W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 24 października 2007 r. skarżący domagał się zbadania zgodności art. 3941 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji, a także art. 795 § 1 k.p.c. rozumianego w ten sposób, że postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji nie podlega zaskarżeniu, z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Skarżący wskazywał, że odmowa zaopatrzenia tytułu egzekucyjnego w klauzulę wykonalności pozbawia wierzyciela środków ochrony prawnej, przewidzianych w ramach postępowania egzekucyjnego. Konsekwencją wyłączenia uprawnienia do wniesienia zażalenia do Sądu Najwyższego jest pozbawianie stron możliwości poddania kontroli instancyjnej rozstrzygnięcia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. W ocenie skarżącego założenie, że sąd odwoławczy zawsze orzeka jako sąd drugiej instancji, opiera się wyłącznie na kryterium formalnym (ustrojowym). Tymczasem – jego zdaniem – właściwym kryterium realizacji gwarancji określonych w art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji powinno być kryterium materialne. Skarżący podkreślał, że w licznych przypadkach sąd odwoławczy – działając formalnie jako sąd drugiej instancji – orzeka jednak merytorycznie jako sąd pierwszej instancji, tak jak w przypadku postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. Skarżący przedstawił stanowisko, w myśl którego zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego dotyczy także postanowienia w przedmiocie klauzuli wykonalności – jako orzeczenia sądowego. Podkreślił przy tym, że – w przeciwieństwie do art. 78 Konstytucji – unormowanie zawarte w art. 176 ust. 1 Konstytucji nie zawiera zwrotu „wyjątki od tej zasady określa ustawa”. Jego zdaniem oznacza to, że możliwość ustanawiania wyjątków od zasady zaskarżalności orzeczeń, przewidziana w art. 78 Konstytucji, nie dotyczy postępowań sądowych jako objętych dyspozycją art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skargę konstytucyjną skarżący wniósł w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z dnia 7 września 2007 r. (sygn. akt I ACa 351/07) Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił wniosek skarżącego o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 7 listopada 2006 r. (sygn. akt I C 356/07) wydanemu przeciwko Romanowi Daszczyńskiemu, Krzysztofowi Wójcikowi i spółce akcyjnej Agora. Zażalenie na to postanowienie zostało odrzucone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 19 września 2007 r. (sygn. akt I ACa 351/07).

Trybunał Konstytucyjny zaskarżonym postanowieniem odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu w zakresie odnoszącym się do art. 3941 § 1 i art. 795 § 1 k.p.c., wskazując, że nie stanowiły one podstawy ostatecznego orzeczenia naruszającego konstytucyjne prawa skarżącego w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Trybunał przyjął, że art. 3941 § 1 k.p.c. dotyczy innych środków prawnych (odrzucenie skargi kasacyjnej, odrzucenie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, rozstrzygnięcie o kosztach procesu, które nie były przedmiotem orzeczenia sądu pierwszej instancji) niż postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności, w związku z którym zostały sformułowane zarzuty skarżącego. Skoro natomiast wątpliwości konstytucyjne skarżącego obejmują brak możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie wydane po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, to – jak wyjaśnił Trybunał – naruszenie jego prawa do zaskarżania orzeczeń nie może mieć swojego źródła w normie zawartej w art. 795 § 1 k.p.c., wyraźnie taki środek przewidującej.

Skarżący w zażaleniu zarzucił powyższemu postanowieniu błąd w ustaleniach faktycznych, polegający na przyjęciu, że art. 3941 § 1 k.p.c. i art. 795 § 1 k.p.c. nie stanowiły podstawy postanowienia o odrzuceniu zażalenia skarżącego, wniesionego na postanowienie o odmowie nadania klauzuli wykonalności. Jego zdaniem, odrzucenie zażalenia nie nastąpiło z uwagi na niedopuszczalność wniesienia w sprawie skargi kasacyjnej, lecz interpretację wszystkich zaskarżonych przepisów w ten sposób, że wykluczają one wniesienie zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, jeżeli wydaje je po raz pierwszy sąd drugiej instancji. Zwraca przy tym uwagę, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma wątpliwości co do tego, iż postanowienie w przedmiocie klauzuli wykonalności nie stanowi postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, gdyż dotyczy kwestii incydentalnej. Zdaniem skarżącego, przesądza to, że zaskarżone art. 3941 § 1 i art. 795 § 1 k.p.c. stanowią element normy prawnej, w stosunku do której domaga się on zbadania zgodności z Konstytucją. Skarżący podnosi nadto, że Trybunał zajął inne stanowisko – nadając bieg skardze konstytucyjnej w całości – w sprawie o sygn. SK 9/09, której przedmiotem jest zgodność z Konstytucją normy wykluczającej zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów postępowania wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie. Przedstawiony w skardze konstytucyjnej zarzut – braku środka odwoławczego od orzeczenia wydanego przez sąd formalnie drugiej instancji, rozstrzygającego jednak określone zagadnienie po raz pierwszy – stanowiło już przedmiot szeregu orzeczeń Trybunału. Dla zagadnienia poruszonego w zażaleniu znaczenie mają przede wszystkim wydane ostatnio wyroki z 12 stycznia 2010 r. (SK 2/09, OTK ZU nr 1/A/2010, poz. 1) i 9 lutego 2010 r. (SK 10/09, OTK ZU nr 2/A/2010, poz. 10). W sprawie SK 10/09 Trybunał nie miał wątpliwości, że niedopuszczalność zaskarżenia orzeczenia dotyczącego kosztów postępowania wydanego przez sąd drugiej instancji należało powiązać z treścią art. 3941 § 2 k.p.c., gdyż „istotą problemu konstytucyjnego jest (…) wynikające z zaskarżonego przepisu wyłączenie możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie zapadłe w sprawie kosztów procesu po raz pierwszy przed sądem formalnie (ustrojowo) drugiej instancji”. Oceny tej nie zmieniła nawet okoliczność, że ustawodawca – odwołując się do wyroku Trybunału z 27 marca 2007 r. (SK 3/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32) – jeszcze przed wydaniem wyroku w sprawie SK 10/09 uregulował zagadnienie zażalenia na rozstrzygnięcie dotyczące kosztów postępowania w art. 3941 § 1 k.p.c. Rozróżnienie między treścią art. 3941 § 1 i 2 k.p.c. Trybunał podkreślił wyraźnie we wcześniejszym wyroku w sprawie SK 2/09, w uzasadnieniu którego stwierdził, że „(…) art. 3941 § 1 k.p.c. nie mógł determinować treści ostatecznego w niniejszej sprawie orzeczenia, gdyż przepis ten dotyczy wyłącznie postanowień wydanych w procedurze zainicjowanej skargą kasacyjną (art. 392–39320 k.p.c.) oraz procedurze ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241-42412 k.p.c.). Istotne dla skarżącego postanowienie zapadło zaś w procedurze zainicjowanej skargą o wznowienie postępowania”. Uwagi te odnoszą się mutatis mutandis także do będącego przedmiotem wątpliwości konstytucyjnych skarżącego postanowienia w przedmiocie (odmowy) nadania klauzuli wykonalności. Do takiego wniosku skłania również podniesiony przez skarżącego w zażaleniu argument, w myśl którego postanowienie to nie kończy postępowania w sprawie; ta przesłanka została zaś ujęta właśnie w art. 3941 § 2 k.p.c., w stosunku do którego skardze konstytucyjnej został nadany dalszy bieg. Tym bardziej – zdaniem Trybunału – nie można przyjąć, że źródłem naruszenia jest treść normatywna art. 795 § 1 k.p.c. Dopiero bowiem zasady dostępu do Sądu Najwyższego modyfikują wynikającą z niego generalną zasadę zaskarżalności postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności w sytuacji, gdy wydaje je sąd działający formalnie jako sąd drugiej instancji.

W polskim systemie sądownictwa w stosunku do sądu okręgowego orzekającego jako sąd odwoławczy lub – tak jak w sprawie skarżącego – sądu apelacyjnego sądem wyższej instancji jest Sąd Najwyższy. Dlatego też – w ocenie Trybunału – zagadnienie zakresu dopuszczalności środków odwoławczych od rozstrzygnięć tych sądów może być powiązane tylko z przepisem zawierającym generalną klauzulę określającą przypadki, w których Sąd Najwyższy działa jako sąd rozpatrujący zażalenie, tj. sąd odwoławczy, a nie w swojej typowej funkcji sądu kasacyjnego. W tym też zakresie skardze konstytucyjnej skarżącego został nadany dalszy bieg.

Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, należało nie uwzględnić zażalenia wniesionego na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania niniejszej skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 24 października 2007 r. skarżący domaga się zbadania zgodności art. 3941 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji, a także art. 795 § 1 k.p.c. rozumianego w ten sposób, że postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji nie podlega zaskarżeniu, z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zgodnie z art. 3941 § 1 k.p.c. zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. W myśl § 2 tego przepisu w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, zażalenie przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z wyjątkiem postanowień, o których mowa w art. 3981 k.p.c., a także postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji. Natomiast na podstawie art. 795 § 1 k.p.c. na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie. Skarżący kwestionuje powyższe przepisy, wskazując, że przy dominującym w literaturze i orzecznictwie poglądzie, zmuszają one do odrzucania zażaleń na postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. Skarżący podkreśla, że odmowa zaopatrzenia tytułu egzekucyjnego w klauzulę wykonalności pozbawia wierzyciela środków ochrony prawnej, przewidzianych w ramach postępowania egzekucyjnego. Konsekwencją wyłączenia uprawnienia do wniesienia zażalenia do Sądu Najwyższego jest pozbawianie stron możliwości poddania kontroli instancyjnej rozstrzygnięcia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. W razie odmowy nadania klauzuli wykonalności wierzyciel zostaje ostatecznie pozbawiony możliwości wszczęcia i prowadzenia egzekucji. W ocenie skarżącego założenie, że sąd odwoławczy zawsze orzeka jako sąd drugiej instancji, opiera się wyłącznie na kryterium formalnym (ustrojowym). Tymczasem – jego zdaniem – właściwym kryterium realizacji gwarancji określonych w art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji powinno być kryterium materialne. Istnieją bowiem liczne przypadki, w których sąd odwoławczy – działając formalnie jako sąd drugiej instancji – orzeka merytorycznie jako sąd pierwszej instancji, tak jak w przypadku postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. Skarżący stoi na stanowisku, że zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji postanowienia w przedmiocie klauzuli wykonalności – jako orzeczenia sądowego – dotyczy zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego; wynika z niej pośrednio również konieczność umożliwienia stronom (uczestnikom) postępowania zaskarżenia tego orzeczenia. Podkreśla przy tym, że – w przeciwieństwie do art. 78 Konstytucji – unormowanie zawarte w art. 176 ust. 1 Konstytucji nie zawiera zwrotu „wyjątki od tej zasady określa ustawa”. Jego zdaniem oznacza to, że możliwość ustanawiania wyjątków od zasady zaskarżalności orzeczeń, przewidziana w art. 78 Konstytucji, nie dotyczy postępowań sądowych jako objętych dyspozycją art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Postanowieniem z 7 września 2007 r. (sygn. akt I ACa 351/07) Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił wniosek skarżącego o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi Sądu Okręgowego w Gdańsku z 7 listopada 2006 r. (sygn. akt I C 356/07) wydanemu przeciwko Romanowi Daszczyńskiemu, Krzysztofowi Wójcikowi i spółce akcyjnej Agora. Zażalenie na to postanowienie zostało odrzucone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 19 września 2007 r. (sygn. akt I ACa 351/07).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji, skarga konstytucyjna powinna dotyczyć badania zgodności z Konstytucją normy, na podstawie której sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o prawach lub wolnościach skarżącego. W ślad za tą regulacją, art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wymaga, aby skarżący dokładnie określił ustawę lub inny akt normatywny, którego zastosowanie przez sąd lub organ administracji publicznej w jego sprawie doprowadziło do naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności.

Wadliwie jest w tym świetle wskazanie przez skarżącego jako przedmiotu kontroli art. 3941 § 1 i art. 795 § 1 k.p.c. Skarga konstytucyjna skarżącego została wniesiona w związku z odrzuceniem zażalenia na postanowienie sądu apelacyjnego w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności. Nie budzi zatem wątpliwości Trybunału, że podstawy wydania tego orzeczenia – w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK nie stanowił art. 3941 § 1 k.p.c., określający dopuszczalność zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia lub rozstrzygnięcie co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Za normę taką nie może zostać uznany również art. 795 § 1 k.p.c. Zarzuty sformułowane w skardze konstytucyjnej dotyczą bowiem naruszenia prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji oraz zasady dwuinstancyjności postępowania. Z treści art. 795 § 1 k.p.c. wynika zaś jednoznacznie, że na postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności przysługuje zażalenie. Odrzucenie zażalenia wniesionego przez skarżącego na postanowienie sądu apelacyjnego o odmowie nadania klauzuli wykonalności nie stanowiło zatem skutku zastosowania tego przepisu, lecz art. 3941 § 2 k.p.c., ograniczającego dopuszczalność wniesienia zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji do Sądu Najwyższego jedynie do tych spraw, w których przysługuje skarga kasacyjna.

Biorąc powyższe pod uwagę, na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało orzec jak w sentencji.