1. Skargą konstytucyjną z 16 stycznia 2008 r. Dariusz Dziewiątkowski (dalej: skarżący) wniósł o stwierdzenie, że:

a) art. 3941 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji;

b) art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. rozumiany w ten sposób, iż postanowienie o kosztach postępowania wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji nie podlega zaskarżeniu, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarga została wniesiona do Trybunału w związku z następującym stanem faktycznym.

Sąd Okręgowy w Świdnicy wyrokiem z 16 stycznia 2007 r. oddalił powództwo przeciwko skarżącemu jako pozwanemu w sprawie, w której powód Bogdan M. domagał się uznania za bezskuteczną wobec niego umowy darowizny nieruchomości zawartej między jego dłużnikami: Zenonem D. i Marią D. a pozwanym, tzn. skarżącym. Sąd oddalił także powództwo skarżącego (pozwanego) o zasądzenie kosztów procesu. Na skutek zaskarżenia powyższego wyroku przez powoda, Sąd Okręgowy w Świdnicy postanowieniem z 15 marca 2007 r., sygn. akt I C 1158/06, odrzucił apelację. Jednakże postanowieniem z 12 czerwca 2007 r., sygn. akt I ACz 878/07, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, uwzględniając zażalenie powoda, uchylił postanowienie o odrzuceniu apelacji.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z 28 września 2007 r., sygn. akt I ACa 868/07, oddalił w całości apelację powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Świdnicy oraz uwzględnił zażalenie pozwanego (skarżącego) na postanowienie o kosztach procesu. Sąd orzekł również o kosztach postępowania odwoławczego, ale uwzględnił zażalenie pozwanego jedynie częściowo, tj. z pominięciem kosztów zastępstwa prawnego w postępowaniu zażaleniowym, dotyczącym odrzucenia apelacji powoda.

Zażaleniem z 3 października 2007 r. pozwany (skarżący) zaskarżył postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu zawarte w wyroku z 28 września 2007 r., w części oddalającej wniosek o zasądzenie kosztów procesu w postępowaniu odwoławczym ponad kwotę 3036 zł.

Postanowieniem z 18 października 2007 r., sygn. akt I ACa 868/07, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu odrzucił zażalenie pozwanego.

Skarżący zarzucił obu wskazanym w petitum skargi przepisom, że uniemożliwiają one zaskarżanie postanowień o kosztach procesu wydawanych po raz pierwszy przez sądy drugiej instancji, naruszając tym samym wskazane w petitum skargi przepisy Konstytucji.

Odnosząc się do art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., skarżący wskazał, że choć w przepisie tym jest mowa o zaskarżaniu postanowień o kosztach wydanych przez sąd pierwszej instancji, to w istocie nie wyklucza on możliwości zaskarżenia postanowienia o kosztach wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W postępowaniu odwoławczym sąd ten, w zakresie kosztów procesu, działa bowiem jako sąd pierwszej instancji. Stanowisko takie, zdaniem skarżącego, wyrażone zostało w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05 (OTK ZU 3/A/2007, poz. 32). Tymczasem, jak wskazuje dalej skarżący, w doktrynie i orzecznictwie przepisowi temu nadaje się odmienne znaczenie, przyjmując, że kwestia zaskarżalności postanowień sądu drugiej instancji uregulowana została przez ustawodawcę odrębnie, art. 3941 k.p.c.

Z kolei, z uwagi na to, że art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. w utrwalonej praktyce sądowej powoływany jest jako podstawa odrzucenia zażaleń na postanowienia o kosztach procesu, wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, to zakwestionowany przepis pozostaje, zdaniem skarżącego, w kolizji z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Brak dwuinstancyjnego postępowania o kosztach procesu zasądzonych w wyroku przez sąd apelacyjny za postępowanie odwoławcze, jest – zdaniem skarżącego – niezgodny z art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Z art. 78 zdanie pierwsze Konstytucji wynika, skierowany do prawodawcy, postulat takiego kształtowania procedury, aby przewidziane w niej było prawo wniesienia przez stronę środka zaskarżenia. Natomiast z art. 176 Konstytucji, zdaniem skarżącego, wynikają gwarancje dwuinstancyjności postępowania również w zakresie kosztów postępowania. W przeciwieństwie bowiem do art. 78 Konstytucji, art. 176 ust. 1 Konstytucji nie zawiera zwrotu: „wyjątki od tej zasady określa ustawa”. „W tej sytuacji z brzmienia art. 176 ust. 1 Konstytucji wynika silne domniemanie dwuinstancyjności postępowania i orzekania w postępowaniu sądowym, z czego nie zostało wyłączone orzekanie w przedmiocie kosztów procesu” – podkreślił skarżący.

W piśmie z 3 września 2008 r. skarżący wyjaśnił, że zarówno art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., wskazane w petitum skargi, stanowiły – jego zdaniem – podstawę wydania przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu postanowienia z dnia 18 października 2007 r., sygn. akt I ACa 868/07, o odrzuceniu zażalenia skarżącego na postanowienie tego sądu z 28 września 2007 r. Postanowienie z 18 października 2007 r. stanowi rozstrzygnięcie ostateczne w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o Trybunale).

2. Marszałek Sejmu w piśmie z 26 czerwca 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji ze względu na niedopuszczalność orzekania;

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 3941 § 1 i 2 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r., z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji ze względu na utratę mocy obowiązującej przepisu.

W wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie, że art. 3941 § 1 i 2 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r., w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Zajmując stanowisko odnośnie do zarzutu niezgodności art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji, Marszałek Sejmu stwierdził, że przepis ten nie może być przedmiotem zaskarżenia, ponieważ nie stanowił podstawy ostatecznego orzeczenia wydanego przez sąd w sprawie skarżącego. Art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. stanowi bowiem podstawę zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji. Marszałek Sejmu wyjaśnił ponadto, że od orzeczeń sądów drugiej instancji zażalenie, co do zasady, nie przysługuje, i to niezależnie od tego, czy chodzi o orzeczenie, które stanowi środek odwoławczy od orzeczenia sądu niższej instancji, czy o orzeczenie sądu odwoławczego dotyczące kwestii, która nie była przedmiotem rozpoznania sądu pierwszej instancji. Zaskarżeniu do Sądu Najwyższego skargą kasacyjną lub zażaleniem podlegają tylko postanowienia sądu drugiej instancji o charakterze procesowym, i to wyłącznie w sytuacjach wyraźnie określonych w odpowiednich przepisach. Katalog postanowień sądu drugiej instancji zaskarżalnych zażaleniem do Sądu Najwyższego zawarty został w art. 3941 k.p.c.

Zdaniem Marszałka Sejmu, skarżący błędnie zinterpretował art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. Jak wskazał Marszałek Sejmu, Sąd Najwyższy konsekwentnie podkreśla w swoim orzecznictwie, że o tym, czy sąd jest sądem pierwszej, czy drugiej instancji, decyduje rozpoznanie sprawy, a nie kwestii pobocznej. Sąd rozpoznający apelację jest zawsze sądem odwoławczym, a orzeczenia wydane w postępowaniu apelacyjnym, także dotyczące kwestii niebędących przedmiotem rozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji, są zawsze orzeczeniami sądu drugiej instancji. Wynika stąd, że sąd rozpoznający apelację działa zawsze jako sąd drugiej instancji co do wszystkich rozstrzyganych kwestii, w tym także kosztów postępowania za tę instancję.

W związku z powyższym Marszałek Sejmu uznał, że zażalenie skarżącego na postanowienie sądu apelacyjnego, jako sądu drugiej instancji, podlegało odrzuceniu na podstawie art. 3941 k.p.c, natomiast art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. nie miał w ogóle zastosowania w sprawie skarżącego.

Dlatego, zdaniem Marszałka Sejmu, postępowanie w zakresie dotyczącym art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Odnosząc się natomiast do zarzutu niekonstytucyjności art. 3941 k.p.c., Marszałek Sejmu stwierdził, że przepis ten utracił moc obowiązującą. Nowe brzmienie nadane art. 3941 k.p.c. spełnia, zdaniem Marszałka Sejmu, wymogi art. 78 i art. 176 Konstytucji. Zmiana zaskarżonego przepisu przez zagwarantowanie możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie o kosztach procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, w całości uwzględniła zarzuty skierowane przez skarżącego wobec art. 3941 k.p.c.

Z tego względu zachodzą przesłanki umorzenia postępowania, o których mowa w art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – stwierdził Marszałek Sejmu.

W przypadku, gdyby Trybunał nie przychylił się do wniosku o umorzenie postępowania, Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 3/05, wskazał, że brak możliwości zaskarżenia postanowienia o kosztach wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji narusza zasady wynikające z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Dlatego wniósł o stwierdzenie, że art. 3941 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o kosztach postępowania zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji – jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 29 października 2010 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ze względu na niedopuszczalność orzekania – w zakresie dotyczącym art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. oraz ze względu na zbędność orzekania – co do art. 3941 § 1 i 2 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r.

Odnosząc się do zarzutu niezgodności z Konstytucją art. 3941 § 1 i 2 k.p.c., Prokurator Generalny wskazał, że artykuł ten w brzmieniu zaskarżonym przez skarżącego formalnie utracił moc obowiązującą, a jego nowe brzmienie realizuje standardy konstytucyjne. Nowe brzmienie przepisu dopuszcza bowiem zaskarżenie do Sądu Najwyższego postanowienia sądu drugiej instancji w zakresie interesującym skarżącego, tj. w zakresie dotyczącym kosztów procesu. Prokurator Generalny zwrócił także uwagę, że w sprawie o sygn. akt SK 10/09 Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z dnia 9 lutego 2010 r. (OTK ZU nr 2/A/2010, poz. 10), dokonał oceny art. 3941 k.p.c. w identycznym zakresie, jakiego dotyczy obecna skarga.

Jak stwierdził Prokurator Generalny, utrata mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu nie powoduje automatycznie konieczności umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Jednakże z uwagi na to, że Trybunał dokonał już oceny zaskarżonego przepisu, wydanie wyroku w niniejszej sprawie jest zbędne z uwagi na zasadę ne bis in idem. Zaistnienie tej przesłanki w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym powoduje konieczność umorzenia postępowania w zakresie dotyczącym art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – podkreślił Prokurator Generalny.

Z kolei, odnosząc się do art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., Prokurator Generalny podkreślił, że przepis ten nie stanowił i nie mógł stanowić podstawy orzekania przez Sąd Apelacyjny postanowieniem z 18 października 2007 r. Zdaniem Prokuratora Generalnego, przepis ten dotyczy wyłącznie procesowych decyzji (postanowień i zarządzeń przewodniczącego) sądu pierwszej instancji. W tym zakresie skarga nie spełnia zatem przesłanek określonych w art. 79 Konstytucji i podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalności wydania wyroku.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiotem rozpatrywanej w niniejszej sprawie skargi jest:

a) art. 3941 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, oraz

b) art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. rozumiany w ten sposób, że postanowienie o kosztach postępowania wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji nie podlega zaskarżeniu.

Zaskarżonym przepisom skarżący zarzucił naruszenie art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Jako ostateczne rozstrzygnięcie, w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o Trybunale Konstytucyjnym), skarżący wskazał postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu – Wydział I Cywilny, z 18 października 2007 r. odrzucające zażalenie od postanowienia o kosztach zawarte w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 28 września 2007 r., sygn. akt I A Ca 868/07. Postanowienie nie zawiera uzasadnienia ani wskazania, z jakim konkretnie przepisem Sąd Apelacyjny łączy brak możliwości zaskarżenia tego postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy w wyroku.

Zdaniem skarżącego, podstawę postanowienia z 18 października 2007 r. stanowił zarówno art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., jak i art. 3941 § 2 k.p.c.

Zarzuty zawarte w skardze dotyczą niekonstytucyjnego, zdaniem skarżącego, ograniczenia przez wskazane przepisy prawa do zaskarżenia postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy w wyroku przez sąd apelacyjny. Jak stwierdził skarżący, sąd apelacyjny choć zasadniczo jest sądem drugiej instancji, to, orzekając o kosztach procesu postępowania odwoławczego, działa jako sąd pierwszej instancji. Brak możliwości zaskarżenia takiego rozstrzygnięcia stanowi naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego.

Naruszenie art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji przez art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. skarżący upatruje nie tyle w samej treści normatywnej tego przepisu, ile w jego błędnej interpretacji, która została mu nadana przez orzecznictwo i doktrynę. W ocenie skarżącego, art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. nie wyłącza bowiem wprost dopuszczalności zaskarżenia postanowienia o kosztach postępowania, wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. Powołując się na wyrok Trybunału z 27 marca 2007 r. w sprawie o sygn. SK 3/05 (OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32), skarżący podniósł, że w zakresie orzekania o kosztach za sąd pierwszej instancji należy uznać ten sąd, który orzekł o zwrocie kosztów po raz pierwszy, nawet jeżeli jest to sąd apelacyjny, który formalnie orzekał jako sąd drugiej instancji. Tymczasem, z uwagi na to, że powszechnie przyjmuje się, iż kwestia zaskarżalności postanowień sądu drugiej instancji uregulowana została przez ustawodawcę odrębnie w art. 3941 k.p.c., sądy zmuszone są odrzucać zażalenia na takie postanowienia – podkreślił skarżący.

Art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu wydania postanowienia przez Sąd Apelacyjny, tj. 18 października 2007 r., stanowił, że zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, wymiar opłaty, zwrot opłaty lub zaliczki, obciążenie kosztami sądowymi, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w nakazie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego.

Art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. został zamieszczony w rozdziale 2 – Zażalenie i poprzedza art. 3941 k.p.c., który reguluje kwestię możliwości wnoszenia zażaleń do Sądu Najwyższego. Art. 3941 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r. stanowił:

„§ 1. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

§ 2. W sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981, a także postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji”.

Z systematyki rozdziału 2 k.p.c. – Zażalenie wynika zatem, że art. 394 k.p.c. określa przypadki, w których przysługuje zażalenie od orzeczeń sądów pierwszej instancji, a art. 3941 k.p.c. dotyczy możliwości wnoszenia zażaleń do Sądu Najwyższego.

2. W orzecznictwie Sądu Najwyższego ustalono wykładnię stosownych przepisów k.p.c., w myśl której „sąd rozpoznający apelację jest zawsze sądem odwoławczym”. Sąd odwoławczy nie może być jednocześnie sądem rozpoznającym środek odwoławczy (co do istoty sprawy) i sądem pierwszej instancji (co do określonej kwestii ubocznej), a orzeczenie sądu odwoławczego nie może być orzeczeniem częściowo drugiej i częściowo pierwszej instancji. „Orzeczenia wydane w postępowaniu apelacyjnym, także dotyczące kwestii niebędących przedmiotem rozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji, są zawsze orzeczeniami sądu drugiej instancji. Dlatego sąd rozpoznający apelację działa zawsze jako sąd drugiej instancji co do wszystkich rozstrzyganych kwestii, w tym także kosztów postępowania za tę instancję” (zob. np. postanowienie SN z 12 października 2007 r., sygn. akt IV CZ 28/07, OSNC 2/2008, poz. 29 i powołane tam orzeczenia).

Zaskarżalność na postanowienia sądu drugiej instancji uregulowana została w art. 3941 k.p.c. Kwestia dopuszczalności zaskarżania postanowień w sprawie kosztów procesu, wydawanych przez sądy apelacyjne po raz pierwszy, może być zatem rozważana tylko na gruncie art. 3941 k.p.c. W świetle art. 3941 § 2 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r., a więc także w dniu wspomnianego ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącego, zażalenie na postanowienie sądu drugiej instancji w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkami, o których mowa w art. 3981 k.p.c., a także z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.

Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowiskiem, postanowienie o kosztach procesu nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Postanowienie to bowiem nie dotyczy istoty sprawy, a w stosunku do jej przedmiotu ma jedynie charakter uboczny. Dlatego też na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach procesu, zgodnie z art. 3941 § 2 k.p.c., nie przysługiwało zażalenie do Sądu Najwyższego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego, sygn. akt IV CZ 28/07). Takie było też stanowisko doktryny. Jej przedstawiciele przypominali przy tej okazji, że zażalenie, co do zasady, nie przysługuje na orzeczenia sądów drugiej instancji, „niezależnie od tego, czy chodzi o orzeczenie, które zapadło w wyniku rozpoznania środka odwoławczego od orzeczenia sądu niższego, czy o orzeczenie sądu odwoławczego dotyczące kwestii, która nie była przedmiotem rozpoznania sądu I instancji” (T. Ereciński, Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz, t. 2, Warszawa 2009, s. 215).

Jak wspomniano, przepisy art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. zostały zaskarżone zakresowo. Skarżący zarzucił im naruszenie art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji, w zakresie, w jakim uniemożliwiają zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. Zarzuty skarżącego dotyczyły więc tego, że przepisy art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. uniemożliwiają wniesienie zażalenia na postanowienie zapadłe w sprawie kosztów procesu po raz pierwszy przed sądem drugiej instancji. Trybunał ustalił wyżej, że praktyka orzecznicza sądów, odmawiających zażalenia do Sądu Najwyższego na postanowienia sądu drugiej instancji o kosztach procesu orzekanych po raz pierwszy, oparta była na wykładni art. 3941 § 2 k.p.c. w brzmieniu wyżej powołanym; natomiast przepis art. 3941 § 1 k.p.c., również zaskarżony przez skarżącego, nie stanowi podstawy prawnej dla określonych wyżej postanowień. Dotyczy to także postanowienia z 18 października 2007 r. wydanego w sprawie skarżącego, będącego ostatecznym orzeczeniem w rozumieniu art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Wskazując na niekonstytucyjność art. 3941 § 2 k.p.c., skarżący zauważył, że niekonstytucyjna jest norma prawna rekonstruowana na gruncie powyższego przepisu k.p.c., w zakresie wyżej wspomnianym. Trybunał Konstytucyjny przypomina, w sprawie o sygn. SK 10/09 wniesiona została do Trybunału skarga konstytucyjna o zbadanie zgodności art. 3941 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim przepis ten uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Trybunał w wyroku z 9 lutego 2010 r. w sprawie o sygn. SK 10/09 (OTK ZU nr 2/A/2010, poz. 10) orzekł, że art. 3941 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim – w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r. – nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Trybunał w powyższym wyroku orzekł więc o niekonstytucyjności art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w którym zakwestionował go skarżący w niniejszej sprawie. Trybunał orzekł też o niezgodności z wzorcami kontroli konstytucyjnej wskazanymi przez skarżącego (w szczególności z tymi wzorcami). Zdaniem Trybunału, orzeczenie o niekonstytucyjności, wynikające z wyroku w sprawie o sygn. SK 10/09 dotyczy tej samej normy prawnej, która jest zakwestionowana przez skarżącego w niniejszej sprawie.

Jak wspomniano, przepisy art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. w brzmieniu zaskarżonym przez skarżącego utraciły moc obowiązującą z dniem 21 maja 2009 r.

Ustawą z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592) art. 3941 k.p.c. nadano nowe, następujące brzmienie: „§ 1. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji: 1) odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; 2) co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.

§ 2. W sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981, a także postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji”. Ponadto § 3 art. 3941 k.p.c. stanowi: „Do postępowania przed Sądem Najwyższym toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio art. 394 § 2 i 3, art. 395 i art. 397 § 1, art. 39810, art. 39814, art. 39815 § 1 zdanie pierwsze, art. 39816, art. 39817, art. 39821”.

Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Trybunał umarza postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia. Należy jednak przypomnieć, że z art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym wynika, iż przepisu art. 39 ust. 1 pkt 3 nie stosuje się, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Przesłanką zastosowania art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, a więc podjęcia kontroli konstytucyjności przepisu już nieobowiązującego, jest stwierdzenie konieczności takiej kontroli dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności. Przesłanka uzasadniająca kontrolę konstytucyjności zaskarżonego przepisu, który utracił powszechną moc obowiązywania, wynika więc z ustalenia, że zachodzi związek pomiędzy zaskarżoną regulacją a ochroną konstytucyjnych praw i wolności.

W świetle orzecznictwa Trybunału związek taki zachodzi wówczas, gdy spełnione są równocześnie trzy przesłanki, a mianowicie:

– po pierwsze, przepis będący przedmiotem oceny konstytucyjnej zawiera treści normatywne odnoszące się do sfery praw i wolności konstytucyjnie chronionych;

– po drugie, nie istnieje żaden alternatywny instrument prawny (poza ewentualnym uznaniem przepisu za niekonstytucyjny), który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej definitywnie, zanim ów przepis utracił moc obowiązującą;

– po trzecie, ewentualne uznanie danego przepisu za niekonstytucyjny stanowić będzie skuteczny środek ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej (zob. np. wyrok z 21 maja 2001 r., sygn. SK 15/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 85).

W świetle powyższych ustaleń, ocena konstytucyjna przepisów art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r., a więc nieobowiązująca w dniu wydania orzeczenia przez Trybunał, nie jest konieczna. Jak wskazano bowiem wyżej, przepis art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie wyżej wspomnianym (a tym samym norma rekonstruowana na gruncie tego zakresu art. 3941 § 2 k.p.c.) został uznany za niekonstytucyjny w wyroku z 9 lutego 2010 r. (sygn. SK 10/09). Dzięki temu wyrokowi skarżący uzyskał skuteczny środek ochrony swych praw, naruszonych w wyniku obowiązywania zaskarżonej regulacji prawnej w czasie wydania wspomnianego ostatecznego orzeczenia z 18 października 2007 r. przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu.

Zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji „orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania”. Takim orzeczeniem Trybunału, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji, jest dla skarżącego wyrok w sprawie o sygn. SK 10/09, stanowiący podstawę dla wzruszenia prawomocnego orzeczenia sądowego wydanego na podstawie art. 3941 § 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r. Skarżący zaskarżył również art. 3941 § 1 k.p.c. w wyżej wskazanym brzmieniu. Jednakże kontrola konstytucyjna tego przepisu, również nieobowiązującego w dniu wydania niniejszego orzeczenia przez Trybunał, jest niedopuszczalna, skoro – jak wspomniano – przepis ten nie był podstawą wydania ostatecznego orzeczenia, o którym mowa w art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale.

Dlatego Trybunał, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1, umorzył postępowanie w zakresie kontroli konstytucyjnej art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r.

3. Wnosząc o stwierdzenie niezgodności art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym w dniu wydania wspomnianego postanowienia z 18 października 2007 r., rozumianego w ten sposób, że postanowienie o kosztach postępowania wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji nie podlega zaskarżeniu, skarżący żądał w rzeczywistości stwierdzenia przez Trybunał, że sądem pierwszej instancji, o którym mowa w tym przepisie, jest także sąd apelacyjny (formalnie sąd drugiej instancji), orzekający o kosztach postępowania po raz pierwszy. Na potwierdzenie swojej tezy skarżący powołuje wyrok Trybunału w sprawie o sygn. SK 3/05.

Trybunał zwraca uwagę, że powołany wyżej przepis nie był, wbrew twierdzeniom skarżącego, podstawą prawną postanowienia z 18 października 2007 r. wydanego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu. Oznacza to, że przepis ten nie był podstawą prawną ostatecznego orzeczenia, o którym mowa w art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale. Zgodnie z tymi przepisami, przedmiotem skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją może być tylko przepis ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych prawach lub obowiązkach skarżącego. Kwestionowany w skardze przepis musi stanowić normatywną podstawę ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego (por. np. postanowienia TK: z 5 stycznia 2001 r., sygn. Ts 83/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 91; z 18 kwietnia 2005 r., sygn. Ts 176/04, OTK ZU nr 3/B/2005, poz. 134). Niespełnienie tego wymogu oznacza umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale, z powodu niedopuszczalności wydania wyroku, w zakresie dotyczącym kontroli konstytucyjnej przepisu prawnego, który wskazanego wyżej wymogu konstytucyjnego i ustawowego nie spełnia.

Badanie określonych przepisami Konstytucji i ustawy o Trybunale wymogów dopuszczalności skargi konstytucyjnej dokonywane jest na każdym etapie postępowania przed Trybunałem, a więc także po nadaniu biegu w sprawie, w wyniku wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej. Niedochowanie przez skargę konstytucyjną któregoś ze wspomnianych wymogów stanowi ujemną przesłankę dla wydania wyroku i skutkuje obligatoryjnym umorzeniem postępowania (por. np. postanowienia TK: z 21 października 2003 r., sygn. SK 41/02, OTK ZU nr 8/A/2003, poz. 89; z 6 lipca 2004 r., sygn. SK 47/03, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 74 i cytowane tam orzecznictwo).

Trybunał zwraca uwagę, że przepis art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. określa przesłanki zażalenia do sądu drugiej instancji na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a także na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego. Natomiast postanowienie Sądu Apelacyjnego z 18 października 2007 r. wydane zostało przez sąd drugiej instancji w sprawie skarżącego, bowiem jak ustalono wyżej, orzeczenia wydane w postępowaniu apelacyjnym są zawsze orzeczeniami sądu drugiej instancji, także w odniesieniu do kosztów postępowania za tę instancję. Taką wykładnię, dotyczącą pojęcia „sądu drugiej instancji” przyjął Sąd Najwyższy (por. cyt. postanowienie z dnia 12 października 2007 r.), aby umożliwić spójną wykładnię środków odwoławczych.

Skarżący wykładni takiej, dotyczącej również przepisu art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. nie akceptuje, nie odróżniając, że wykładnia dotycząca pojęcia „sądu drugiej instancji”, a problem środka odwoławczego od rozstrzygnięcia sądu dotyczącego kosztów procesu – to dwie różne kwestie. Zdaniem Trybunału, skarżący oczekuje od Trybunału wykładni art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., aby uchylić wspomnianą wykładnię Sądu Najwyższego, co wynika także jednoznacznie z petitum skargi. Trybunał przypomina, że zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, dokonywanie powszechnej wykładni ustaw nie należy do kompetencji Trybunału. Dlatego taki sposób zaskarżenia powyższego przepisu, z którym związane jest oczekiwanie od Trybunału, aby dokonał powszechnie wiążącej wykładni przepisu art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., również skutkuje umorzeniem postępowania w tym zakresie.

Na koniec Trybunał pragnie zauważyć, że powołanie się skarżącego na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05, jest bez znaczenia dla przedmiotu niniejszej skargi konstytucyjnej, gdyż dotyczy innego przepisu k.p.c., a mianowicie art. 39318 § 2 k.p.c., na co zwrócił uwagę również Sąd Najwyższy we wspomnianym postanowieniu. W przywołanym wyżej wyroku o sygn. SK 3/05 Trybunał orzekł, że powyższy przepis k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do czasu jego uchylenia przez art. 1 pkt 11 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Problem konstytucyjny przedstawiony Trybunałowi w niniejszej sprawie jest więc dalece zbieżny z problemem konstytucyjnym w sprawie o sygn. SK 3/05. Orzeczenie Trybunału dotyczy jednak konkretnego przepisu, a nie problemu konstytucyjnego. Zatem skutków wynikających z określonego wyroku dotyczącego konkretnego przepisu nie można rozciągać na inny przepis prawny zaskarżony w niniejszej sprawie.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.