1. W skardze konstytucyjnej z 15 kwietnia 1999 r. Józef B., reprezentowany przez radcę prawnego, wniósł o stwierdzenie, że art. 5 i art. 15 ust. 1, 2 i 3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.; dalej: ustawa rewaloryzacyjna) są niezgodne z art. 32 ust. 2 i art. 67 ust. 1 konstytucji “w takim zakresie, w jakim zawierają one ograniczenia w traktowaniu jako okresów składkowych okresu ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacano przewidziane w odrębnych przepisach składki na te ubezpieczenia, gdy okresy tego ubezpieczenia nie pozostawały w zbiegu z ubezpieczeniem społecznym zaliczanym do okresu zatrudnienia na podstawie przepisów ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników”. Zdaniem skarżącego, rozwiązania zawarte w art. 5 w zw. z art. 15 ustawy rewaloryzacyjnej dyskryminują tylko jedną grupę społeczną – osoby prowadzące gospodarstwo rolne a także “nie spełniają w sposób właściwy prawa do zabezpieczenia społecznego”. Takie dyskryminujące rozwiązania nie mogą być usprawiedliwione tym, że składki płacone przez rolników na ubezpieczenie nie pokrywały roszczeń z tego ubezpieczenia, gdyż było to skutkiem błędnej polityki ubezpieczeniowej PRL.

Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego.

Decyzją z 5 października 1995 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. przeliczył emeryturę skarżącego, doliczając okres zatrudnienia do 31 sierpnia 1995 r. W decyzji tej do świadczenia skarżącego został doliczony okres prowadzenia gospodarstwa rolnego po 0,5% za okres do 30 czerwca 1977 r. i po 1% po tej dacie – zgodnie z art. 25 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jednolity z 1993 r. Dz.U. Nr 71, poz. 342 ze zm.) oraz art. 5 pkt 1 ustawy rewaloryzacyjnej. Skarżący zwrócił się do ZUS o podwyższenie emerytury przez obliczenie okresów pracy i prowadzenia gospodarstwa rolnego według wskaźnika 1,3% właściwego dla okresów składkowych wymienionych w ustawie rewaloryzacyjnej. W decyzji z 16 września 1997 r. ZUS odmówił podwyższenia emerytury. Od powyższej decyzji skarżący wniósł odwołanie do Sądu Wojewódzkiego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. W wyroku z 23 stycznia 1998 r. Sąd Wojewódzki w K. Wydział VI Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie skarżącego. Następnie skarżący wniósł apelację od wskazanego wyroku Sądu Wojewódzkiego. W wyroku z 18 grudnia 1998 r. Sąd Apelacyjny w K. oddalił apelację.

W piśmie procesowym z 8 kwietnia 1999 r. skarżący “zmodyfikował” skargę konstytucyjną w ten sposób, że wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 10 ust. 1 pkt 1-3 i art. 56 ust. 1-4 ustawy z dnia 17 października 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach i rentach z FUS) z art. 32 ust. 2 i art. 67 ust. 1 konstytucji. Skarżący stwierdził, że kwestionowane przez niego przepisy art. 5 w zw. z art. 15 ustawy rewaloryzacyjnej zostały dosłownie recypowane w art. 10 ust. 1 pkt 1-3 i art. 56 ust. 1-4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, która uchyliła ustawę rewaloryzacyjną (art. 195 pkt 9 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).

Zdaniem skarżącego wskazane przepisy mają charakter dyskryminacyjny, gdyż okresy zatrudnienia (okresy równorzędne lub zaliczane do tych okresów) z innych tytułów niż ubezpieczenie pracownicze (np. ubezpieczenie osób prowadzących działalność gospodarczą, adwokatów itd.) – inaczej niż w przypadku okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego – traktuje się jako okresy składkowe, za które przysługuje 1,3% podstawy wymiaru świadczenia za każdy rok. Ponadto “inne okresy wymieniane jako nieskładkowe (za które nie opłacano składek i inne wymienione w art. 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) powodują zwiększenie świadczenia po 0,7% podstawy wymiaru za jeden rok.”

Skarżący podniósł, że nierównego traktowania przy ustalaniu prawa do świadczenia emerytalnego osób prowadzących gospodarstwo rolne nie da się usprawiedliwić argumentem “samowystarczalności finansowej” ubezpieczenia społecznego rolników, gdyż także inne szczególne systemy emerytalne oraz system zaopatrzenia emerytalnego pracowników “nie były samowystarczalne i wspierane były i są z budżetu państwa”.

W kolejnym piśmie z 8 maja 1999 r. skarżący wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 10 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 56 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS z art. 32 w związku z art. 67 ust. 1 konstytucji. Stwierdził, że podstawą wyroku Sądu Apelacyjnego były przepisy art. 5 i art. 15 ust. 3 ustawy rewaloryzacyjnej, która została uchylona przez art. 195 pkt 9 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wskazane przepisy ustawy rewaloryzacyjnej zostały jednak dokładnie powtórzone przez art. 10 ust. 1 pkt 1 i art. 56 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W ocenie skarżącego w zakresie ustalania wysokości emerytur i rent w stosunku do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. ma zastosowanie ustawa o emeryturach i rentach z FUS. Z tego względu zarzuty skargi mogą być skierowane w stosunku do przepisów obowiązujących, nie zaś uchylonych – co czyniłoby skargę “bezprzedmiotową”.

2. W piśmie z 2 sierpnia 1999 r. do skargi konstytucyjnej Józefa B. ustosunkował się Prokurator Generalny. Stwierdził, że postępowanie w przedmiotowej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

Prokurator Generalny zauważył, że zakwestionowane pierwotnie przez skarżącego art. 5 i 15 ust. 1-3 ustawy rewaloryzacyjnej utraciły moc na podstawie art. 195 pkt 9 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W takiej sytuacji kwestionowanie tych przepisów byłoby bezprzedmiotowe, gdyż utrata mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu pociąga za sobą konieczność umorzenia postępowania przez Trybunał Konstytucyjny.

Zgodnie z art. 79 konstytucji skargę konstytucyjną można wnieść jedynie na akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego. Zdaniem Prokuratora Generalnego kwestionowany przez skarżącego art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie stanowił podstawy wyroku ostatecznie rozstrzygającego roszczenie skarżącego.

Prokurator Generalny stwierdził, że skoro granice zaskarżenia, którymi związany jest Trybunał Konstytucyjny (art. 66 ustawy o TK), wyznaczają dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie w sprawie będącej przedmiotem skargi, a wyrok sądu (w niniejszej sprawie) został wydany na podstawie innego przepisu niż zaskarżony, to postępowanie w tej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Przepisy będące podstawą ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego, kwestionowane pierwotnie w skardze konstytucyjnej, utraciły moc obowiązującą. Zostały one uchylone wraz z całą ustawą rewaloryzacyjną 1 stycznia 1999 r. (art. 195 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Nie ulega wątpliwości, iż nie mogą one być obecnie zastosowane wobec skarżącego.

Skarżący w pismach procesowych z 15 kwietnia i 8 maja 1999 r. zmienił przedmiot skargi, wskazując “zamiast” przepisów wymienionych w skardze i stanowiących podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą została wniesiona skarga konstytucyjna, ich odpowiednik w obowiązującej obecnie ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Takie stanowisko skarżącego stanowi cofnięcie pierwotnej skargi, co uzasadnia umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK.

Niezależnie od tego przywołać należy pogląd wypowiedziany przez Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 13 października 1998 r. (sygn. SK 3/98, OTK ZU Nr 5/1998, poz. 69), zgodnie z którym “w postępowaniu ze skargi konstytucyjnej przy konkretnej kontroli przepisów prawa, które przed wydaniem orzeczenia zostały uchylone i które nie mogą być już zastosowane w konkretnej sprawie skarżącego, należy umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym”. W niniejszej sprawie zachodzi właśnie tego rodzaju sytuacja, uzasadniająca umorzenie postępowania.

Jeżeli chodzi o przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS, które skarżący wskazał w powołanych wyżej pismach procesowych z 15 kwietnia i 8 maja 1999 r., to orzekanie w kwestii ich zgodności z konstytucją nie jest dopuszczalne, skoro przepisy te nie stanowiły podstawy ostatecznego rozstrzygnięcia dotyczącego skarżącego. Zagadnienie zaś, w jakim stopniu przewidziana w tych przepisach regulacja jest podobna do regulacji przewidzianej w przepisach zastosowanych w sprawie, w której zapadło ostateczne rozstrzygnięcie dotyczące skarżącego, nie ma znaczenia ze względu na istotne i głębokie zmiany ich kontekstu normatywnego, spowodowane wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Oprócz tego zauważyć należy, że art. 15 ust. 2 ustawy rewaloryzacyjnej nie stanowił podstawy prawnej rozstrzygnięcia sprawy skarżącego. Wyłącza on bowiem stosowanie art. 15 ust. 1 tejże ustawy.

Gdyby nawet przyjąć dopuszczalność dokonanej przez skarżącego modyfikacji przedmiotu skargi (co mogłoby nastąpić jedynie przed upływem terminu przewidzianego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK), to trzeba wziąć pod uwagę, że wydanie przez Trybunał Konstytucyjny wyroku stwierdzającego niezgodność z konstytucją przepisów, które “zastąpiły” przepisy pierwotnie wskazane w skardze konstytucyjnej, nie stanowiłoby podstawy wznowienia postępowania w sprawie dotyczącej skarżącego. Art. 4011 § 1 kpc i art. 145a § 1 kpa traktują jako podstawę wznowienia postępowania orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z konstytucją “aktu normatywnego, na podstawie którego wydana została decyzja (wyrok)”. Ponieważ przesłanki stosowania procedur nadzwyczajnych winny być – zgodnie z zasadą stabilności prawomocnych orzeczeń – interpretowane ściśle, a nie rozszerzająco, stwierdzić należy, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego orzekający niekonstytucyjność przepisów innych w sensie formalnym – choćby nawet odpowiadały one materialnie przepisom, będącym podstawą wyroku sądowego (decyzji administracyjnej) – nie daje podstawy do wznowienia postępowania. Przyjęcie odmiennego założenia prowadziłoby do niepewności co do stanu prawnego, bowiem sądy musiałyby indywidualnie stwierdzać, czy w konkretnej sprawie zachodzi, czy też nie, “tożsamość” przepisów nowych i uchylonych.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 i 3 orzekł jak w sentencji.