalił, czy wyrok został wykonany.

Zatem bezcelowe było również zainicjowanie przez skarżącego postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W miesiąc po wykonaniu wyroku zasądzającego zapłatę sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, skarżący zakwestionował w postępowaniu konstytucyjnym brak możliwości zaskarżania postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, którego zaskarżenie mogło mieć na celu jedynie zainicjowanie procesu służącego wykonaniu wykonanego już wyroku (por. postanowienie TK o sygn. SK 4/07 oraz postanowienie z 15 września 2011 r., sygn. Ts 46/11, OTK ZU nr 6/B/2011, poz. 477 oraz powołane tam orzecznictwo). W konsekwencji, nawet w razie podważenia konstytucyjności kwestionowanego przepisu w postępowaniu przed Trybunałem, w istocie nie wchodziłaby w grę ochrona konstytucyjnych praw lub wolności skarżącego, którego interes faktyczny i prawny zostały zaspokojone wraz z wykonaniem wyroku.

2.4. W związku z powyższym przedstawiona skarga konstytucyjna ma w istocie charakter actio popularis i stanowi próbę zainicjowania abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności, a to nie jest dopuszczalne w trybie skargi konstytucyjnej. W tym stanie rzeczy należało umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.