1. W skardze konstytucyjnej, wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 11 czerwca 2021 r. (data nadania), K.W. (dalej: skarżący) – reprezentowany przez pełnomocnika z urzędu – zarzucił niezgodność art. 42 § 4 w związku z art. 459 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 534, ze zm.) „w zakresie, w jakim przepisy te nie przewidują możliwości złożenia zażalenia na postanowienie Sądu w przedmiocie nieuwzględnienia wniosku o wyłączenie sędziego od udziału w sprawie”, z art. 176 ust. 1 w związku z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zdaniem skarżącego kwestionowane przepisy są niezgodne z powołanymi wzorcami kontroli „przez to, że skarżącego pozbawiono prawa do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji związanego z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego oraz prawa do rozpatrzenia jego sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd – co nastąpiło z naruszeniem zasad proceduralnych, których respektowania wymaga ustawa zasadnicza – w zakresie, w jakim nie przewiduje zażalenia na postanowienie w przedmiocie nie uwzględnienia wniosku o wyłączenie sędziego od udziału w rozpoznawanej przez niego sprawie” (s. 10 uzasadnienia skargi konstytucyjnej).

2. Postanowieniem z 1 czerwca 2022 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej na podstawie art. 61 ust. 4 pkt 1 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) z uwagi na niewyczerpanie przez skarżącego drogi prawnej. Trybunał wskazał, że postanowieniem z 3 listopada 2017 r. (sygn. akt […]) Sąd Rejonowy w P. nie uwzględnił wniosku skarżącego o wyłączenie sędziego od udziału w sprawie […] prowadzonej przed tym sądem, a jak wynika z akt niniejszej sprawy skarżący od powyższego orzeczenia nie wniósł żadnego środka zaskarżenia, przez co nie legitymuje się ostatecznym orzeczeniem wydanym na podstawie zakwestionowanych przepisów.

Odpis powyższego postanowienia wraz z uzasadnieniem został doręczony pełnomocnikowi skarżącego 6 czerwca 2022 r.

3. W sporządzonym przez pełnomocnika piśmie procesowym, wniesionym do Trybunału Konstytucyjnego 13 czerwca 2022 r. (data nadania), skarżący złożył zażalenie na postanowienie z 1 czerwca 2022 r., w którym zarzucił Trybunałowi „naruszenie art. 61 ust. 4 pkt 1 u.o.t.p.TK poprzez jego zastosowanie w sytuacji w której, skarga konstytucyjna złożone przez Skarżącego odpowiada wymogom art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK, w tym w szczególności skarżący dysponował orzeczeniem doręczonym w dniu 8 listopada 2017 r. w którym zostało jednoznacznie wskazane, że brak jest możliwości zaskarżenia tego postanowienia wraz z określeniem, że orzeczenie to jest prawomocne” (s. 1 zażalenia z zachowaniem oryginalnej pisowni).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 61 ust. 5 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK), skarżącemu przysługuje prawo do wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym, badając w szczególności, czy w wydanym postanowieniu prawidłowo stwierdzono istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu (art. 37 ust. 1 pkt 4 lit. c w związku z art. 61 ust. 7 u.o.t.p.TK).

2. Wniesione zażalenie na postanowienie z 1 czerwca 2022 r. podlega uwzględnieniu.

3. Należy zauważyć, że wprawdzie w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego utrwalił się pogląd prawny, wedle którego, gdy przedmiotem skargi konstytucyjnej jest przepis nieprzewidujący w danym przypadku środka odwoławczego, należy mimo to wnieść środek zaskarżenia, aby uzyskać rozstrzygnięcie o jego odrzuceniu (pozostawieniu bez rozpoznania), wydane w oparciu o normę prawną, która wyłącza możliwość zaskarżenia orzeczenia (zob. m.in. postanowienia TK z: 21 czerwca 2010 r., sygn. Ts 243/09, OTK ZU nr 6/B/2010, poz. 454; 11 grudnia 2015 r., sygn. Ts 253/15, OTK ZU B/2016, poz. 378; 2 lutego 2016 r., sygn. Ts 184/15, OTK ZU B/2016, poz. 159 oraz 5 kwietnia 2017 r., sygn. Ts 222/16, OTK ZU B/2017, poz. 81). Co istotne stanowisko to zostało zaaprobowane w postanowieniu pełnego składu TK z 10 marca 2015 r., sygn. SK 65/13 (OTK ZU nr 3/A/2015, poz. 35), a tym samym – co do zasady – było i jest wiążące dla innych składów Trybunału stosownie do – obowiązujących kolejno – art. 25 ust. 1 pkt 1 lit. e in fine ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), pierwotnego brzmienia art. 44 ust. 1 pkt 1 lit. e ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064, ze zm.), art. 26 ust. 1 pkt 1 lit. f in fine ustawy z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1157) oraz art. 37 ust. 1 pkt 1 lit. e in fine u.o.t.p.TK.

Trybunał w obecnym składzie uznaje jednak, że przedstawione wyżej stanowisko wymaga ponownego rozważenia, gdy – jak w niniejszej sprawie – zaskarżony przepis wyklucza wprost albo nie przewiduje (pomija) wniesienie środka odwoławczego, czyniąc ten środek odwoławczy oczywiście niedopuszczalnym. Z uwagi jednak na to, że wykraczałoby to poza ramy formalne postępowania, o którym mowa w art. 61 u.o.t.p.TK, Trybunał Konstytucyjny powinien rozstrzygnąć tę kwestię w postępowaniu merytorycznym.

W związku z powyższym – na podstawie art. 61 ust. 8 zdanie pierwsze u.o.t.p.TK – należało postanowić jak w sentencji.

1. W skardze konstytucyjnej, wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 11 czerwca 2021 r. (data nadania), K.W. (dalej: skarżący) – reprezentowany przez pełnomocnika z urzędu – wystąpił z żądaniem przytoczonym na tle następującego stanu faktycznego:

Postanowieniem z 3 listopada 2017 r. (sygn. akt […]) Sąd Rejonowy w P. nie uwzględnił wniosku skarżącego o wyłączenie sędziego od udziału w sprawie […] prowadzonej przed tym Sądem. Jak wynika z akt niniejszej sprawy skarżący od powyższego orzeczenia nie wniósł żadnego środka zaskarżenia.

2. Zdaniem skarżącego kwestionowane przepisy są niezgodne z powołanymi wzorcami kontroli „przez to, że skarżącego pozbawiono prawa do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji związanego z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego oraz prawa do rozpatrzenia jego sprawą przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd – co nastąpiło z naruszeniem zasad proceduralnych, których respektowania wymaga ustawa zasadnicza - w zakresie, w jakim nie przewiduje zażalenia na postanowienie w przedmiocie nie uwzględnienia wniosku o wyłączenie sędziego od udziału w rozpoznawanej przez niego sprawie” (s. 10 uzasadnienia skargi konstytucyjnej).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał bada, czy odpowiada ona określonym przez prawo wymogom.

2. Przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie uczyniono art. 42 § 4 w związku z art. 459 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 534, ze zm.; dalej: k.p.k.). Przepisy te mają następujące brzmienie:

– art. 42 § 4:

„Poza wypadkiem określonym w § 2 o wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie; w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W razie niemożności utworzenia takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu”;

– art. 459 § 2:

„Zażalenie przysługuje także na postanowienia co do środka zabezpieczającego oraz na inne postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie”.

Jako wzorce kontroli skarżący powołał art. 176 ust. 1 w związku z 78 w związku z art. 45 ust. 1 i w związku z art. 2 Konstytucji. Z kolei jako ostateczne orzeczenie w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK zostało wskazane postanowienie Sądu Rejonowego w P. z 3 listopada 2017 r. (sygn. akt […]) o nie uwzględnieniu wniosku skarżącego o wyłączenie sędziego od udziału w sprawie […] prowadzonej przed tym Sądem. Jak wynika z akt niniejszej sprawy skarżący od tego orzeczenia nie wniósł żadnego środka zaskarżenia.

3. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji prawo wniesienia skargi konstytucyjnej przysługuje każdemu, czyje konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone w wyniku wydania w jego sprawie ostatecznego rozstrzygnięcia, opartego na niezgodnym z Konstytucją przepisie ustawy lub innego aktu normatywnego. Przesłanki dopuszczalności rozpoznania zarzutów przedstawionych w skardze konstytucyjnej zostały doprecyzowane w art. 44, art. 53 i art. 77 u.o.t.p.TK. W myśl art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Skarga – poza wymaganiami dotyczącymi pisma procesowego – powinna zawierać m.in. dokładne określenie przepisu ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją. Wyrok, decyzję lub inne rozstrzygnięcie wydane na podstawie zakwestionowanego aktu normatywnego załącza się do skargi (art. 53 ust. 2 u.o.t.p.TK).

3.1. Wyczerpanie drogi prawnej jest warunkiem koniecznym z punktu widzenia subsydiarności skargi konstytucyjnej. Tradycyjnie rozumiane jest ono w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego jako skorzystanie przez skarżącego z przysługujących zwyczajnych środków odwoławczych. Innymi słowy, skarżący musi w toku instancji wykorzystać dostępne mu zwykłe środki prawne, zapobiegające uzyskaniu przez orzeczenie waloru prawomocności. Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 17 grudnia 2009 r., sygn. Ts 68/08 (OTK ZU nr 6/B/2009, poz. 449) „oznacza to, z jednej strony, że skarga konstytucyjna jest niedopuszczalna, jeżeli orzeczenie stało się prawomocne wskutek zaniechania wniesienia zwykłego środka zaskarżenia lub nie został on rozpoznany z przyczyn formalnych leżących po stronie skarżącego; z drugiej zaś – że prawo wniesienia skargi konstytucyjnej powstaje z chwilą doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku lub postanowienia, nawet jeżeli – w danych okolicznościach – możliwe byłoby jego wzruszenie przy pomocy środków nadzwyczajnych: skargi kasacyjnej czy skargi o wznowienie postępowania”. Uprawomocnienie nadaje rozstrzygnięciu walor ostateczności w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji.

Należy przy tym przypomnieć, że wystąpienie ze środkami o charakterze nadzwyczajnym nie zawiesza biegu terminu wniesienia skargi konstytucyjnej. Podjęcie dalszych kroków zmierzających do wzruszenia prawomocnego orzeczenia, także wówczas, gdy towarzyszy im wydanie w sprawie kolejnych rozstrzygnięć, nie mieści się w zakresie pojęcia „wyczerpanie drogi prawnej”. Stanowisko to Trybunał prezentuje konsekwentnie, bez względu na to, w jakim postępowaniu (cywilnym, sądowoadministracyjnym, czy karnym) zapadło konkretne rozstrzygnięcie (por. m.in. postanowienia TK: z 7 lutego 2006 r., sygn. Ts 63/05, OTK ZU nr 1/B/2006, poz. 36; 25 lipca 2006 r., sygn. Ts 143/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 55; 16 maja 2007 r., sygn. Ts 105/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 123; 16 maja 2007 r., sygn. Ts 99/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 119; 16 maja 2007 r., sygn. Ts 144/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 130; 4 października 2007 r., sygn. Ts 47/07, OTK ZU nr 2/B/2008, poz. 67; 27 listopada 2007 r., sygn. Ts 107/07, OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 39; 8 stycznia 2008 r., sygn. Ts 162/06, OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 16 oraz 19 stycznia 2011 r., sygn. Ts 268/10, OTK ZU nr 3/B/2011, poz. 266; zob. także: Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 165).

Skarżący powinien zatem wskazać prawomocne rozstrzygnięcie, które zostało wydane w oparciu o zaskarżony akt normatywny. Tylko regulacja prawna, będąca podstawą ostatecznego orzeczenia odnoszącego się do praw lub wolności skarżącego, może być przedmiotem skargi, która – w przeciwnym wypadku – nabrałaby charakteru actio popularis (por. m.in. postanowienia TK: z 10 marca 2010 r., sygn. Ts 221/08, OTK ZU nr 3/B/2010, poz. 171; 14 czerwca 2010 r., sygn. Ts 123/09, OTK ZU nr 6/B/2010, poz. 442; 27 lipca 2010 r., sygn. Ts 115/09, OTK ZU nr 1/B/2011, poz. 39 oraz 29 stycznia 2013 r., sygn. SK 36/12, OTK ZU nr 1/A/2013, poz. 15). Wskazanie takiego przepisu nie jest bowiem czysto „techniczną czynnością”. Jak zauważył Trybunał w postanowieniu z 14 maja 2003 r., sygn. Ts 56/02 (OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 91): „nie chodzi (…) o wskazanie jakiegokolwiek – podjętego w toku postępowania – orzeczenia sądu, ale takiego, które nadać mogło ostateczny charakter merytorycznemu rozstrzygnięciu o konstytucyjnych prawach lub wolnościach skarżącego, wydanemu na podstawie zakwestionowanych w skardze przepisów”. Innymi słowy, chodzi o władcze rozstrzygnięcie, które ostatecznie – i choćby pośrednio – określa sytuację prawną skarżącego i ma znaczenie dla realizacji jego uprawnień. Modyfikację położenia prawnego jednostki Trybunał Konstytucyjny tradycyjnie ujmuje w kategoriach „pogorszenia” (por. m.in. postanowienia TK: z 17 grudnia 1997 r., sygn. Ts 22/97, OTK ZU nr 1/1998, poz. 10; 12 sierpnia 1998 r., sygn. Ts 62/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 71; 13 października 1998 r., sygn. Ts 117/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 43; 4 grudnia 2000 r., sygn. SK 10/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 300; 7 sierpnia 2001 r., sygn. Ts 68/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 296; 26 maja 2008 r., sygn. SK 8/08, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 72).

3.2. W kontekście powyższych uwag analiza stanu faktycznego niniejszej sprawy wskazuje, że skarżący nie uzyskał ostatecznego orzeczenia wydanego na podstawie kwestionowanych przepisów k.p.k. Zaniechanie to wyklucza możliwość merytorycznego rozpoznania wniesionej skargi konstytucyjnej. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego dla zbadania zgodności z Konstytucją przepisów zamykających drogę sądową bądź wykluczających dopuszczalność wniesienia do sądu określonego środka prawnego konieczne jest uprzednie uzyskanie orzeczenia w przedmiocie odrzucenia niedopuszczalnego z mocy prawa środka. Dopiero dysponując takim orzeczeniem, skarżący mógłby dochodzić stwierdzenia naruszenia prawa do sądu (por. w szczególności postanowienia TK: z 15 grudnia 2009 r., sygn. Ts 173/08, OTK ZU nr 1/B/2010, poz. 25; 19 marca 2010 r. sygn. Ts 157/09, OTK ZU nr 4/B/2010, poz. 290; 21 czerwca 2010 r., sygn. Ts 243/09, OTK ZU nr 6/B/2010, poz. 454; 6 lipca 2011 r., sygn. Ts 154/10, OTK ZU nr 4/B/2011, poz. 318; 2 lutego 2016 r., sygn. Ts 184/15, OTK ZU B/2016, poz. 159 oraz 5 kwietnia 2017 r., sygn. Ts 222/16, OTK ZU B/2017, poz. 81, a także postanowienie pełnego składu TK z 10 marca 2015 r., sygn. SK 65/13, OTK ZU nr 3/A/2015, poz. 35; z najnowszego orzecznictwa zob. m.in. postanowienia TK z: 5 kwietnia 2017 r., sygn. Ts 222/16, OTK ZU B/2017, poz. 81; 21 czerwca 2017 r., sygn. Ts 148/16, OTK ZU B/2017, poz. 271; 20 marca 2018 r., sygn. Ts 216/17, OTK ZU B/2018, poz. 109; 8 kwietnia 2019 r., sygn. Ts 147/17, OTK ZU B/2019, poz. 136; 23 lipca 2019 r., sygn. Ts 74/19, OTK ZU B/2020, poz. 17; 16 września 2019 r., sygn. Ts 93/19, OTK ZU B/2020, poz. 22; 15 stycznia 2020 r., sygn. Ts 90/18, OTK ZU B/2020, poz. 261; 19 stycznia 2021 r., sygn. SK 47/19, OTK ZU A/2021, poz. 9; 12 maja 2021 r., sygn. SK 114/20, OTK ZU A/2021, poz. 26; 12 maja 2021 r., sygn. SK 115/20, OTK ZU A/2021, poz. 27 oraz 12 maja 2021 r., sygn. SK 116/20, OTK ZU A/2021, poz. 28).

Dla merytorycznej oceny zarzutów skarżącego konieczne byłoby zatem wniesienie zażalenia na postanowienie Sądu Rejonowego w P. z 3 listopada 2017 r. (sygn. akt […]) w terminie siedmiu dni (argumentum ex art. 460 zdanie pierwsze k.p.k.) od daty doręczenia tego orzeczenia. Choć w analizowanym stanie faktycznym i prawnym nie budziło wątpliwości, że skarżącemu nie przysługiwało zażalenie, nie powinien był – mając w perspektywie postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym – zrezygnować z tego środka zaskarżenia. Tylko w ten sposób mógł bowiem doprowadzić do wydania, w oparciu o kwestionowaną regulację, zarządzenia o odmowie przyjęcia zażalenia, a następnie postanowienia o nieuwzględnieniu zażalenia na to zarządzenie, czyli tym samym do „ujawnienia” przedmiotu skargi konstytucyjnej (tak – na gruncie procedury karnej – powołane postanowienie pełnego składu TK z 10 marca 2015 r., sygn. SK 65/13 oraz powołane postanowienia TK z 12 maja 2021 r., sygn. SK 114/20, SK 115/20 i SK 116/20; por. też – na gruncie procedury cywilnej – powołane postanowienie TK z 29 stycznia 2013 r., sygn. SK 36/12).

Zachowanie skarżącego zasadniczo różniło się od opisanego wyżej modelowego modus procedendi. Na gruncie stanu faktycznego niniejszej sprawy Trybunał stwierdza, że kwestionowane w skardze art. 42 § 4 w związku z art. 459 § 2 k.p.k. nie były normatywną podstawą postanowienia Sądu Rejonowego w P. z 3 listopada 2017 r. (sygn. akt […]), z którym skarżący wiąże naruszenie jego konstytucyjnych praw i wolności. Przepis ten nie determinował treści tego rozstrzygnięcia. Nieuzyskanie przez skarżącego ostatecznego orzeczenia opartego na normie nieprzewidującej „procedury odwoławczej” odnośnie do postanowienia sądu nieuwzględniającego wniosku o wyłączenie sędziego od udziału w postępowaniu jurysdykcyjnym sprawia, że analizowana skarga konstytucyjna nie odpowiada wymaganiom określonym w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz w art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK. Uniemożliwia to jej merytoryczne rozpoznanie oraz przekłada się na odmowę nadania dalszego biegu na podstawie art. 61 ust. 4 pkt 1 u.o.t.p.TK.

Na podstawie art. 61 ust. 5 u.o.t.p.TK skarżącemu przysługuje prawo do wniesienia zażalenia na niniejsze postanowienie w terminie siedmiu dni od daty jego doręczenia.