Na podstawie art. 106 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) zgłaszam zdanie odrębne do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 marca 2021 r. (sygn. SK 9/18).

Moje obiekcje dotyczą: 1) określenia przedmiotu skargi, 2) prawidłowości oceny w świetle wzorców konstytucyjnych oraz 3) kwestii procesowych.

1. Za podstawowy błąd konstrukcyjny uznaję nieprawidłowe określenie przedmiotu zaskarżenia. W uzasadnieniu Trybunał omal całkowicie pominął kwestię otoczenia normatywnego art. 117 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2021 r. poz. 53; dalej: k.k.w.). Oczywiste jest jednak, że przedmiotem kontroli Trybunału powinna być norma prawna regulująca przymusowe objęcie skazanych, u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu, leczeniem lub rehabilitacją. Konieczne zatem było zbadanie normy w jej otoczeniu regulacyjnym. Trybunał jednak nie rozpoznał tej normy, skupiając się jedynie na jej fragmencie, wskazanym w treści art.. 117 k.k.w.

Nie można zgodzić się także z ograniczeniem analizy wyłącznie do przypadków uzależnienia od alkoholu, gdy przepis mówi także o „skazanych u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu albo środków odurzających lub substancji psychotropowych, a także skazanych za przestępstwa określone w art. 197-203 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny [(Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, ze zm.; dalej: k.k.); tj. przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności] popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych”. Ponadto sam Trybunał w przypadku problemu zaskarżalności postanowienia wydanego na podstawie art. 117 k.k.w. nie ograniczył się wyłącznie do tej kategorii skazanych. O ile zasadne jest utrzymanie rozstrzygnięcia w granicach zaskarżenia, to błędne jest ograniczenie analizy normatywnej wskazanego przepisu.

Trybunał nie zwrócił w szczególności uwagi na treść art. 116 § 1 pkt 3 k.k.w., zgodnie z którym, „Skazany ma obowiązek przestrzegania przepisów określających zasady i tryb wykonywania kary, ustalonego w zakładzie karnym porządku oraz wykonywania poleceń przełożonych i innych osób uprawnionych, a w szczególności (…) poddania się – niezależnie od obowiązków określonych w przepisach o zwalczaniu chorób zakaźnych, wenerycznych i gruźlicy, alkoholizmu i narkomanii – przewidzianym przepisami badaniom, leczeniu, zabiegom lekarskim, sanitarnym oraz rehabilitacji, a także badaniom na obecność w organizmie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych, a skazany, co do którego sędzia penitencjarny zarządził przeprowadzenie badań psychologicznych lub psychiatrycznych, dodatkowo – udzielania osobom prowadzącym badania informacji o stanie zdrowia, przebytych chorobach i urazach oraz warunkach, w jakich się wychowywał, oraz wykonywania zleconych przez psychiatrę lub psychologa czynności niezbędnych na potrzeby badania”.

Powyższy przepis w sposób ogólny wskazuje na obowiązki skazanego w zakresie poddania się określonym badaniom, leczeniu i zabiegom, doprecyzowane w innych przepisach. Takie doprecyzowanie obowiązku wynikającego z zacytowanej wyżej jednostki redakcyjnej stanowi między innymi właśnie art. 117 k.k.w. Przepis ten w swoim zakresie nie dodaje żadnej nowej treści ponad obowiązki, o których mowa w art. 116 k.k.w. – dolegliwość przewidzianego tam środka mieści się zatem w ramach określonych przez przepis ogólny dotyczący odbywania kary pozbawienia wolności. Norma wywodzona z art. 117 k.k.w. nie zawiera nowego obowiązku, lecz jedynie konkretyzuje to, do czego osadzony jest już i tak zobowiązany na podstawie innego przepisu. Co więcej, pozostaje również w zgodzie z treścią art. 38 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2019 r. poz. 2277; dalej: ustawa o wychowaniu w trzeźwości), zgodnie z którym „[w] zakładach karnych i aresztach śledczych prowadzi się leczenie odwykowe i rehabilitację osób uzależnionych od alkoholu osadzonych w tych jednostkach oraz działania związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych”.

Chociaż zakres przedmiotowej sprawy nie dotyczy kwestii uzależnienia od substancji psychoaktywnych, nie można pomijać uregulowania zawartego w art. 71 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2020 r. poz. 2050; dalej: ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii). W ust. 1 tego przepisu określono obowiązek sądu orzeczenia obowiązku leczenia lub rehabilitacji oraz oddania skazanego pod dozór wyznaczonej osoby, instytucji lub stowarzyszenia w wypadku skazania go za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środka odurzającego, substancji psychotropowej lub nowej substancji psychoaktywnej na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Bardzo istotna jest tu w szczególności treść ust. 2, który pozwala na zarządzenie wykonania kary w przypadku uchylania się przez skazanego od obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu. Ponadto, zgodnie z ust. 3, sąd w razie skazania osoby, o której była mowa wcześniej, na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, może orzec umieszczenie sprawcy przed wykonaniem kary w odpowiednim podmiocie leczniczym. Czasu pobytu w takim podmiocie nie określa się z góry, nie może być on jednak dłuższy niż dwa lata. Sąd orzeka również w przedmiocie zwolnienia z podmiotu leczniczego oraz tego, czy po zwolnieniu należy odbyć orzeczoną karę pozbawienia wolności (ust. 4 i ust. 5 przywoływanego przepisu).

Ponadto, zgodnie z art. 96 § 1 k.k.w., uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych odbywają karę w systemie terapeutycznym. W systemie tym, jak stanowi art. 97 § 1 k.k.w., uwzględnia się w postępowaniu ze skazanymi w szczególności potrzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracania równowagi psychicznej oraz kształtowania zdolności współżycia społecznego i przygotowania do samodzielnego życia. Trafnie podnosi się w literaturze, że pobyt w systemie terapeutycznym i realizacja zadań określonych w art. 97 § 1 k.k.w. stanowi w istocie warunek osiągnięcia pierwotnego celu wykonywania kary określonego w art. 67 § 1 k.k.w., za który uznano prewencję szczególną (zob. A. Kwieciński, Skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, [w:] Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym. Aspekty prawne, red. A. Kwieciński, Warszawa 2013, s. 160-161). W doktrynie podkreśla się, że zgodnie z treścią omawianego przepisu, odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym jest dla osoby uzależnionej obligatoryjne. Jej zgoda w tym zakresie nie jest wymagana (inaczej niż w przypadku innych osadzonych, niemieszczących się w kategoriach opisanych w art. 96 § 1 k.k.w.), zaś odwołanie od decyzji w tym zakresie wprawdzie jest możliwe, jednakże polegać będzie wyłącznie na podważaniu samego faktu uzależnienia od alkoholu bądź środków odurzających.

Organami kierującymi do wykonywania kary w systemie terapeutycznym są sąd – orzekający w trybie art. 62 k.k. oraz komisja penitencjarna – w trybie art. 76 § 1 pkt 2 k.k.w.

Komisja penitencjarna jest organem uprawnionym do kierowania skazanego do odbywania kary we właściwym zakładzie karnym, w określonym systemie odbywania kary, a także do ustalania indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywania ocen ich wykonywania oraz dokonywania ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji. Do jej zadań należy również weryfikowanie indywidualnych programów oddziaływania albo indywidualnych programów terapeutycznych, a także kierowanie i wycofywanie skazanych z oddziałów terapeutycznych. Katalog kompetencji wymienionych w art. 76 k.k.w. ma przy tym charakter otwarty, na co wprost wskazuje treść jego § 1 pkt 12. Chociaż wszystkie z tych kompetencji wiążą się z daleko idącym wpływem na rzeczywiste warunki, w jakich odbywana będzie kara pozbawienia wolności, tylko niektóre z decyzji komisji są zaskarżalne. Zgodnie z art. 76 § 4 k.k.w., skarga przysługuje na decyzje dotyczące skierowania do właściwego zakładu karnego, do określonego systemu odbywania kary oraz do odbywania kary w zakładzie dla młodocianych i zakwalifikowania skazanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie bezpieczeństwa zakładu. Ponadto, w razie gdy decyzja komisji penitencjarnej okaże się sprzeczna z prawem, istnieje możliwość jej uchylenia przez sąd penitencjarny. Pozostałe decyzje nie podlegają takiej weryfikacji, pomimo iż niewątpliwie również mają wpływ na warunki odbywania kary pozbawienia wolności oraz kształtowanie konkretnych praw i obowiązków skazanego.

Proces kierowania skazanego do terapeutycznego systemu wykonywania kary jest niezależny od jego zgody, może on zatem wbrew swej woli zostać umieszczony w oddziale terapeutycznym. Skierowanie danej osoby do odbywania kary pozbawienia wolności poprzedzone jest sporządzeniem wnikliwej diagnozy dotyczącej mechanizmów zachowań, które doprowadziły jednostkę do wejścia w konflikt z prawem. Czynność ta ma istotne znaczenie, albowiem determinuje późniejsze oddziaływania terapeutyczne podejmowane wobec pacjenta.

Jeżeli skazany uzależniony nie wyraża zgody na objęcie leczeniem lub rehabilitacją, występuje się z wnioskiem o wydanie orzeczenia o objęciu skazanego leczeniem lub rehabilitacją w trybie art. 117 k.k.w. Uprzednio jednakże, stosownie do treści § 76 zarządzenia nr 19/16 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z 14 kwietnia 2016 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych oraz oddziałów penitencjarnych (dalej: zarządzenie nr 19/16), stosuje się oddziaływania motywujące go do poddania się takiemu leczeniu lub rehabilitacji. Podobnie rzecz wygląda w przypadku skazanego uzależnionego, który uprzednio wyrażał zgodę na objęcie leczeniem lub rehabilitacją, a po przyjęciu do oddziału terapeutycznego albo w trakcie terapii cofnął uprzednio wyrażoną zgodę. Jeżeli cofnięcie zgody nastąpiło już po przyjęciu do oddziału terapeutycznego, skazany pozostaje na oddziale do czasu wydania decyzji przez sąd penitencjarny (§ 77 zarządzenia nr 19/16). Rekonstrukcja normy z art. 96 oraz art. 117 k.k.w. pozwala zatem na stwierdzenie, że istnieje systemowy przymus leczniczy wobec osoby skazanej, która wykazuje cechy uzależnienia. Jednocześnie zestawienie jej z treścią zarządzenia nr 19/16 wskazuje jednoznacznie, że stosowanie przymusu jest w tym zakresie ultima ratio, zaś głównym celem oddziaływania wychowawców jest przekonanie skazanego, że poddanie się terapii może okazać się pomocne w procesie jego resocjalizacji.

Skazany uzależniony od alkoholu umieszczony w oddziale terapeutycznym zostaje skierowany do oddziału terapeutycznego dla skazanych uzależnionych od alkoholu, o czym wprost stanowi § 15 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1067; dalej: rozporządzenie o oddziaływaniach). Dodatkowo, zgodnie z § 7 ust. 1 pkt 5 rozporządzenia o oddziaływaniach, prowadząc oddziaływania penitencjarne, należy podejmować działania zapobiegające w szczególności różnym rodzajom uzależnień. Zgodnie z § 12 rozporządzenia o oddziaływaniach, przed sporządzeniem wniosku o zakwalifikowanie skazanego uzależnionego od alkoholu albo środków odurzających lub substancji psychotropowych do odbywania kary w systemie terapeutycznym sporządza się opinię psychologiczną o skazanym. Wniosek o skierowanie do właściwego oddziału terapeutycznego w przypadku osoby uzależnionej sporządza psycholog w opinii psychologicznej lub orzeczeniu psychologiczno-penitencjarnym, stosownie do § 16 pkt 2 rozporządzenia o oddziaływaniach.

Ponadto, zgodnie z § 27 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. poz. 2231; dalej: regulamin), wobec skazanych przebywających w szpitalach, izbach chorych oraz leczonych poza nimi, a także przewlekle chorych i rekonwalescentów, dyrektor może, na wniosek lub po zasięgnięciu opinii lekarza, dokonywać niezbędnych odstępstw od przewidzianego w regulaminie sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności w zakresie uzasadnionym stanem zdrowia tych skazanych. Przepis ten, stosownie do § 27 ust. 2, stosuje się odpowiednio wobec skazanych, u których stwierdzono niepsychotyczne zaburzenia psychiczne, upośledzonych umysłowo, uzależnionych od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz niepełnosprawnych fizycznie. Dyrektor może dokonywać tych odstępstw na wniosek lub po zasięgnięciu opinii lekarza lub psychologa.

Uregulowania dotyczące kwestii uzależnienia sprawcy przestępstwa od alkoholu zostały zawarte również w Kodeksie karnym. Zgodnie z art. 72 § 1 pkt 5 k.k., w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności sąd może nakazać skazanemu powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających. Ponadto, zgodnie z punktem 6 i 6a przywołanego paragrafu, skazanego można również zobowiązać do poddania się terapii uzależnień oraz poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji. Do nałożenia tych dwóch obowiązków wymagana jest jednak zgoda skazanego, o czym wprost stanowi art. 74 § 1 in fine k.k.

Ponadto, jednym ze środków zabezpieczających wymienionych w art. 93a k.k. jest terapia uzależnień. Sąd zastosuje względem sprawcy środek zabezpieczający w postaci terapii uzależnień, gdy będzie to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez niego czynu zabronionego, a inne środki prawne określone w k.k. lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie będą w tym zakresie wystarczające (art. 93b § 1 k.k.), zaś w ocenie całokształtu okoliczności sprawy taki środek reakcji prawnokarnej będzie adekwatny do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także służyć będzie jego leczeniu lub rehabilitacji (art. 93b § 3 k.k.). Zgodnie z art. 93f § 2 k.k., sprawca, wobec którego orzeczono terapię uzależnień, ma obowiązek stawiennictwa we wskazanej przez sąd placówce leczenia odwykowego w terminach wyznaczonych przez lekarza i poddania się leczeniu uzależnienia od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka. Zgodnie z art. 202 k.k.w., sprawcę, wobec którego wykonywany jest środek zabezpieczający, obejmuje się odpowiednim postępowaniem leczniczym, psychoterapeutycznym, rehabilitacyjnym lub resocjalizacyjnym, którego celem jest poprawa stanu jego zdrowia i zachowania w stopniu umożliwiającym funkcjonowanie w społeczeństwie w sposób niestwarzający zagrożenia porządku prawnego, a w wypadku sprawcy umieszczonego w zakładzie psychiatrycznym – również dalsze leczenie w warunkach poza tym zakładem.

Powyższa analiza przepisów dowodzi, że oddziaływanie na sprawcę przestępstwa uzależnionego od alkoholu stanowi w istocie regulację systemową, a zaskarżony w przedmiotowej sprawie art. 117 k.k.w. jest tylko jednym z przewidzianych rozwiązań mających na celu wspieranie skazanego w walce z nałogiem. Aspekt ten został zupełnie pominięty w przeprowadzonej przez Trybunał analizie. Tymczasem, w mojej ocenie, ma on kluczowe znaczenie dla oceny skarżonej regulacji. Głębszego rozważenia wymagało w szczególności to, czy wydanie wyroku przy tak określonym przedmiocie kontroli może prowadzić do osiągnięcia pożądanego rezultatu.

Trybunał w uzasadnieniu wyroku w ogóle nie wziął pod uwagę powyższych okoliczności. W mojej ocenie, mają one niezmierne znaczenie dla istoty sprawy. Trybunał powinien był dokonać dokładniejszej analizy przepisu, w szczególności z uwzględnieniem możliwości osiągnięcia pożądanego rezultatu. Rozważenia wymagało również, czy art. 117 k.k.w. nie jest w istocie szczególną figurą prawną przewidująca tylko jeden z elementów innej instytucji, związanej z zaklasyfikowaniem skazanego do odbywania kary w systemie terapeutycznym. Ustalenia te są o tyle doniosłe, że sam fakt zakwalifikowania do określonego systemu może już być zaskarżany (o czym była mowa we wcześniejszych fragmentach zdania odrębnego), zaś w kontekście prawa do sądu konieczne jest nie tyle, aby zaskarżeniu podlegała konkretna czynność procesowa, ale raczej chodzi o całokształt rozstrzygnięć mających wpływ na sytuację osadzonego – a więc w tym przypadku raczej sam fakt skierowania osadzonego do odbywania kary w systemie terapeutycznym zamiast w zwykłym. Pominięcie szeroko zakrojonej analizy tła normatywnego prowadzi zaś do nieprawidłowej rekonstrukcji treści normy prawnej, a w efekcie również do wydania nieprawidłowego rozstrzygnięcia przez Trybunał Konstytucyjny.

Jednocześnie należy stwierdzić, że Trybunał zajmuje się kontrolą wertykalną norm prawnych, nie zaś ich kontrolą horyzontalną. Z tego też względu nie może obronić się pogląd o konieczności przewidywania środka zaskarżenia w art. 117 k.k.w. przez jego proste porównanie z treścią art. 118 k.k.w. Dbałość o konsekwencję horyzontalną stanowionego prawa należy do ustawodawcy oraz podmiotów posiadających inicjatywę ustawodawczą, zaś Trybunał Konstytucyjny nie posiada w tym zakresie kompetencji orzeczniczych. Do podobnych wniosków prowadzi również treść przepisów art. 38 ustawy o wychowaniu w trzeźwości oraz art. 71 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Obowiązki związane z poddaniem się przez uzależnionego sprawcę przestępstwa leczeniu odwykowemu stanowią zatem rozwiązanie systemowe, znajdujące oparcie w szeregu przywołanych przeze mnie regulacji. Wbrew twierdzeniom Trybunału wyrażonym cz. III pkt 1.2. uzasadnienia, uważam, że art. 117 k.k.w. nie powoduje głębszej ingerencji w prawa osadzonego, niż jest dopuszczalna na podstawie innych przepisów. Sytuacja osadzonego w tym wypadku przedstawia się zatem inaczej, niż ma to miejsce w razie potrzeby poddania go zabiegowi medycznemu, o którym traktuje zestawiony przez Trybunał ze skarżonym przepisem art. 118 k.k.w.

Jednoznaczne jest zatem, że art. 117 k.k.w. sam w sobie nie statuuje żadnego prawa czy obowiązku, ale w istocie jedynie uszczegóławia jeden z obowiązków przewidzianych w art. 116 k.k.w. oraz będący logiczną konsekwencją regulacji wprowadzonej w art. 96 § 1 k.k.w.

2. Nieprawidłowo przeprowadzona interpretacja normy prawnej skutkowała dalszymi błędami. W dalszej kolejności, szczegółowej analizy wymaga kwestia wzorców kontroli, w oparciu o które orzekał Trybunał w tej sprawie, a które – w mojej ocenie zostały – źle zinterpretowane albo też powinny zostać uznane za nieadekwatne.

2.1. Nie budzi wątpliwości, że wykonywanie kary pozbawienia wolności wiąże się z pewnymi ograniczeniami w zakresie przysługujących każdemu praw do nietykalności osobistej i wolności osobistej (art. 41 Konstytucji) oraz ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47 Konstytucji). Ograniczenia te wynikają z istoty kary pozbawienia wolności i muszą być realizowane mając na uwadze wyłącznie realizację celów i dyrektyw wymiaru kary, w tym przede wszystkim w zakresie celów wychowawczych względem sprawcy. W kontekście art. 41 Konstytucji należało w szczególności rozważyć kwestię zakresu użytego w tym przepisie pojęcia „wolność”. Wydaje się bowiem, że osoba pozbawiona wolności – rozumianej na gruncie tego wzorca jako wolność osobista – może korzystać ze swoich uprawnień jedynie w takim zakresie, w jakim nie została jej pozbawiona na mocy obowiązujących przepisów.

Oczywiste jest, że ograniczenie praw i wolności nie może mieć zakresu szerszego, niż tego wymagają wspomniane wyżej cele kary, uzasadnione w demokratycznym państwie prawnym. Nie można przy tym uznać, by osoba pozbawiona wolności, rozumianej jako wolność osobista, na podstawie prawomocnego wyroku była pozbawiona wszelkich praw i wolności. Zarówno Sąd Najwyższy (np. uchwała z 18 października 2011 r., sygn. akt III CZP 25/11), jak i Trybunał Konstytucyjny (np. wyrok z 31 marca 2015 r., sygn. U 6/14, OTK ZU 3/A/2015, poz. 34) posługują się kryterium koniecznego rozmiaru ograniczeń i nieuniknionego cierpienia, jakie wynika z samego faktu pozbawienia wolności. Konieczne było zatem dla rozstrzygnięcia niniejszej skargi wskazanie granicy między dolegliwościami legalnymi, wynikającymi (usprawiedliwionymi) z funkcji i obowiązków państwa, a dolegliwościami przekraczającymi zakres tego umocowania (usprawiedliwienia).

Jak wskazuje P. Sarnecki w komentarzu do art. 41 Konstytucji, „[p]ozbawieniem wolności osobistej nie jest dopiero odebranie jednostce wszelkich możliwości decydowania o swym postępowaniu. Jest nim pozbawienie jednostki możliwości decydowania o owej «całej reszcie» swego postępowania, czyli pozbawienie go «wolności osobistej sensu stricto» (por. uwaga 2 do art. 41). Natomiast osoba pozbawiona wolności osobistej («sensu stricto») może np. dysponować swoim majątkiem, korzystać z wolności sumienia i wyznania, tajemnicy korespondencji itd.” (P. Sarnecki, komentarz do art. 41, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, L. Garlicki, M. Zubik (red.), Warszawa 2016). Jak słusznie zauważa się w komentarzach, wolność określona w art. 41 Konstytucji nie ma charakteru absolutnego – na zasadach i w trybie określonych w ustawie dopuszczalne jest ograniczenie wolności osobistej, a nawet jej pozbawienie. Pozbawienie wolności stanowi najdalej posuniętą formę ingerencji w wolność jednostki. W jej wyniku osoba pozbawiona wolności zostaje odizolowana od reszty społeczeństwa, co wpływa również na czasowe ograniczenie możliwości wykonywania i realizacji innych praw określonych w Konstytucji. Pozbawienie wolności nie prowadzi jednakże do naruszenia tożsamości jednostki. Osoba pozbawiona wolności przez cały czas izolacji ma nieskrępowaną możliwość wykonywania podstawowych praw i wolności wynikających z przysługującej każdemu człowiekowi godności (zob. P. Wiliński, P. Karlik, komentarz do art. 41, [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016, Legalis).

Z przedstawionej w punkcie pierwszym zdania odrębnego analizy przepisów jasno wynika, że realizowanie zadań w zakresie leczenia osoby uzależnionej od alkoholu jest niejako wpisane w istotę kary pozbawienia wolności, wynika z jej celów określonych w art. 53 k.k. oraz mieści się w innych szczegółowych dyrektywach jej wykonywania. Co więcej, jak widać na podstawie analizy środków zabezpieczających przewidzianych w k.k., polski system prawny dopuszcza również stosowanie terapii i terapii uzależnień wobec sprawcy czynu zabronionego, któremu nie można przypisać winy z powodu niepoczytalności bądź też ograniczenia jego poczytalności.

Powyższe oznacza, że terapia uzależnień stanowi w istocie immanentny element składowy odbywania kary pozbawienia wolności. Tym samym trudno uznać, by art. 41 Konstytucji mógł w podnoszonym przez skarżącego zakresie stanowić adekwatny wzorzec kontroli. Skoro bowiem podejmowane z jego udziałem oddziaływania mieszczą się w założeniach i celach pozbawienia wolności nałożonego na niego w prawomocnym wyroku sądu w oparciu o obowiązujące i korzystające z domniemania konstytucyjności przepisy, nie można przyjąć, by skarżący został pozbawiony „czegoś więcej”, niż przewiduje art. 41 ust. 2 Konstytucji. Jednocześnie zaznaczenia wymaga, że Konstytucja przyznaje osobie pozbawionej wolności prawo do domagania się kontroli legalności takiej decyzji. Gdyby Trybunał, analizując sprawę, dokonał dogłębnych ustaleń w zakresie obowiązujących przepisów, zauważyłby, że obowiązujące normy prawne przewidują kontrolę legalności skierowania osadzonego uzależnionego od alkoholu do wykonywania kary w systemie terapeutycznym (co w istocie stanowi początek procesu, którego zakończeniem jest w razie braku współpracy ze strony osadzonego wydanie postanowienia w trybie art. 117 k.k.w.). Należy w tym miejscu przypomnieć, za cytowanym powyżej komentarzem, że prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia wolności nie oznacza konkretnego środka lub instytucji prawnej, a jedynie mechanizm, który każdorazowo musi zostać wdrożony dla zapewnienia efektywnej ochrony praw i wolności jednostki.

2.2. Przedstawione rozważania dotyczące istoty kary pozbawienia wolności mają bardzo istotne znaczenie również dla należytego rozpoznania zarzutu niezgodności z art. 47 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny wskazywał w swoim orzecznictwie, że „[w] art. 47 Konstytucji uregulowane zostały dwie odrębne sytuacje: po pierwsze, prawo jednostki do prawnej ochrony wskazanych w pierwszej części przepisu sfer jej życia, po drugie, wolność decydowania w sprawach określonych w końcowej jego części. Pierwszemu prawu jednostki towarzyszyć musi ustawowa regulacja pozwalająca bronić prywatność, życie rodzinne, cześć i dobre imię. Natomiast drugie oznacza zakaz ingerencji w wolność kształtowania przez jednostkę jej życia osobistego. Wolność ta jest również jeszcze jednym z przejawów ogólnej wolności człowieka (art. 31 ust. 1) oraz wolności osobistej sensu stricto, zagwarantowanej przez art. 41 ust. 1 Konstytucji” (wyrok z 19 czerwca 2018 r., sygn. SK 19/17, OTK ZU A/2018, poz. 42).

Drugie z praw opisanych z art. 47 Konstytucji stanowi w istocie charakter „wolności”, polega bowiem na wykluczeniu wszelkiej postronnej ingerencji w sferę życia osobistego jednostki, zwłaszcza wówczas gdy dochodzi do podjęcia przez nią „decyzji”. Wolność ta jest również jeszcze jednym z przejawów ogólnej wolności człowieka (art. 31 ust. 1 Konstytucji) oraz wolności osobistej sensu stricto, zagwarantowanej przez art. 41 ust. 1 Konstytucji (zob. P. Sarnecki, uwaga 3 do art. 41, op. cit.). Jak słusznie wskazują komentatorzy, prawo do decydowania o swoim życiu osobistym stanowi w istocie prawo do bycia pozostawionym w spokoju (right to be let alone), mającym silne powiązanie z godnością człowieka (tak np. P. Tuleja (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2019). Wobec tego powinno być traktowane bardziej w charakterze wolności niż prawa, ma bowiem zapewnić nieskrępowany rozwój osobowości jednostki. Również Trybunał w swoim orzecznictwie wskazywał, że „[z]achowanie przez człowieka godności wymaga (…) poszanowania jego sfery czysto osobistej, gdzie nie jest narażony na konieczność «bycia z innymi» czy «dzielenia się z innymi» swoimi przeżyciami czy doznaniami o intymnym charakterze” (wyrok z 12 grudnia 2005 r., sygn. K 32/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 132). Przyjmuje się także, że ograniczenia w prawie do samostanowienia mogą wynikać ze szczególnej sytuacji, w której jednostka się znalazła (np. małoletnich, o czym TK orzekł w wyroku z 11 października 2011 r., sygn. K 16/10, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 80).

Niemniej jednak należy zauważyć, że kształtowanie swojego życia osobistego przez osobę skazaną na karę pozbawienia wolności może odbywać się jedynie w ramach określonych przez przepisy dotyczące wykonywania kary. Jak już wielokrotnie podkreślałem, przywołane w pierwszym punkcie zdania odrębnego przepisy k.k.w. oraz rozporządzeń stanowią ramy w znacznym stopniu ingerujące w wolność skazanego, od kwestii kąpieli (jedna ciepła kąpiel w tygodniu – § 31 ust. 3 regulaminu) przez kwestię stroju (niektórzy osadzeni nie mają prawa do korzystania z własnej odzieży i bielizny), po zażywanie ruchu oraz zakaz spożywania alkoholu i innych substancji. W tej sytuacji rozważania Trybunału powinny, w mojej ocenie, zostać poszerzone i ukierunkowane na to, czy zakres uprawnionych oddziaływań organów penitencjarnych obejmuje również terapię uzależnień i – po udzieleniu twierdzącej odpowiedzi na to pytanie – uznanie, że art. 117 k.k.w. mieści się w ramach uprawnionej ingerencji państwa w sferę życia prywatnego osoby skazanej. Trybunał nie uznał jednak za stosowne pochylić się nad powyższym problemem, pomijając zupełnie kwestię praw i wolności osoby, która została tej wolności pozbawiona na mocy prawomocnego wyroku sądu, wydanego w oparciu o zgodne z Konstytucją przepisy rangi ustawowej, a także wyjaśnienie, jaki jest zakres tych praw i wolności oraz jak daleko sięga ich dopuszczalne ograniczenie.

W dalszej kolejności wątpliwości budzi również skromny wywód poczyniony przez Trybunał w zakresie samego testu proporcjonalności. Za nieprawidłowe uważam przede wszystkim – niepoparte szerszą analizą dotychczasowego dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego – przyjęcie, że art. 117 k.k.w. ma na celu ochronę zdrowia publicznego, a zatem, że może w sposób pozytywny przejść test proporcjonalności przewidziany w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Należy zwrócić uwagę, że art. 31 ust. 3 Konstytucji przewiduje możliwość ograniczenia konstytucyjnego prawa lub wolności ze względu na konieczność zapewnienia ochrony bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego, środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Katalog ten ma charakter enumeratywny, co oznacza, że nie jest dopuszczalne powoływanie się na inne wartości w celu usprawiedliwienia ograniczeń konstytucyjnych praw i wolności – o ile nie pozwala na to wprost inny przepis Konstytucji.

Przesłanka zdrowia publicznego – na którą powołuje się Trybunał w uzasadnieniu wyroku – wymagała szerszego wyjaśnienia. W tym zakresie jednakże wywód Trybunału jest w znacznym stopniu okrojony i zmarginalizowany, zarówno w kwestii samego wzorca, jak i dotychczasowego orzecznictwa Trybunału wydanego w oparciu o ten wzorzec.

Pojęcie „zdrowia publicznego” z art. 31 ust. 3 Konstytucji oznacza zdrowie większej liczby osób. Jak się w związku z tym zauważa, pojęcia zdrowia publicznego „nie można odnosić do stanu zdrowia organizmu, a tym bardziej traktować go jako sumę zdrowia poszczególnych osób. Chodzi tu bowiem o pewien stan, w przypadku zaistnienia którego może wystąpić z dużym prawdopodobieństwem zagrożenie zdrowia większej liczby osób jednocześnie. Przy czym ustalenie tego prawdopodobieństwa powinno odbywać się na podstawie aktualnej wiedzy medycznej i doświadczenia życiowego” (B. Rakoczy, Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowiska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Toruń 2006, s. 124, [za:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016, Legalis). Zaznaczenia wymaga, że zagrożenia zdrowia większej liczby osób mogą pochodzić zarówno „z zewnątrz” organizmu ludzkiego, jak też „od wewnątrz”, a więc od samego człowieka, który może dobrowolnie chcieć niszczyć swoje zdrowie, jak to jest w przypadku nadużywania alkoholu lub używania narkotyków. Stąd też z powołaniem się na ochronę zdrowia publicznego w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji można zwalczać lub zapobiegać zagrożeniom dla zdrowia pochodzącym zarówno od zewnątrz, jak też od wewnątrz organizmu ludzkiego.

Przesłanka „bezpieczeństwa i porządku publicznego” również wskazuje na konieczność istnienia szerszego aspektu społecznego. Rozumienie przesłanki „bezpieczeństwa państwa”, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji, prowadzi do wniosku, że ustrojodawca dopuszcza ograniczanie konstytucyjnych praw i wolności dla ochrony szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa „demokratycznego”, a więc dla ochrony bezpieczeństwa państwa opartego na wartościach demokratycznych.

O przesłance porządku publicznego z kolei wielokrotnie wypowiadał się Trybunał Konstytucyjny, wskazując, że „[p]rzesłanka ochrony porządku publicznego, mimo jej dalece niedookreślonego treściowo charakteru, mieści w sobie niewątpliwie postulat takiego ukształtowania stanu faktycznego wewnątrz państwa, który umożliwia normalne współżycie jednostek w organizacji państwowej. Dokonując ograniczenia konkretnego prawa lub wolności, ustawodawca kieruje się w tym przypadku troską o należyte, harmonijne współżycie członków społeczeństwa, co obejmuje zarówno ochronę interesów poszczególnych osób, jak i określonych dóbr społecznych, w tym i mienia publicznego” (wyroki z: 12 stycznia 1999 r., sygn. P 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2; 7 lutego 2001 r., sygn. K 27/00, OTK ZU nr 2/2001, poz. 29; 8 października 2007 r., sygn. K 20/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 102).

Z kolei ochrona praw i wolności innych osób, o której również jest mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji, ma na celu umożliwienie państwu wywiązywanie się ze spoczywającego na nim obowiązku zapewnienia ochrony konstytucyjnym prawom i wartościom przed bezprawną ingerencją. Realizując swój obowiązek ochrony, państwo powinno eliminować naruszenia lub zagrożenia dla przedmiotu konstytucyjnych wolności i praw pochodzące od innych osób, przy czym państwo, czyniąc to, w nieuchronny sposób narusza określone konstytucyjne wolności i prawa sprawcy naruszenia. Takie naruszenie konstytucyjnych wolności i praw powinno jednakże w pełni czynić zadość tym wszystkim wymogom i przesłankom, jakie przewiduje art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Nie można zatem przeprowadzić oceny zgodności lub niezgodności art. 117 k.k.w. ze związkowo przywołanym art. 31 ust. 3 Konstytucji w sposób przedstawiony przez Trybunał.

W niniejszej sprawie należało ponadto zwrócić uwagę na bardzo szeroki krąg podmiotów objętych normą wyrażoną w art. 117 k.k.w. Zgodnie z jej dyspozycją, przymusowe leczenie odwykowe może zostać zastosowane zarówno wobec osoby osadzonej, która w związku ze swoim uzależnieniem popełniła czyn zabroniony albo też swoim zachowaniem stwarza zagrożenie dla siebie i pozostałych współwięźniów, jak i osoby, która wprawdzie jest uzależniona, ale ani nie popełniła czynu w związku ze swoim uzależnieniem ani też nie stwarza żadnego zagrożenia dla siebie i innych osób. Trudno przyjąć, aby sam fakt odbywania kary uprawniał organy państwa do stosowania w tym zakresie przymusu w szerszym zakresie niż wobec osoby pozostającej na wolności – w szczególności, że kara wykonywana jest w warunkach kontrolowanych, w których istnieje możliwość odpowiednio szybkiego reagowania w wypadku zaistnienia okoliczności, wymagających interwencji – w tym również obowiązkowego poddania skazanego leczeniu odwykowemu. Taka konstrukcja wskazuje jednoznacznie, że przedmiotem ochrony normy wyrażonej w art. 117 k.k.w. jest zdrowie jednostki, nie zaś zdrowie publiczne.

W powyższym kontekście szczególnie istotne jest przeanalizowanie dwóch wcześniejszych wyroków Trybunału Konstytucyjnego. Pierwszy z nich, w sprawie dotyczącej penalizacji uprawy konopi innych niż włókniste (zob. wyrok z 4 listopada 2014 r., sygn. SK 55/13, OTK ZU nr 10/A/2014, poz. 111), zawiera pogłębioną analizę wartości konstytucyjnych uzasadniających ingerencję ustawodawcy. Wskazano tam m.in., że „[o]graniczenia mające na celu ochronę zdrowia można z jednej strony usprawiedliwić ochroną praw innych osób w kontekście szeroko rozumianego zdrowia publicznego, z drugiej zaś ochroną zdrowia osoby, której to ograniczenie dotyczy”, zaznaczając jednakże równocześnie, że skoro mowa o zdrowiu „publicznym”, to w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji „należy je postrzegać w szerszym wymiarze, m.in. jako obowiązek zapewnienia takiego kontekstu prawnego i społecznego, by usuwać zarówno zewnętrzne zagrożenia zdrowia jednostki (np. zwalczanie chorób zakaźnych, pomoc w sytuacjach nadzwyczajnych, opieka medyczna), jak i eliminować pokusy skłaniające jednostkę do dobrowolnego niszczenia swojego zdrowia”.

Również w wyroku w sprawie obowiązku zapinania pasów bezpieczeństwa w pojazdach samochodowych (wyrok z 9 lipca 2009 r., sygn. SK 48/05, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 108) Trybunał dokonał szerokiej analizy sposobu, w jaki badana regulacja chroni wartość w postaci zdrowia publicznego, wskazując choćby na zagrożenie, jakie pasażer tylnego siedzenia podróżujący bez zapiętych pasów stanowi dla osób siedzących na przednich siedzeniach (cz. III, pkt 4.3 uzasadnienia).

Tego rodzaju wywodu w niniejszej sprawie Trybunał nie przeprowadził. Nie przywołał również żadnego z opisanych powyżej wyroków Trybunału, które wydają się kluczowe w wyjaśnianiu wątpliwości w tego rodzaju sprawach. W mojej opinii przeprowadzenie takiej analizy doprowadziłoby do braku spełnienia przesłanki zdrowia publicznego.

Eliminowanie pokus, o których mowa w obu wyrokach, nie jest bowiem równoznaczne z przymuszeniem kogokolwiek do leczenia i w przypadku zakładów karnych jest realizowane dzięki zakazowi spożywania wyrobów alkoholowych oraz środków odurzających lub substancji psychotropowych przez skazanych (co wynika wprost z art. 116a pkt 4 k.k.w.). Obowiązek poddania się leczeniu może wprawdzie być uzasadniany z tego punktu widzenia w przypadku poważnych chorób zakaźnych, a nawet alkoholizmu i narkomanii – jednakże w tych ostatnich przypadkach tylko w pewnych okolicznościach. Trybunał pominął zupełnie fakt, że skarżony przepis nie przewiduje dla zastosowania przymusowego leczenia konieczności występowania związku pomiędzy występowaniem uzależnienia a popełnieniem przez osadzonego czynu, za który jest karany. Nie przewiduje również, inaczej niż ma to miejsce w art. 26 ustawy o wychowaniu w trzeźwości, aby dla zastosowania przymusowej terapii konieczne było stwarzanie przez osadzonego jakiegokolwiek zagrożenia. Przywołany przepis stanowi zaś, że osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, jeżeli są uzależnione od alkoholu, można zobowiązać do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Podobnie należy zwrócić również uwagę, że art. 23 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2020 r. poz. 685) przewiduje przyjęcie pacjenta do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody, w sytuacji gdy jego dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. W obu przypadkach istnieją zatem określone okoliczności, które sprawiają że poddanie obowiązkowemu leczeniu bez zgody pacjenta jest uzasadnione. W przypadku art. 117 k.k.w. takie okoliczności nie są wyszczególnione. W jego myśl, jest zatem dopuszczalne, by na leczenie został skierowany osadzony, którego uzależnienie nie stwarza zagrożenia dla współwięźniów lub pozostaje bez związku z popełnionym czynem, co powoduje, że przepis nie może być uzasadniany przesłanką „zdrowia publicznego, ”, o której mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie można również znaleźć dla niego uzasadnienia w innych przesłankach, o których jest mowa w tym przepisie, w postaci bezpieczeństwa i porządku publicznego ani też zapewnieniem bezpieczeństwa dla wolności i praw innych osób. Sytuacja taka miałaby miejsce w razie wyraźnego wskazania przez ustawodawcę, że wyłącznie w sytuacjach istnienia takiego zagrożenia określony instrument prawny zostaje wdrożony. Szczególnie w powyższym aspekcie zastanawiające jest, w jak zdawkowy sposób powyższe przesłanki potraktował Trybunał w wydanym orzeczeniu. Z uzasadnienia nie wynika w szczególności, która z przesłanek wymienionych w art. 31 ust. 3 miałaby stanowić usprawiedliwienie ocenianej regulacji oraz w jaki sposób Trybunał dokonał oceny uprawniającej go do stwierdzenia, że „możliwość skierowania na przymusowe leczenie służy zarówno ochronie zdrowia publicznego, bezpieczeństwa i porządku publicznego, jak i ochronie praw i wolności innych osób, a więc ochronie wartości przewidzianych w art. 31 ust. 3 Konstytucji”.

3. Oprócz powyższych merytorycznych aspektów, które albo zostały zupełnie pominięte przez Trybunał podczas analizy niniejszej sprawy, albo też wyjaśnione w sposób niedostatecznie wnikliwy, do naświetlenia pozostaje również szereg kwestii natury proceduralnej.

3.1. Pierwsza z nich dotyczy kwestii dopuszczalności wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym.

W niniejszej sprawie do wspólnego rozpoznania połączone zostały dwie pochodzące od tego samego skarżącego skargi konstytucyjne. Pierwsza z nich, zarejestrowana pod sygn. SK 9/18, wpłynęła do Trybunału Konstytucyjnego 23 lutego 2017 r. Trybunał 14 marca 2018 r. postanowieniem o sygn. Ts 39/17 postanowił o nadaniu jej dalszego biegu w części – wyłączając z zakresu rozpoznania kwestię dotyczącą niezaskarżalności postanowienia, o którym mowa w art. 117 k.k.w.

Druga ze skarg, dołączona do wspólnego rozpoznania z omówioną powyżej i zarejestrowana pod sygn. SK 15/20, została wniesiona do Trybunału 6 sierpnia 2019 r. i obejmowała tożsamy zakres zaskarżenia – z tą różnicą, że skarżący wystosował ją po wniesieniu zażalenia na postanowienie wydane na podstawie art. 117 k.k.w. i uzyskaniu w odpowiedzi postanowienia o odmowie przyjęcia zażalenia z uwagi na niezaskarżalność takiego postanowienia.

O ile wszyscy uczestnicy postępowania ustosunkowali się do argumentacji będącej przedmiotem rozpoznania w sprawie SK 9/18, o tyle w zakresie objętym skargą oznaczoną sygn. SK 15/20 stanowiska nie wystosował ani Prokurator Generalny, ani Sejm.

Mając na uwadze powyższe, uważam, że w sprawie niedopuszczalne było orzekanie bez uprzedniego przeprowadzenia rozprawy. Zgodnie z art. 92 ust. 1 u.o.t.p.TK, „Trybunał może rozpoznać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną na posiedzeniu niejawnym, jeżeli:

1) pisemne stanowiska wszystkich uczestników postępowania oraz pozostałe dowody zgromadzone w sprawie stanowią wystarczającą podstawę do wydania orzeczenia lub

2) sprawa dotyczy zagadnienia prawnego, które zostało wystarczająco wyjaśnione we wcześniejszych orzeczeniach Trybunału, lub

3) z pisemnych stanowisk wszystkich uczestników postępowania bezspornie wynika, że akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego, jest niezgodny z Konstytucją”.

Ponadto, zgodnie z art. 92 ust. 2 zdanie drugie u.o.t.p.TK, „Do rozpoznania wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej na posiedzeniu niejawnym konieczne są stanowiska wszystkich uczestników postępowania”.

W rozpoznawanej sprawie, jak już wskazano, Trybunał nie dysponuje wszystkimi stanowiskami uczestników postępowania. Wprawdzie w sprawie SK 9/18 Trybunał dysponuje kompletem stanowisk, jednakże żaden z nich nie miał możliwości wypowiedzenia się w sprawie zarzutów stawianych przez skarżącego w skardze rozpoznawanej pod sygnaturą SK 15/20. U.o.t.p.TK nie przewiduje możliwości rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym w wypadku braku kompletu stanowisk uczestników. Przepis ten należy rozumieć w mojej ocenie nie tylko podmiotowo, jako konieczność posiadania stanowiska każdego uczestnika, ale i przedmiotowo, jako gwarancję, że każdy z uczestników będzie miał możliwość ustosunkowania się do zarzutów stawianych w skardze konstytucyjnej. W niniejszej sprawie Trybunał postanowił o rozpoznaniu sprawy na posiedzeniu niejawnym, pomimo iż wszyscy uczestnicy postępowania nie wypowiedzieli się w przedmiocie wszystkich stawianych przez skarżącego zarzutów, do czego nie był uprawniony w myśl przytoczonych przepisów. Wydanie orzeczenia powinno nastąpić po przeprowadzeniu rozprawy i umożliwieniu uczestnikom postępowania wypowiedzenia się co do wszystkich zarzutów obu połączonych do wspólnego rozpoznania skargach.

3.2. Po drugie, nawet w wypadku posiadania kompletu stanowisk przez Trybunał Konstytucyjny, w mojej ocenie, w niniejszej sprawie wydanie orzeczenia jest niedopuszczalne, co stanowi zgodnie z art. 59 ust. 1 pkt 2 u.o.t.p.TK podstawę umorzenia postępowania.

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku słusznie zauważył, że zgodnie z linią orzeczniczą w przedmiocie skarżonego przepisu, w wypadku łącznego wystąpienia przesłanek w postaci uzależnienia skazanego od alkoholu oraz braku jego zgody na poddanie się leczeniu sąd penitencjarny zobligowany jest do zastosowania wobec niego leczenia odwykowego. Taki pogląd był prezentowany na przykład w postanowieniach Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie (zob. postanowienie z 18 lutego 2014 r., sygn. akt II AKzw 41/14) czy Sądu Apelacyjnego w Lublinie (zob. postanowienia z: 6 czerwca 2006 r., sygn. akt II AKzw 594/06; 5 sierpnia 2009 r., sygn. akt II AKzw 652/09; 13 kwietnia 2011 r., sygn. akt II AKzw 325/11).

Trybunał na równi z powyższą linią orzeczniczą i ilustrującymi ją przykładami przywołał równocześnie – i to aż dwukrotnie – postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie: z 23 stycznia 2012 r., sygn. akt II AKzw 1427/11 czy z 25 września 2012 r., sygn. akt II AKzw 1023/12. Dokonał jednakże ich błędnej interpretacji. Z orzeczeń tych wynika jednak – inaczej niż stwierdził Trybunał – że samo wystąpienie alkoholizmu nie jest wystarczające do zastosowania przymusu leczniczego. Konieczne jest bowiem istnienie potrzeby stosowania takiego leczenia oraz braku zgody osadzonego. Już samo występowanie takiej rozbieżności wskazuje na dostrzeganie przez część sądów problemu polegającego na zbyt daleko posuniętym automatyzmie regulacji wyrażonej w art. 117 k.k.w. Niepoprawna interpretacja treści postanowień Sądu Apelacyjnego w Krakowie stanowi, w mojej ocenie, daleko idące niedopatrzenie, skutkujące błędnym wnioskiem o istnieniu jednolitej linii orzeczniczej w zakresie stosowania art. 117 k.k.w. Istnienie rozbieżności oznacza tymczasem, że w zakresie, w jakim skarga zarzuca automatyzm stosowania mechanizmu przewidzianego w art. 117 k.k.w., jej przedmiotem jest w istocie nie sama norma prawna wyprowadzana ze skarżonego przepisu, ale raczej jego wykładnia – przy czym nie ma ona charakteru jednolitego i utrwalonego, ale jest raczej jedną z możliwych opcji.

Z tych względów Trybunał powinien był uznać, że przedstawiona w skardze argumentacja zmierza w istocie do zakwestionowania indywidualnego rozstrzygnięcia wydanego w drodze jednej z możliwych wykładni – nie zaś samej treści normatywnej, co do której w doktrynie i orzecznictwie występuje rozbieżność.

Trybunał w dotychczasowym orzecznictwie podkreślał, że treść wykładni prawa powinna być brana pod uwagę, jeżeli wykładnia ta ma charakter stały, powszechny oraz jednoznaczny (por. np. wyroki z: 6 grudnia 2011 r., sygn. SK 3/11, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 113; 8 grudnia 2009 r., sygn. SK 34/08, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 165 wraz z przywołanym tam orzecznictwem), wskazywał również, że wykładnia taka może być w szczególności następstwem podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy czy Naczelny Sąd Administracyjny (tak np. wyroki TK z: 7 marca 2007 r., sygn. K 28/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 24; 28 października 2003 r., sygn. P 3/03, OTK ZU nr 8/A/2003, poz. 82), jednakże nie jest to wymóg sine qua non uznania wykładni za spełniającą opisane powyżej kryteria.

Podjęcie dwóch różnych rozstrzygnięć w związku z rozbieżnością wykładni tego samego przepisu na przestrzeni kilku miesięcy może wymagać dogłębniejszej interpretacji. Jej dokonanie jednakże leży w gestii organów innych niż Trybunał Konstytucyjny. Trybunał nie może opowiedzieć się po stronie jednej z możliwych wykładni danego przepisu. Zadaniem Trybunału jest kontrola konstytucyjności norm prawnych, a poglądy w doktrynie i orzecznictwie w tej kwestii są uznawane za treść normy dopiero wówczas, gdy wykładnia nabrała charakteru stałego, powszechnego i jednoznacznego. Okoliczność taka w niniejszej sprawie nie zachodzi – jak widać na przykładzie przedstawionej powyżej analizy orzecznictwa.

Uważam, że Trybunał ukształtował treść wyroku w oparciu o swoiście pojmowane zasady słuszności, a nie w wyniku wykonywania kompetencji w zakresie kontroli hierarchicznej zgodności aktu ustawowego z Konstytucją. Działanie w granicach tej kompetencji doprowadziłoby bowiem do umorzenia postępowania w niniejszej sprawie.