W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 30 marca 2020 r. (data nadania) M.F. (dalej: skarżący), reprezentowany przez radcę prawnego ustanowionego pełnomocnikiem z wyboru, wniósł o stwierdzenie, że art. 386 § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim przyjmuje, że „istotą sprawy jest tylko żądanie pozwu (wniosku w sprawie nieprocesowej)” jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarżący twierdzi, że na skutek zastosowania przez Sąd Najwyższy zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej art. 386 § 4 k.p.c. doszło do naruszenia przysługującego mu prawa do rozpatrzenia sprawy przez właściwy sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Podkreśla, że „sprawę rozpatruje merytorycznie na nowo Sąd Okręgowy, zastępując (czy wyręczając) Sąd Rejonowy, który miał tę sprawę rozpatrywać na nowo po uchyleniu jego postanowienia i który – jako będący dla tej sprawy sądem pierwszoinstancyjnym ustrojowo – jest sądem właściwym do jej merytorycznego rozpatrywania na nowo”. Skarżący zauważa ponadto, że „skoro sprawę merytorycznie rozpatruje Sąd Okręgowy, to postępowanie w sprawie jest postępowaniem jednoinstancyjnym. Sąd ten pozostaje bowiem formalnie dla tej sprawy sądem drugoinstancyjnym ustrojowo, a to skutkuje tym, iż od jego orzeczeń stronom nie przysługują środki odwoławcze. W tym strony nie będą mogły złożyć apelacji od orzeczenia meriti tego sądu, którym sąd ten rozstrzygnie wniosek o ustanowienie służebności drogowej, ponieważ przepisy k.p.c. przyznają prawo do apelacji od orzeczenia sądu, który jest w danej sprawie ustrojowo sądem pierwszoinstancyjnym, a takim dla omawianej sprawy jest Sąd Rejonowy”. W związku z tym – jak zarzucił skarżący –zastosowanie przez Sąd Najwyższy art. 386 § 4 k.p.c. spowodowało, że doszło do naruszenia prawa „do środka odwoławczego od rozstrzygnięcia meriti (rozstrzygnięcia wniosku o ustanowienie służebności drogowej, jakie zostanie podjęte w tej sprawie (…)” (art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji).

Postanowieniem z 19 sierpnia 2020 r. (doręczonym pełnomocnikowi skarżącego 27 sierpnia 2020 r.) Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej stwierdziwszy, że skarżący nie wyczerpał drogi prawnej, o której mowa w art. 77 ust. 1 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK). Zdaniem Trybunału, skoro postanowienie Sądu Najwyższego z 17 października 2019 r. (sygn. akt […]) uchyliło postanowienie Sądu Okręgowego w T. VIII Wydział Cywilny Odwoławczy z 24 maja 2019 r. (sygn. akt […], […]), pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego orzeczeniu kończącemu postępowanie w sprawie, to tym samym nie zakończyło postępowania z wniosku o ustanowienie służebności drogowej.

W zażaleniu złożonym 3 września 2020 r. (data nadania) skarżący zakwestionował postanowienie Trybunału w całości. Wniósł o jego uchylenie i przekazanie skargi do rozpoznania merytorycznego. Zdaniem skarżącego w sprawie, w związku z którą zainicjował postępowanie przed Trybunałem, bez znaczenia jest to, że postanowienie Sądu Najwyższego nie zakończyło postępowania z wniosku o ustanowienie służebności drogowej. Sprawa, którą poddał pod ocenę Trybunału jest incydentalna i autonomiczna. Powstała ona bowiem na gruncie sprawy głównej, jaką jest ustanowienie służebności. W związku z tym dołączone do skargi postanowienie Sądu Najwyższego jest dla tej sprawy orzeczeniem, o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i w art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 61 ust. 5 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 37 ust. 1 pkt 3 lit. c w związku z art. 61 ust. 5-8 u.o.t.p.TK). Na etapie rozpoznania zażalenia Trybunał bada przede wszystkim, czy w wydanym postanowieniu prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu.

2. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w wypadku rozpatrywanej skargi konstytucyjnej zachodzą wątpliwości uzasadniające konieczność merytorycznego rozpoznania podniesionych w niej zarzutów.

3. W myśl art. 3941 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.; dalej: k.p.c.) na orzeczenie kasatoryjne sądu drugiej instancji każdej ze stron, a także każdemu uczestnikowi w postępowaniu nieprocesowym, przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (zob. postanowienie SN z 24 czerwca 2014 r., sygn. akt I CZ 33/14, Legalis). Postępowanie toczące się przed Sądem Najwyższym na skutek zażalenia wniesionego na podstawie art. 3941 k.p.c. stanowi kontynuację postępowania przed sądami powszechnymi, które nie zostało jeszcze prawomocnie zakończone (zob. postanowienie SN z 23 maja 2013 r., sygn. akt I CZ 46/13, Legalis). Kontroli wynikającej z art. 3941 § 11 k.p.c. podlega wyłącznie to, czy w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie rozpoznano istoty sprawy albo czy wydanie wyroku kończącego spór wymagałoby przeprowadzenia przez sąd odwoławczy postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.), względnie, czy nie doszło w tym postępowaniu do nieważności postępowania (art. 386 § 2 k.p.c.) (zob. postanowienie SN z 14 grudnia 2016 r., sygn. akt II UZ 63/16, Legalis). Sąd Najwyższy rozpoznając zażalenie nie ocenia więc stanowiska sądu drugiej instancji co do meritum sprawy.

4. W tym stanie rzeczy należy zbadać, czy poddana ocenie Trybunału Konstytucyjnego sprawa, zainicjowana przez skarżącego zażaleniem wniesionym na orzeczenie kasatoryjne sądu drugiej instancji, jest ‒ w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji ‒ odrębną od postępowania głównego sprawą, a w związku z tym, czy postanowienie Sądu Najwyższego, wydane po rozpoznaniu tego środka odwoławczego, jest dla niej orzeczeniem, o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji i w art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK. Kwestie te wykraczają poza zakres wstępnego rozpoznania analizowanej skargi konstytucyjnej.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 30 marca 2020 r. (data nadania) M.F. (dalej: skarżący), reprezentowany przez radcę prawnego ustanowionego pełnomocnikiem z wyboru, wystąpił z żądaniem na tle następującego stanu faktycznego.

Postanowieniem z 19 października 2018 r. (sygn. akt […]) Sąd Rejonowy w T. X Wydział Cywilny (dalej: Sąd Rejonowy) ustanowił na nieruchomości skarżącego (tj. działce o nr […], zapisanej w księdze wieczystej KW […]) służebność drogi koniecznej na rzecz każdoczesnego właściciela sąsiadującej działki (o nr […] zapisanej w księdze wieczystej […]), która nie ma dostępu do drogi publicznej. Zasądził od wnioskodawców – właścicieli działki o nr […] – kwotę 420 zł na rzecz skarżącego, a także rozstrzygnął o kosztach postępowania. Od powyższego orzeczenia skarżący wniósł apelację.

Postanowieniem z 24 maja 2019 r. (sygn. akt […], […]) Sąd Okręgowy w T. VIII Wydział Cywilny Odwoławczy (dalej: Sąd Okręgowy), na podstawie art. 386 § 4 w związku z art. 13 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.; dalej: k.p.c.), uchylił postanowienie Sądu Rejonowego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania temu sądowi, któremu pozostawił też rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej. Na powyższe orzeczenie zażalenie wnieśli wnioskodawcy.

Postanowieniem z 17 października 2019 r. (sygn. akt […]) Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie, pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego orzeczeniu kończącemu postępowanie w sprawie.

Zarządzeniem z 17 czerwca 2020 r. (doręczonym pełnomocnikowi skarżącego 29 czerwca 2020 r.) sędzia Trybunału Konstytucyjnego wezwał skarżącego do usunięcia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez wskazanie, które wolności lub prawa skarżącego, wyrażone w art. 45 ust. 1 i art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji i w jaki sposób – jego zdaniem – zostały naruszone przez zakwestionowany w skardze art. 386 § 4 k.p.c.; nadesłanie pełnomocnictwa szczególnego do sporządzenia i wniesienia skargi konstytucyjnej, a także reprezentowania skarżącego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym; odpisów (albo kopii poświadczonych przez pełnomocnika skarżącego za zgodność z oryginałami) postanowień: Sądu Rejonowego z 19 października 2018 r. (sygn. akt […]), Sądu Okręgowego z 24 maja 2019 r. (sygn. akt […]; […]) oraz Sądu Najwyższego z 17 października 2019 r. (sygn. akt […]), czterech kopii postanowienia Sądu Rejonowego z 19 października 2018 r., oryginału dokumentu (albo kopii poświadczonej przez pełnomocnika za zgodność z oryginałem wraz z czterema kopiami) stanowiącego dowód doręczenia skarżącemu postanowienia Sądu Najwyższego z 17 października 2019 r. Skarżący został także zobowiązany do poinformowania, czy od orzeczenia Sądu Najwyższego z 17 października 2019 r. został wniesiony nadzwyczajny środek zaskarżenia.

W piśmie procesowym z 3 lipca 2020 r. (data nadania) skarżący odniósł się do zarządzenia.

Skarżący twierdzi, że na skutek zastosowania przez Sąd Najwyższy zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej art. 386 § 4 k.p.c. doszło do naruszenia przysługującego mu prawa do rozpatrzenia sprawy przez właściwy sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Podkreślił bowiem, że „sprawę rozpatruje merytorycznie na nowo Sąd Okręgowy, zastępując (czy wyręczając) Sąd Rejonowy, który miał tę sprawę rozpatrywać na nowo po uchyleniu jego postanowienia i który – jako będący dla tej sprawy sądem pierwszoinstancyjnym ustrojowo – jest sądem właściwym do jej merytorycznego rozpatrywania na nowo”. Skarżący zauważa ponadto, że „skoro sprawę merytorycznie rozpatruje Sąd Okręgowy, to postępowanie w sprawie jest postępowaniem jednoinstancyjnym. Sąd ten pozostaje bowiem formalnie dla tej sprawy sądem drugoinstancyjnym ustrojowo, a to skutkuje tym, iż od jego orzeczeń stronom nie przysługują środki odwoławcze. W tym strony nie będą mogły złożyć apelacji od orzeczenia meriti tego sądu, którym sąd ten rozstrzygnie wniosek o ustanowienie służebności drogowej, ponieważ przepisy k.p.c. przyznają prawo do apelacji od orzeczenia sądu, który jest w danej sprawie ustrojowo sądem pierwszoinstancyjnym, a takim dla omawianej sprawy jest Sąd Rejonowy”. W związku z tym – jak zarzucił skarżący –zastosowanie przez Sąd Najwyższy art. 386 § 4 k.p.c. spowodowało, że doszło do naruszenia prawa „do środka odwoławczego od rozstrzygnięcia meriti (rozstrzygnięcia wniosku o ustanowienie służebności drogowej), jakie zostanie podjęte w tej sprawie (…)” (art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje.

Zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym. Służy ono wyeliminowaniu – już w początkowej fazie postępowania – spraw, które nie mogą być przedmiotem merytorycznego rozstrzygania. Trybunał wydaje postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu, gdy nie spełnia ona określonych przez prawo wymagań, lub gdy braki formalne nie zostały usunięte w ustawowym terminie.

Jednym z warunków wniesienia skargi do Trybunału, wynikającym z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jest wydanie na podstawie zaskarżonego aktu normatywnego wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia, w którym orzeczono ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach, prawach lub obowiązkach skarżącego. Wprawdzie przedmiotem kontroli w postępowaniu skargowym jest zgodność z Konstytucją objętego skargą aktu normatywnego, niemniej wcześniejsze podjęcie „ostatecznego orzeczenia” przez sąd bądź organ administracji publicznej stanowi warunek sine qua non zainicjowania tej formy kontroli przed Trybunałem Konstytucyjnym. Wynika to z przyjętej przez polskiego ustrojodawcę konstrukcji skargi konstytucyjnej, zgodnie z którą instytucja ta służy uruchomieniu postępowania o charakterze nadzwyczajnym i subsydiarnym w stosunku do innych środków i procedur ochrony konstytucyjnych praw i wolności skarżącego. W związku z tym art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK stanowi, że skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od dnia doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Niedochowanie powyższego warunku powoduje, że wydanie przez Trybunał Konstytucyjny merytorycznego orzeczenia jest niedopuszczalne (zob. postanowienie TK z 31 stycznia 2012 r., sygn. Ts 52/11, OTK ZU nr 2/B/2012, poz. 204).

Naruszenie swych konstytucyjnych praw skarżący łączy z postanowieniem Sądu Najwyższego z 17 października 2019 r. (sygn. akt […]). Trybunał stwierdza, że wprawdzie rozstrzygnięcie to zostało wydane na podstawie zakwestionowanego w skardze art. 386 § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.), nie jest ono jednak orzeczeniem, o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji i w art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK. Należy zauważyć, że skoro uchyla ono zaskarżone postanowienie Sądu Okręgowego, a tym samym przekazuje sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania, to tym samym – co podkreśla zresztą sam skarżący – nie kończy prawomocnie postępowania z wniosku o ustanowienie służebności drogowej.

Analizowana skarga konstytucyjna – jako przedwczesna – nie spełnia więc podstawowego wymogu wynikającego z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanego w art. 77 ust. 1 u.o.t.p.TK.

Powyższa okoliczność jest – zgodnie z art. 64 ust. 4 pkt 1 u.o.t.p.TK – podstawą odmowy nadania rozpatrywanej skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

POUCZENIE

Na podstawie art. 61 ust. 5 u.o.t.p.TK skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na powyższe postanowienie w terminie 7 dni od daty jego doręczenia.