1. W skardze konstytucyjnej z 7 marca 2014 r. spółka Kaufland Polska Markety sp. z o.o. sp. k. z siedzibą we Wrocławiu (dalej: skarżąca) wniosła o stwierdzenie niezgodności art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503, ze zm.; dalej: u.z.n.k.) z art. 20, art. 22, art. 20 i art. 22 w związku z art. 2, art. 20 i art. 22 w związku z art. 32 ust. 1 i 2, art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 64 ust. 1 w związku z art. 2, art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 oraz z art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym: Wyrokiem z 3 czerwca 2013 r., sygn. akt X GC 590/12, Sąd Okręgowy we Wrocławiu – X Wydział Gospodarczy zasądził od skarżącej na rzecz jej kontrahenta – importera i dystrybutora zabawek – kwotę tytułem zwrotu korzyści uzyskanych wskutek czynu nieuczciwej konkurencji opisanego w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., polegającego na pobraniu innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie jego towarów do sprzedaży w sieci handlowej skarżącej. Za taką opłatę zostało uznane wynagrodzenie pobrane przez skarżącą za usługę reklamową polegającą na publikacji w gazetce reklamowej skarżącej ogłoszenia w postaci fotografii towaru znajdującego się w asortymencie kontrahenta. Skarżąca wniosła apelację od tego wyroku. W wyroku z 24 października 2013 r., sygn. akt I ACa 1008/13, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu – Wydział I Cywilny w przeważającej części oddalił apelację skarżącej, w szczególności w zakresie zarzutu naruszenia art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., nieznacznie modyfikując sumę zasądzoną na rzecz jej kontrahenta przez sąd pierwszej instancji. Wyrok został doręczony skarżącej 9 grudnia 2013 r. i ma charakter ostateczny.

2. W skardze konstytucyjnej z 21 marca 2014 r. skarżąca zaskarżyła art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. Wskazała takie same wzorce kontroli, jak w skardze konstytucyjnej z 7 marca 2014 r.

Skarga została sformułowana na tle zbliżonego stanu faktycznego, jak w skardze z 7 marca 2014 r. Wyrokiem z 5 czerwca 2013 r., sygn. akt X GC 84/12, Sąd Okręgowy we Wrocławiu – X Wydział Gospodarczy uwzględnił powództwo kontrahenta skarżącej – importera włoskiej żywności, zasądzając na jego rzecz dochodzoną kwotę tytułem zwrotu korzyści uzyskanych wskutek czynu nieuczciwej konkurencji z art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., polegającego na pobraniu wynagrodzenia za usługi reklamowe (publikacja w gazetce reklamowej wydawanej przez skarżącą logo kontrahenta i zdjęć dostarczanego przez niego towaru), co zostało zakwalifikowane jako pobranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towarów do sprzedaży w sieci handlowej skarżącej. Skarżąca wniosła apelację od powyższego wyroku, oddaloną przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu – Wydział I Cywilny wyrokiem z 21 listopada 2013 r., sygn. akt I ACa 1077/13. Wyrok ten został doręczony skarżącej 23 grudnia 2013 r. i jest ostatecznym rozstrzygnięciem w jej sprawie.

3. W kolejnej skardze konstytucyjnej, z 21 marca 2014 r., skarżąca sformułowała żądanie tożsame z żądaniami zawartymi w skargach z 7 i 21 marca 2014 r.

Bardzo podobny był także stan faktyczny stanowiący podstawę skargi. Wyrokiem z 5 czerwca 2013 r., sygn. akt X GC 82/12, Sąd Okręgowy we Wrocławiu – X Wydział Gospodarczy zasądził od skarżącej na rzecz jej kontrahenta – sprzedawcy i dystrybutora produktów mlecznych pochodzących od różnych producentów – kwotę tytułem zwrotu korzyści uzyskanych wskutek czynu nieuczciwej konkurencji, polegającego na pobraniu innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Za taką opłatę zostało uznane wynagrodzenie za reklamę produktów kontrahenta w gazetce reklamowej skarżącej oraz za usługi logistyczne, polegające na rozwożeniu przez skarżącą towarów z jej centralnych magazynów do poszczególnych jej sklepów. Apelacja skarżącej od powołanego wyroku została oddalona przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu – Wydział I Cywilny wyrokiem z 21 listopada 2013 r., sygn. akt I ACa 1075/13, doręczonym skarżącej 23 grudnia 2013 r. Jest to ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie skarżącej.

4. Na podstawie zarządzeń Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 18 lipca 2014 r. wskazane wyżej skargi konstytucyjne zostały połączone do wspólnego rozpoznania pod sygnaturą akt SK 22/14 ze względu na ich tożsamość przedmiotową i podmiotową.

5. Wszystkie skargi zawierają w zasadzie identyczne uzasadnienia. Obszernie przedstawiono w nich ratio legis art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. i przebieg procesu legislacyjnego, zanalizowano orzecznictwo sądowe dotyczące tego przepisu, starano się wykazać, że w ustawodawstwach innych państw nie występuje regulacja tożsama z zakwestionowaną oraz scharakteryzowano model działalności gospodarczej prowadzonej przez skarżącą.

5.1. Uzasadniając zarzut naruszenia art. 20 i art. 22 Konstytucji, skarżąca wskazała, że niedopuszczalne ograniczenie jej prawa podmiotowego do wolności gospodarczej polega przede wszystkim na uniemożliwieniu lub co najmniej utrudnieniu przez normatywną treść art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. korzystania z wybranego przez nią modelu prowadzenia działalności gospodarczej (nowoczesnego handlu detalicznego) w formie zintegrowanego kanału dystrybucji. Ograniczenie to jest następstwem wynikającej z zakwestionowanego przepisu bezskuteczności umów, zawieranych przez skarżącą z producentami lub dostawcami, a dotyczących świadczenia przez skarżącą na rzecz jej kontrahentów działań marketingowych, których celem jest promocja ich towarów sprzedawanych w sklepach skarżącej. Tym samym art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. wprowadza prawny zakaz usługowego podejmowania przez skarżącą tego rodzaju aktywności w ramach jej działalności gospodarczej oraz uniemożliwia pobieranie w tym zakresie wynagrodzenia od jej kontrahentów, godząc w istotę wolności gospodarczej zagwarantowanej w art. 20 Konstytucji.

Naruszenie prawa podmiotowego skarżącej do wolności prowadzenia i wykonywania działalności gospodarczej w sposób niezakłócony nieusprawiedliwionymi i nadmiernymi działaniami ograniczającymi ze strony ustawodawcy, wywodzonego z art. 22 Konstytucji, polega, w ocenie skarżącej, na wprowadzeniu przez zakwestionowany przepis ograniczeń wolności działalności gospodarczej, które nie znajdują usprawiedliwienia w ważnym interesie publicznym, a w szczególności zostały wprowadzone bez zachowania proporcjonalności w ograniczaniu tego prawa.

5.2. Zdaniem skarżącej art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. narusza także art. 20 i art. 22 w związku z zasadą poprawnej legislacji wywodzoną z art. 2 Konstytucji. Naruszenie to polega na wprowadzeniu w zaskarżonym przepisie ograniczeń prawa do wolności gospodarczej, które nie zostały jasno i precyzyjnie określone. Zakwestionowana regulacja nie spełnia, w ocenie skarżącej, kryteriów prawidłowej legislacji, gdyż nie precyzuje pojęć marży handlowej oraz innych opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Prowadzi tym samym do rozbieżnych interpretacji, przez co nie spełnia warunków stawianych przepisowi, na podstawie którego dokonuje się ingerencji w konstytucyjne prawa i wolności.

5.3. Do naruszenia prawa skarżącej wywodzonego z art. 20 i art. 22 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji doszło, zdaniem skarżącej, przez ustanowienie w zakwestionowanym przepisie ograniczeń wolności gospodarczej, które prowadzą do nierówności pozycji pośredników handlowych (w tym skarżącej) w porównaniu z pozycją prawną producentów lub dostawców, charakteryzujących się istotną cechą wspólną ze skarżącą, jaką jest uczestnictwo w profesjonalnym obrocie towarowym. Nierówność ta przejawia się w szczególności w zakresie rozkładu ryzyka ekonomicznego związanego z przyjęciem towaru do kanału dystrybucji i późniejszej jego sprzedaży. Ponadto ograniczenia swobody działalności gospodarczej, jak wynika z orzecznictwa sądowego ukształtowanego na tle zakwestionowanej regulacji i piśmiennictwa, skierowane są tylko do selektywnie i niesprawiedliwie określonej kategorii pośredników handlowych, którymi są przede wszystkim duże sieci handlowe; do nich została zaliczona również skarżąca. Skarżony przepis godzi także w prawo przedsiębiorstw z Unii Europejskiej do niedyskryminacji w prawie do wolności działalności gospodarczej na terenie Polski.

5.4. Art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest niezgodny, jak twierdzi skarżąca, z wzorcami konstytucyjnymi gwarantującymi prawo do sprawiedliwej procedury sądowej, wynikającymi z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jej zdaniem z art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. wynikają domniemania, że to na skarżącej spoczywał ciężar udowodnienia wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia, podczas gdy powód miał obowiązek jedynie udowodnić wystąpienie przesunięcia majątkowego z jego majątku do majątku pośrednika handlowego innego niż dostawa towaru. Dokonane mocą zakwestionowanego przepisu zróżnicowanie pozycji procesowej stron ma charakter nierelewantny, a więc pozostaje bez związku z jego celem i zasadniczą treścią. Cechuje się przy tym całkowitą dowolnością. Przyjęte rozwiązanie jest nieproporcjonalne, tj. waga problemu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji stron postępowania, nie pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi w systemie prawa sprawiedliwości proceduralnej i zasad rzetelnej procedury.

5.5. Skarżąca twierdzi ponadto, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest też niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji, tj. prawem do rozpatrzenia sprawy w sprawiedliwym postępowaniu sądowym, którego zasady zostały ukształtowane w oparciu o precyzyjne, jednoznaczne i nie rodzące wątpliwości przepisy prawne, zapewniające przewidywalność przebiegu takiego postępowania. Naruszenie tego prawa wynika z ustanowienia w zakwestionowanym przepisie obowiązków procesowych stron w zakresie rozkładu ciężaru dowodu w sposób niejasny i nieprecyzyjny. Rodzi to istotne rozbieżności w orzecznictwie, a tym samym powoduje nieprzewidywalność przebiegu postępowania i niepewność stron co do zakresu koniecznej inicjatywy dowodowej.

5.6. Zaskarżony przepis wprowadza, zdaniem skarżącej, ograniczenia w jej prawie własności, które nie zostały jasno i precyzyjnie w tym przepisie określone. Jest zatem niezgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Zakazuje on skarżącej w szczególności zarobkowania (nabywania własności środków pieniężnych) przez pobieranie wynagrodzeń za wykonywanie działań marketingowych wspierających dalszą dystrybucję towaru. Pozwala producentowi lub dostawcy następczo uchylić się od skutków prawnych zawarcia umowy o wykonanie działań marketingowych i żądać zwrotu pobranego od niego wynagrodzenia z tego tytułu.

5.7. Art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest sprzeczny z prawem do ochrony własności w związku z zasadą równości oraz zakazem dyskryminacji w życiu gospodarczym (art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji). Ustanawia on bowiem, w opinii skarżącej, ograniczenia prawa własności prowadzące do nierówności pośredników handlowych (w tym skarżącej) w porównaniu do pozycji prawnej producentów lub dostawców, które skierowane są wobec selektywnie i niesprawiedliwie określonej kategorii pośredników handlowych, tj. przede wszystkim dużych sieci handlowych.

5.8. Zakwestionowany przepis narusza także wynikające z art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji prawo skarżącej do wykonywania prawa własności niezakłócanego nieusprawiedliwionymi i nadmiernymi działaniami ograniczającymi ze strony ustawodawcy. Naruszenie to wynika z ustanowienia w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. ograniczeń ochrony własności, które nie znajdują usprawiedliwienia w interesie publicznym oraz zostały wprowadzone bez zachowania zasady proporcjonalności. Nie służą one ukształtowaniu ładu prawnego w sferze stosunków własnościowych, a wręcz zakłócają te stosunki wskutek odjęcia skarżącej możliwości zarobkowania na aktywnościach marketingowych i jednoczesnego zwolnienia producenta lub dostawcy od ponoszenia kosztów tych aktywności. Ograniczenia te nie są niezbędne dla ochrony interesu publicznego, z którym są powiązane, gdyż nie ma podstaw do utożsamiania interesu publicznego z interesem przedsiębiorców prywatnych, którzy mają być chronieni na podstawie zakwestionowanego przepisu. Jak twierdzi skarżąca, nie ma interesu publicznego w tym, aby chronić producentów lub dostawców przed koniecznością ponoszenia wydatków na wsparcie działań marketingowych, obiektywnie służących efektywności działania kanału zbytu, do którego świadomie i dobrowolnie przystąpili. Skarżąca zwróciła także uwagę, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. chroni każdego producenta lub dostawcę – bez względu na jego wielkość, pozycję rynkową, rzeczywiste uzależnienie od pośrednika handlowego czy posiadane alternatywne kanały zbytu.

6. Działający z upoważnienia Ministra Gospodarki podsekretarz stanu w piśmie z 9 września 2014 r. udzielił odpowiedzi na pismo Przewodniczącego składu orzekającego z 30 lipca 2014 r.

6.1. Zdaniem Ministra Gospodarki, za zasadnością utrzymania przepisów zakazujących stosowania tzw. opłat półkowych przemawia to, że w Polsce sieci handlowe stanowiące nowoczesny kanał dystrybucji w relacjach z dostawcami zachowują pozycję uprzywilejowaną i często wykorzystują swoją siłę przy podpisywaniu z nimi umów.

Z drugiej jednak strony, w realiach wolnego rynku dostawcy, zwłaszcza mniejsi producenci, których nie stać na samodzielną reklamę, dostrzegają korzyść z włączenia się do sprawdzonego kanału dystrybucji, delegując część pracy związanej ze sprzedażą i promocją swoich towarów na sieci handlowe.

6.2. W ocenie Ministra Gospodarki kwestionowany przepis może chronić ważny interes publiczny, jakim jest zapewnienie równowagi stron w zawieraniu umów. Jednocześnie, ze względu na swobodę zawierania umów, takie kształtowanie stosunków między stronami, w których będą one zobowiązane do świadczeń dodatkowych, nie powinno być zakazane. Warunkiem jednak jest, aby te świadczenia miały charakter świadczeń wzajemnych, czyli ekwiwalentnych, a nie usług fikcyjnych, nie mających pokrycia w rzeczywistości. Minister Gospodarki zwrócił uwagę na potrzebę doprecyzowania omawianego przepisu w taki sposób, aby nie budził wątpliwości interpretacyjnych, zabezpieczał sytuację podmiotów o słabszej pozycji rynkowej, a jednocześnie gwarantował sprawiedliwy podział ryzyka rynkowego między dostawców i dystrybutorów.

6.3. Środowisko handlowców i dostawców, jak wynika z obserwacji resortu gospodarki poczynionych w ramach prac organu doradczego powołanego przy Ministrze Gospodarki pod nazwą Rada Konsultacyjna do spraw Handlu i Usług, jest podzielone w ocenie funkcjonowania zakwestionowanego przepisu u.z.n.k. Obecnie Rada ta koncentruje się na zachęcaniu przedsiębiorców do przystępowania do dobrowolnej inicjatywy Unii Europejskiej, do której może przystąpić każdy przedsiębiorca deklarujący stosowanie się do zbioru zasad i dobrych praktyk, które obejmują m.in. przewidywalność zmian w warunkach umownych, odpowiedzialność przedsiębiorcy za własne ryzyko oraz zasadność żądań i opłat.

7. Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 17 września 2014 r. poinformował, że nie zgłasza udziału w postępowaniu w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych, rozpatrywanych pod wspólną sygnaturą akt SK 22/14.

8. W piśmie z 14 kwietnia 2015 r. Prokurator Generalny (dalej: Prokurator) wniósł o uznanie, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3 oraz z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2, a także z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 oraz z art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Postępowanie w zakresie badania zgodności art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, a w pozostałym zakresie – ze względu na zbędność orzekania.

8.1. W ocenie Prokuratora zaskarżony przepis, mimo braku precyzji dotyczącej zakresu pojęcia „marża handlowa”, nie narusza zasady poprawnej legislacji w sposób, który ograniczałby ustalenie katalogu zachowań zakazanych.

Normatywna konstrukcja ustawy negatywnie weryfikuje zasadność zarzutów sformułowanych w skargach. Skarżąca zakłada, że wyeliminowanie z obrotu prawnego art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. umożliwi zawieranie dodatkowych umów z dostawcami towaru i pobieranie od kontrahentów dodatkowych opłat innych niż marża handlowa. Tymczasem dla oceny bezprawności pobierania innych opłat niż marża handlowa, nie ma znaczenia umieszczenie takiego zakazu w postaci zapisu normatywnego w ustawie. Zaskarżony zakaz ukonstytuowany jest bowiem w art. 3 ust. 1 u.z.n.k., zgodnie z którym czynem nieuczciwej konkurencji są działania uczestników obrotu gospodarczego, które albo są wprost zakazane przez prawo, albo jeśli zagrażają lub naruszają interes innego przedsiębiorcy lub klienta – jako sprzeczne z dobrymi obyczajami. Konstrukcja ustawowa zakazu pobierania innych opłat niż marża handlowa ma zatem charakter piętrowy i nawet gdyby nie było art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., opisane zachowanie byłoby nadal zakazane – jako sprzeczne z dobrymi obyczajami – po spełnieniu pozostałych przesłanek odpowiedzialności określonych w art. 3 powołanej ustawy. Skarżąca, zdaniem Prokuratora, pozostawiając poza granicami skargi konstytucyjnej klauzulę generalną „dobre obyczaje”, wyłączyła z zakresu oceny Trybunału zagadnienie dopuszczalności pobierania innych niż marża handlowa opłat z punktu widzenia zgodności tego zachowania z dobrymi obyczajami – jako konstytuującego czyn nieuczciwej konkurencji.

8.2. Prokurator przypomniał, że w wyroku z 16 października 2014 r., sygn. SK 20/12 (OTK ZU nr 9/A/2014, poz. 102) Trybunał orzekł, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest zgodny z art. 20 w związku z art. 22 Konstytucji. W tym zakresie postępowanie podlega zatem umorzeniu ze względu na zbędność orzekania, bowiem zachodzi ujemna przesłanka procesowa ne bis in idem. Wskazany skutek procesowy, w ocenie Prokuratora, dotyczy również zawartych w skardze zarzutów naruszenia art. 20 i art. 22 w związku z art. 2 oraz art. 20 i art. 22 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji. Wskazane jako wzorce związkowe art. 2 i art. 32 Konstytucji nie mogą bowiem stanowić samodzielnego wzorca kontroli w trybie skargi konstytucyjnej.

8.3. Prokurator zwrócił uwagę, że poza zakresem kontroli dokonanej przez Trybunał w sprawie o sygn. SK 20/12 skarżąca podniosła zarzut naruszenia art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

W opinii Prokuratora, aby ocenić zasadność tych zarzutów, konieczne jest ustalenie, czy sposób odczytania treści przepisu przez skarżącą jest zgodny z jego normatywną zawartością, a w szczególności, czy zawarte jest w nim domniemanie, że pobieranie opłaty za przyjęcie towaru do sprzedaży determinuje zaistnienie czynu nieuczciwej konkurencji bez potrzeby wykazywania, że takie zachowanie jest utrudnieniem dostępu do rynku. Budowa przepisu, jak i założenia aksjologiczne u.z.n.k. nie pozwalają na przyjęcie tezy o istnieniu w zaskarżonym przepisie takiego domniemania, jeśli zaś chodzi o rozkład ciężaru dowodu, to twierdzenia skarżącej o jego odmiennym ukształtowaniu od reguły wynikającej z art. 6 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.), Prokurator uważa za błędne. W powoływanym wyroku o sygn. SK 20/12 Trybunał wskazał bowiem, że na gruncie u.z.n.k. ustawodawca wprost odstąpił od reguły wskazanej w art. 6 k.c. jedynie w art. 18a powołanej ustawy. W pozostałych zaś przypadkach to powód musi wykazać zaistnienie przesłanek uzasadniających roszczenie.

Prokurator ocenił więc, że treść art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. nie prowadzi do naruszenia równości praw i obowiązków powoda i pozwanego. Brak zróżnicowania sytuacji procesowej stron podważa zaś zarzuty skarżącej dotyczące naruszenia jej prawa do rozpatrzenia sprawy o charakterze cywilnoprawnym w sprawiedliwym postępowaniu sądowym. Zakwestionowany przepis jest zatem zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

8.4. Zarzut naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji w związku z zasadą poprawnej legislacji, wywodzoną z art. 2 Konstytucji, Prokurator uważa za nieuzasadniony. Zaskarżony przepis jest bowiem jednoznaczny w treści, zrozumiały i w czytelny sposób wyraża intencje ustawodawcy, szczególnie w kontekście wypracowanych przez orzecznictwo Trybunału – a przywołanych przez Prokuratora – reguł tworzenia prawa decydujących o spełnieniu standardów poprawnej legislacji. Celem jego wprowadzenia było ustanowienie zakazu pobierania opłat innych niż marża handlowa za przyjęcie towaru do sprzedaży, by zapewnić równą pozycję kontraktową przedsiębiorcom, mających gorszą pozycję negocjacyjną, z powodu niekorzystnej dla nich dysproporcji kapitału ekonomicznego.

Prokurator zwrócił uwagę, że skarżącą swoją argumentację postawionych zarzutów wiąże przede wszystkim z rozbieżnościami w orzecznictwie występującymi na tle stosowania zaskarżonego przepisu oraz wynikającym z nich brakiem przewidywalności przebiegu postępowania. Analizując naruszenia art. 2 Konstytucji, skarżąca nie konkretyzuje zatem zarzutu błędnej konstrukcji normatywnej zaskarżonego przepisu, lecz opiera zarzut na skutkach stosowania tego przepisu. Istota zarzutu nie jest więc związana wprost z treścią zaskarżonego przepisu, lecz z jego wykładnią. W świetle orzecznictwa Trybunału kwestionowanie samej wykładni przepisów prawnych nie jest objęte jego kognicją, chyba że jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezsporny ustaliła wykładnię danego przepisu. Wówczas przedmiotem kontroli konstytucyjności jest norma prawna dekodowana z danego przepisu zgodnie z ustaloną praktyką. Odnosząc powyższe do rozpatrywanej sprawy, Prokurator zauważył, że sama skarżąca, powołując liczne judykaty, wskazuje na rozbieżną praktykę orzeczniczą w zakresie wykładni zaskarżonego przepisu i w tym upatruje stan niepewności procesowej stron. W konsekwencji wyklucza to kognicję Trybunału w zakresie zarzutu naruszenia zasad poprawnej legislacji. Prokurator zwrócił ponadto uwagę, że adresatem zarzutu naruszenia zasad poprawnej legislacji może być wyłącznie prawodawca. Zasada ta jest bowiem związana z procesem stanowienia, a nie stosowania prawa.

Zdaniem Prokuratora, nie ma więc podstaw do wydania przez Trybunał merytorycznego orzeczenia co do zgodności art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Postępowanie w tym zakresie podlega zatem umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

8.5. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 64 ust. 1 Konstytucji w związku z zasadą poprawnej legislacji, Prokurator wskazał, że przedstawiona przez skarżącą argumentacja nie wykazuje spójności z postawionym zarzutem. Ograniczenie prowadzenia działalności gospodarczej i ograniczenie prawa dysponowania środkami pieniężnymi nie pozostają bowiem w prostej zależności.

Prokurator nie zgodził się z argumentacją skarżącej, że na podstawie zaskarżonego przepisu nie jest ona w stanie zorientować się co do treści wszystkich istotnych ograniczeń swojego prawa do własności. W jego ocenie, ograniczenie swobody kontraktowej wyartykułowane w zaskarżonym przepisie jest czytelne i jednoznaczne. Ograniczenie prawa własności skarżącej związane jest z dopuszczeniem się „nazwanego” czynu nieuczciwej konkurencji. Potencjalny sprawca tego deliktu zna przesłanki odpowiedzialności i nie musi rekonstruować jej granic w oparciu o klauzulę generalną. Tym samym jest w stanie przewidzieć katalog zachowań grożących odpowiedzialnością majątkową za dopuszczenie się czynu nieuczciwej konkurencji. Zaskarżony przepis w jednoznaczny sposób artykułuje treść zakazu, którego wszystkie elementy są zawarte w ustawie. Jest więc zgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 2 Konstytucji.

8.6. W ocenie Prokuratora nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji. Treść zaskarżonego przepisu nie wskazuje, by ustawodawca, wprowadzając ograniczenie w kształtowaniu stosunków kontraktowych (zakaz zawierania umów mających za przedmiot pobranie opłaty innej niż marża handlowa za przyjęcie towaru do sprzedaży), w sposób selektywny ograniczał prawo podmiotowe jednego przedsiębiorcy względem drugiego. W szczególności sądy, wbrew twierdzeniom skarżącej, nie ograniczają stosowania zakwestionowanej regulacji do „dużych sieci handlowych”. Zakaz pobierania opłat innych niż marża handlowa dotyczy wszystkich uczestników obrotu gospodarczego będących przedsiębiorcami. Skutek tego zakazu przejawia się zatem tylko w wyłączeniu z obszaru stosunków obligacyjnych umów o określonej treści. Nie jest natomiast zorientowany na określonego uczestnika obrotu gospodarczego.

W tym świetle, zdaniem Prokuratora, zakwestionowany przepis jest zgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji.

8.7. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, Prokurator podkreślił, że zakwestionowany przepis, wbrew twierdzeniom skarżącej, jest przejawem niezbędnej ingerencji państwa w stosunki obligacyjne między przedsiębiorcami i przydatnym systemowo rozwiązaniem prawodawczym. Zaskarżony przepis, służąc ochronie jakości konkurencji, nie upoważnia państwa do podejmowania działań bezpośrednio wkraczających w stosunki umowne, ale jedynie wyposaża podmioty prawa prywatnego – przedsiębiorców – w dodatkowe narzędzia ochrony równowagi kontraktowej. W ocenie Prokuratora art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. stanowi rozwiązanie niezbędne dla ochrony konstytucyjnych praw osób trzecich oraz ochrony społecznej gospodarki rynkowej. Za niezasadnością zarzutu nadmiernego ograniczenia swobody prowadzenia działalności gospodarczej przemawia ponadto okoliczność, że orzekający w sprawie czynu nieuczciwej konkurencji sąd powszechny został wyposażony przez prawodawcę w kompetencje szczegółowej oceny i zróżnicowania każdego wypadku pobrania opłaty, w zależności od towarzyszących temu okoliczności faktycznych i prawnych. Postepowanie sądowe jest prowadzone kontradyktoryjnie, z powództwa jednej ze stron umowy, co pozwala w możliwie najlepszym stopniu uwzględnić interesy obu przedsiębiorców. W konsekwencji nie można uznać, że ustawowe uprawnienie do wystąpienia z powództwem przez jedną ze stron, jeśli druga, nadużywając swej pozycji rynkowej, uzależnia kontraktowanie od nieuczciwych opłat, stanowi nadmierne ograniczenie wolności działalności gospodarczej. Zakwestionowany przepis jest w związku z tym zgodny z art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiotem kontroli w połączonych do wspólnego rozpoznania skargach konstytucyjnych spółki Kaufland Polska Markety sp. z o.o. sp. k. z siedzibą we Wrocławiu (dalej: skarżąca) uczyniła art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503, ze zm.; dalej: u.z.n.k.), zgodnie z którym czynem nieuczciwej konkurencji jest utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku w szczególności przez pobieranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Skarżąca postawiła zarzut, że powołany przepis narusza art. 20, art. 22, art. 20 i art. 22 w związku z art. 2, art. 20 i art. 22 w związku z art. 32, art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 64 ust. 1 w związku z art. 2, art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 oraz art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2. W wyniku wstępnego rozpoznania w trybie art. 49 w związku z art. 36 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skargom konstytucyjnym został nadany dalszy bieg. Skład orzekający, rozpoznający sprawę merytorycznie, nie jest jednak związany stanowiskiem zajętym w zarządzeniu lub postanowieniu zamykającym rozpoznanie wstępne, zaś kontrolowanie, czy nie zachodzi któraś z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania, konieczne jest na każdym etapie postępowania (zob. postanowienie TK z 23 stycznia 2008 r., sygn. SK 65/06, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 11 i postanowienia tam powołane).

Trybunał zbadał więc ponownie, czy przepisy wskazane przez skarżącą jako przedmiot kontroli i wzorce spełniają wymogi konieczne do ich merytorycznego rozpatrzenia.

3. Przy ocenianiu powyższych kwestii zasadnicze znaczenie ma okoliczność, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. był już przedmiotem kontroli w postępowaniu zainicjowanym wniesieniem skargi konstytucyjnej. W wyroku z 16 października 2014 r., sygn. SK 20/12 (OTK ZU nr 9/A/2014, poz. 102) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest zgodny z art. 20 w związku z art. 22 Konstytucji.

W kontrolowanej wówczas skardze konstytucyjnej przepisowi temu postawiono zarzut naruszenia zasady swobody umów, wynikającej z zasady swobody działalności gospodarczej, przez ograniczenie swobody stron w kształtowaniu treści łączącego je stosunku prawnego, którego podstawą jest zawarta między nimi umowa. Wskazano, że przepis wywołuje wątpliwości konstytucyjne w zakresie, w jakim innymi niż marża handlowa opłatami za przyjęcie towaru są „opłaty marketingowe”, bowiem zastosowana przez ustawodawcę technika legislacyjna powoduje konieczność uznania stosowania wszelkich opłat poza marżą handlową za działania utrudniające innym przedsiębiorcom dostęp do rynku. Kwestionowanej regulacji zarzucono także, że za jej wprowadzeniem nie przemawia żaden interes publiczny.

Analizując wówczas zasadność stawianych zarzutów, Trybunał dokonał oceny przydatności, niezbędności oraz proporcjonalności – w wąskim znaczeniu – art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jako ograniczenia wolności działalności gospodarczej, przyjmując za punkt wyjścia swych rozważań zgodną z Konstytucją wykładnię zakwestionowanej regulacji. Uznał, że jest ona przydatna dla realizacji założonego przez ustawodawcę celu, jakim jest przeciwdziałanie nadużyciom przez jednych przedsiębiorców ich pozycji na rynku w relacjach z innymi przedsiębiorcami, co skutkuje utrudnieniem dostępu do rynku. Regulacja taka jest zatem reakcją prawodawcy na nieuczciwe praktyki przedsiębiorców o silnej pozycji rynkowej. Trybunał podkreślił, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. uzupełnia w obrocie prywatnoprawnym publicznoprawny zakaz nadużywania pozycji dominującej oraz jest przydatnym narzędziem operacjonalizacji konstytucyjnego standardu ochrony praw i wolności w stosunkach między podmiotami prawa prywatnego i jest niezbędny dla prawidłowej realizacji zasady wolności umów. Trybunał orzekł, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. nie stanowi nadmiernego ograniczenia wolności działalności gospodarczej, ponieważ:

po pierwsze, nie zakazuje bezwzględnie pobierania wszelkich opłat, lecz jedynie takich, które utrudniają dostęp do rynku, będąc sprzeczne z dobrymi obyczajami, zagrażają lub naruszają interes innych przedsiębiorców lub klienta;

po drugie, orzekający w sprawie czynu nieuczciwej konkurencji sąd powszechny został przez prawodawcę wyposażony w kompetencję szczegółowej oceny i zróżnicowania każdego wypadku pobrania opłaty w zależności od towarzyszących temu okoliczności faktycznych i prawnych;

po trzecie, sąd ma obowiązek dokonania oceny ekwiwalentności świadczenia wzajemnego zastrzeżonego w umowie w zamian za pobraną opłatę;

po czwarte, użyte przez prawodawcę pojęcia pozwalają w procesie sądowego stosowania prawa uwzględnić wyniki badań i twierdzeń z zakresu nauk ekonomicznych, jako dziedziny właściwej do pełnego opisu stosunków łączących przedsiębiorcę dostarczającego towar i przedsiębiorcę przyjmującego go do sprzedaży;

po piąte, zaskarżony przepis nie wyklucza możliwości zawierania umów, których mocą jedna ze stron umowy zobowiąże się do uiszczenia oznaczonej sumy pieniężnej w zamian za świadczenia polegające np. na reklamie lub szeroko rozumianej promocji towarów. Takie zachowanie przedsiębiorcy o silnej pozycji rynkowej nie może zostać zakwalifikowane samo w sobie jako czyn nieuczciwej konkurencji;

po szóste, postępowanie w sprawie czynu nieuczciwej konkurencji z art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. prowadzone jest nie przed organem administracji, lecz przed sądem powszechnym z powództwa jednej ze stron umowy, co niewątpliwie pozwala – z uwagi na jego kontradyktoryjność – w możliwie najwyższym stopniu uwzględnić interesy różnych podmiotów;

po siódme, stwierdzenie przez sąd powszechny, że doszło do naruszenia art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. nie czyni umowy nieważną w całości, lecz jedynie unieważnia te jej postanowienia, które zastrzegają niezgodne z prawem opłaty za przyjęcie towaru do sprzedaży;

po ósme, Trybunał zwrócił uwagę na konieczność odniesienia treści art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. do treści innych relewantnych przepisów, w szczególności proceduralnych. Funkcję gwarancyjną pełnią m.in. art. 20 u.z.n.k., ustanawiający krótki termin przedawnienia czy art. 6 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.), zgodnie z którym ciężar dowodu spoczywa na powodzie. W tym kontekście za nieuzasadnione Trybunał uznał stanowiska wyrażone w niektórych orzeczeniach sądów powszechnych, że zaskarżony przepis stanowił podstawę domniemania utrudniania dostępu do rynku i przerzucał ciężar dowodu na pozwanego. Trybunał podkreślił, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. nie zawiera adresowanej do sądu powszechnego normy nakazującej uznać bez dowodu fakt domniemywany i nie daje żadnych językowych podstaw, by domniemywać utrudnianie dostępu do rynku lub wystąpienie czynu nieuczciwej konkurencji.

4. Wzorcami kontroli w analizowane teraz skardze konstytucyjnej skarżąca uczyniła m.in. art. 20 i art. 22 Konstytucji. W zakresie tych wzorców sformułowała zarzut naruszenia zasady wolności działalności gospodarczej i swobody umów przez wprowadzenie w zakwestionowanym art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. niedopuszczalnych konstytucyjnie ograniczeń, nie znajdujących usprawiedliwienia w ważnym interesie publicznym, bez zachowania zasad proporcjonalności w ograniczaniu wolności i praw. Są to zarzuty tożsame z tymi, które zostały sformułowane w skardze konstytucyjnej o sygn. SK 20/12. W związku z tym powołane wyżej rozstrzygnięcie Trybunału w tej sprawie nie pozostaje bez wpływu na dopuszczalność orzekania w sprawie aktualnie rozpatrywanej przez Trybunał.

Stabilizację sytuacji powstałych wskutek ostatecznego orzeczenia zapewnia zasada ne bis in idem, rozumiana w postępowaniu przed TK z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania (por. np. postanowienia TK z: 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60; 24 października 2006 r., sygn. SK 2/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 141; 29 maja 2006 r., sygn. P 29/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 61; 24 października 2006 r., sygn. SK 27/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 143; 23 października 2006 r., sygn. SK 66/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 139; 9 maja 2007 r., sygn. SK 98/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 56 i postanowienie o sygn. SK 65/06). Zaistnienie tej ujemnej przesłanki procesowej powoduje konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na jego zbędność.

Przesłanka ta znajduje zastosowanie zarówno, gdy Trybunał orzekł o niekonstytucyjności przepisu, jak i w sytuacji, gdy uznał zakwestionowaną regulację za zgodną z określonymi wzorcami kontroli. W przypadku ponownego zakwestionowania określonej treści normatywnej uznanej za niekonstytucyjną we wcześniejszym rozstrzygnięciu, orzekanie jest zbędne, gdyż został osiągnięty podstawowy cel kontroli konstytucyjności, polegający na wyeliminowaniu z systemu prawnego stanu hierarchicznej niezgodności aktów normatywnych. Natomiast jeśli Trybunał orzekł o konstytucyjności określonej regulacji, to ponowne jej badanie jest zbędne tylko wówczas, gdy późniejszy wniosek zawiera taki sam zarzut oparty o tak samo sformułowaną argumentację. Brak jest bowiem wtedy nowej płaszczyzny kontroli konstytucyjności, co oznacza, że postępowanie jest bezcelowe, a zatem zbędne (zob. J. Królikowski, Ujemna przesłanka zbędności orzekania w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, „Studia prawnicze” nr 4/2008, s. 86).

W rozpatrzonej sprawie skarżąca sformułowała na tle wzorców z art. 20 i art. 22 Konstytucji takie same zarzuty, jakie zostały postawione w skardze o sygn. SK 20/12. Otoczenie normatywne zakwestionowanego przepisu także nie uległo zmianie, co dodatkowo przemawia za tożsamością zarzutów. Zatem w związku ze stanem prawnym powstałym po wyroku o sygn. SK 20/12 konieczne jest umorzenie postępowania w zakresie badania zgodności art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. z art. 20 i art. 22 Konstytucji z uwagi na zbędność wydania orzeczenia z powodu zaistnienia zakazu ne bis in idem.

5. Jako wzorce kontroli skarżąca wskazała także art. 20 i art. 22 w związku z zasadą poprawnej legislacji, wynikającą z art. 2 Konstytucji, oraz art. 20 i art. 22 w związku z art. 32 Konstytucji. Postawiła zarzut ograniczenia jej wolności prowadzenia działalności gospodarczej przez wprowadzenie w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. warunków, które nie zostały w nim jasno i precyzyjnie określone oraz dotyczą „przede wszystkim lub w znacznej większości (...) selektywnie i niesprawiedliwie określonej kategorii pośredników handlowych, tj. «dużych sieci handlowych»” (zob. petitum skargi konstytucyjnej z 7 marca 2014 r., s. 3), prowadząc do nierówności pośredników handlowych, takich jak skarżąca, w porównaniu do pozycji prawnej producentów (dostawców).

Ze względu na stwierdzony wcześniej oczywisty związek aktualnie rozpatrywanej sprawy ze sprawą o sygn. SK 20/12 Trybunał musiał zbadać, czy w odniesieniu do tak powołanych wzorców kontroli i tak sformułowanych zarzutów, istnieją podstawy do ich merytorycznej kontroli. Trybunał przypomniał, że ponowna kontrola konstytucyjności jest zbędna tylko wówczas, gdy jej przedmiotem jest regulacja, co do której stwierdzono wcześniej zgodność z Konstytucją, a nie wskazano nowych elementów, na podstawie których można by przeprowadzić powtórne badanie konstytucyjności. Zawsze konieczne jest jednak przeprowadzenie analizy, czy zarzuty niekonstytucyjności oraz wskazane argumenty są w obu sprawach zbieżne. Jeżeli wskazane zostały nowe treści normatywne stanowiące wzorzec kontroli lub przywołane nowe argumenty, to należy przeprowadzić kontrolę konstytucyjności w zakresie tych nowych aspektów.

5.1. W rozpatrywanej sprawie skarżąca powołała – jako pozostające w związku z art. 20 i art. 22 Konstytucji – wzorce kontroli z art. 2 (zasadę poprawnej legislacji) i art. 32 Konstytucji (zasadę równości). Przepisy te nie były wprost wskazane jako wzorce kontroli w sprawie o sygn. SK 20/12. Jednakże w uzasadnieniu wyroku w tamtej sprawie Trybunał wypowiedział się także w zakresie takich zarzutów, jakie zostały postawione w ocenianej skardze. Przede wszystkim orzekł, że kwestionowany przepis nie stanowi nadmiernego ograniczenia wolności działalności gospodarczej, co podważa zasadniczy zarzut skarżącej (należy przypomnieć, że art. 2 i art. 32 Konstytucji zostały powołane jako wzorce pomocnicze obok art. 20 i art. 22 Konstytucji). Dokonując oceny, Trybunał „wziął pod uwagę aktualną strukturę rynku, na którym w przedmiotowo istotnym aspekcie dominują wielkopowierzchniowe obiekty handlowe” (zob. uzasadnienie wyroku o sygn. SK 20/12, cz. III, pkt 4). Potwierdzając przydatność zakwestionowanej regulacji, stwierdził, że jest ona reakcją prawodawcy na praktyki przedsiębiorców o silnej pozycji rynkowej i w związku z tym nie powinna być stosowana, gdy podmioty mają podobną pozycję na rynku. Stwierdził, że „zawarte w «społecznym» charakterze gospodarki rynkowej [zob. art. 20 Konstytucji] odesłanie do zasad sprawiedliwości społecznej upoważnia prawodawcę do wprowadzenia ograniczeń prowadzenia działalności gospodarczej kontraktujących przedsiębiorców, jeżeli z uwagi na rodzaj stosunków ich łączących i praktykę obrotu dochodzi do rażącego zaburzenia działalności gospodarczej jednego podmiotu przez inny podmiot o silnej pozycji na rynku” (zob. uzasadnienie wyroku o sygn. SK 20/12, cz. III, pkt 5). W ocenie Trybunału, „zaskarżony przepis, ograniczając wolność prowadzenia działalności gospodarczej jednego podmiotu (tj. przedsiębiorcy przyjmującego towar do sprzedaży), jest niezbędny do ochrony wolności prowadzenia działalności gospodarczej innego podmiotu (tj. przedsiębiorcy dostarczającego towar do sprzedaży), którego dostęp do rynku lub pozycja na rynku – z uwagi na przedmiot prowadzonej działalności gospodarczej i okoliczności faktyczne – jest zależna od działań przedsiębiorców przyjmujących towary do sprzedaży” (ibidem).

Reasumując, ponieważ w wyroku o sygn. SK 20/12 Trybunał uznał, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. zapewnia równą pozycję kontraktową przedsiębiorcom, których pozycja negocjacyjna – w związku z niekorzystną dla nich dysproporcją potencjału ekonomicznego – jest słabsza, to sformułowany w rozpatrywanej sprawie zarzut naruszenia art. 20 i art. 22 w związku z art. 32 Konstytucji traci aktualność.

5.2. Jeśli chodzi o zarzut naruszenia art. 20 i art. 22 Konstytucji w związku z art. 2 Konstytucji, to – w ocenie skarżącej – zakwestionowana regulacja nie spełnia kryteriów prawidłowej legislacji, gdyż nie precyzuje pojęć marży handlowej oraz innych opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Tym samym prowadzi do rozbieżnych interpretacji, przez co nie spełnia warunków stawianych przepisowi, na podstawie którego dokonuje się ingerencji w konstytucyjne prawa i wolności.

W sprawie o sygn. SK 20/12 zarzut naruszenia zasady poprawnej legislacji nie mógł zostać merytorycznie rozpoznany z przyczyn formalnych (zob. postanowienie TK z 9 lutego 2012 r., sygn. Ts 127/09, niepubl.). Jednakże rozpoznane merytorycznie zarzuty nadmiernego ograniczenia wolności działalności gospodarczej, tj. dotyczące naruszenia art. 20 i art. 22 Konstytucji, uzasadnione były m.in. zastosowaną przez ustawodawcę techniką legislacyjną powodującą konieczność uznania, że stosowanie wszelkich opłat poza marżą handlową jest działaniem utrudniającym innym przedsiębiorcom dostęp do rynku. Jest to zatem zarzut tożsamy z zarzutem sformułowanym w aktualnie rozpatrywanej sprawie. W tej kwestii Trybunał szeroko wypowiedział się w uzasadnieniu wyroku o sygn. SK 20/12. Przede wszystkim wskazał, że, dokonując oceny zgodności art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., z art. 20 i art. 22 Konstytucji, przyjął w swych rozważaniach za punkt wyjścia zgodną z Konstytucją wykładnię zakwestionowanego przepisu. Wyjaśnił, że na jego podstawie zakazane jest pobieranie jedynie takich opłat, które utrudniają dostęp do rynku, będąc sprzeczne z dobrymi obyczajami, zagrażają lub naruszają interes innych przedsiębiorców lub klienta. Szczegółowa ocena i zróżnicowanie każdego wypadku pobrania opłaty w zależności od towarzyszących temu okoliczności faktycznych i prawnych należy do sądu powszechnego, który został przez ustawodawcę wyposażony w odpowiednie kompetencje do ich dokonania. „Użyte przez prawodawcę pojęcia pozwalają w procesie sądowego stosowania prawa uwzględnić wyniki badań i twierdzenia z zakresu nauk ekonomicznych, jako dziedziny właściwej do pełnego opisu stosunków łączących przedsiębiorcę dostarczającego towar i przedsiębiorcę przyjmującego go do sprzedaży” (zob. uzasadnienie wyroku o sygn. SK 20/12, cz. III, pkt 6).

5.3. Powołane wyżej wypowiedzi Trybunału zachowują aktualność także w rozpatrywanej sprawie. Trybunał Konstytucyjny, podzielając poglądy wyrażone w wyroku o sygn. SK 20/12, w którym konstytucyjność poddanego kontroli art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. została ostatecznie potwierdzona, stwierdza, że także w odniesieniu do wzorców kontroli z art. 20 i art. 22 w związku z art. 2 Konstytucji oraz art. 20 i art. 22 w związku z art. 32 Konstytucji zachodzi negatywna przesłanka procesowa ne bis in idem ze względu na to, że Trybunał już wypowiedział się w przedmiocie tych zarzutów. Ponowne prowadzenie postępowania w tym zakresie jest bezcelowe. Postępowanie jako zbędne podlega zatem umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

6. Jako wzorce kontroli zostały powołane także art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 45 ust. 1 w związku z zasadą poprawnej legislacji, wywodzoną z art. 2 Konstytucji. Zasadniczy zarzut skarżącej dotyczył naruszenia jej prawa do rozpatrzenia sprawy o charakterze cywilnoprawnym w sprawiedliwym postępowaniu sądowym przez ustanowienie w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. domniemań prawnych, które w sposób dyskryminujący i nieproporcjonalny przenoszą na stronę pozwaną ciężar dowodu w zakresie istotnych przesłanek faktycznych rozstrzygnięcia sprawy oraz przez ustanowienie praw i obowiązków procesowych stron w zakresie rozkładu ciężaru dowodu w sposób niejasny i nieprecyzyjny, rodzący istotne rozbieżności w orzecznictwie, a tym samym powodujący nieprzewidywalność przebiegu postępowania i niepewność stron co do zakresu ich koniecznej inicjatywy dowodowej.

6.1. Konfrontując treść zakwestionowanej regulacji z treścią art. 45 ust. 1 Konstytucji wskazanego jako zasadniczy wzorzec kontroli, Trybunał doszedł do wniosku, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., egzemplifikujący czyn nieuczciwej konkurencji polegający na utrudnianiu dostępu do rynku, jest regulacją wprowadzającą ograniczenie wolności działalności gospodarczej. Nie dotyczy zaś kształtu postępowania sądowego w sprawach z zakresu prawa konkurencji. Postępowanie sądowe w tym zakresie, jak zwracał uwagę Trybunał w powoływanym wyroku o sygn. SK 20/12, jest prowadzone przed sądem cywilnym z powództwa jednej ze stron umowy. Cywilnoprawna ochrona interesu przedsiębiorców przed nieuczciwymi zachowaniami ich konkurentów realizowana jest na podstawie przepisów zawartych w rozdziale 3 u.z.n.k. (art. 18-22 u.z.n.k.), dotyczącym odpowiedzialności cywilnej. W tym zakresie zastosowanie znajdują także przepisy k.c. (np. określające przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej), zaś postępowanie toczy się na podstawie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.).

W związku z powyższym Trybunał ocenił, że zarzut naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu sformułowany wobec art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest bezzasadny, co powoduje konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z powodu niedopuszczalności orzekania.

6.2. Niezależnie od sformułowanej wyżej konkluzji Trybunał zwrócił uwagę, że w uzasadnieniu wyroku o sygn. SK 20/12, wypowiedział się ostatecznie w kwestii zarzucanego przerzucenia ciężaru dowodu w zaskarżonym przepisie na pozwanego, uznając takie twierdzenie za nieuzasadnione. Wyjaśnił, że to stronę kwestionującą treść umowy obciąża co do zasady ciężar dowodu, że zawarta przez strony umowa nie odpowiada art. 3531 k.c. W polskim systemie prawnym przesłanka domniemania musi być wyraźnie wskazana w normie domniemania, tymczasem zaskarżony przepis nie daje żadnych językowych podstaw, by domniemywać utrudnianie dostępu do rynku lub wystąpienie czynu nieuczciwej konkurencji. Na gruncie u.z.n.k. tylko w jednym wypadku – w art. 18a u.z.n.k. – prawodawca wprost odstępuje od rozkładu ciężaru dowodu przewidzianego w art. 6 k.c.

Trybunał w obecnym składzie w pełni podziela powyższy pogląd. Wobec powyższego zarzuty skarżącej – niezależnie od stwierdzonych wcześniej przyczyn niedopuszczalności orzekania – należy uznać za nieaktualne.

6.3. Ponadto Trybunał zwrócił uwagę, że w analizowanej sprawie zachodzi inna jeszcze okoliczność, uzasadniająca umorzenie postępowania z powodu niedopuszczalności orzekania.

Skarżąca w szerokim zakresie argumentowała zarzut naruszenia jej konstytucyjnego prawa do sądu rozbieżnościami w orzecznictwie występującymi na tle stosowania zaskarżonej regulacji, których konsekwencją jest brak przewidywalności przebiegu postępowania. Trybunał zwrócił uwagę, że zarzut ten opiera się na skutkach stosowania art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., nie zaś na jego błędnej konstrukcji normatywnej. Takie jego sformułowanie wskazuje, że skarżąca kwestionuje sądową wykładnię przepisu, a tym samym prawidłowość jego stosowania przez Sąd Najwyższy i sądy powszechne.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, wypracowanym na tle art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 46 i art. 47 ustawy o TK, nie jest dopuszczalne kwestionowanie za pomocą skargi konstytucyjnej jednostkowych aktów stosowania prawa. Nie leży bowiem w kompetencjach Trybunału kontrola prawidłowości ustaleń organów stosujących prawo ani kontrola sposobu wykładni obowiązujących przepisów. Wyjątek dotyczy sytuacji, gdy jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezsporny ustaliła wykładnię danego przepisu. Wówczas przedmiotem kontroli konstytucyjności jest norma prawna dekodowana z danego przepisu zgodnie z ustalona praktyką (zob. np. postanowienia TK z: 21 września 2005 r., sygn. SK 32/04, OTK ZU nr 8/A/2005, poz. 95; 16 października 2007 r., sygn. SK 13/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 115 oraz wyroki TK z: 3 października 2000 r., sygn. K 33/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 188; 31 marca 2005 r., sygn. SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29).

W rozpatrzonej skardze konstytucyjnej skarżąca, przywołując liczne wypowiedzi Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, wprost wskazuje na rozbieżną praktykę orzeczniczą w zakresie wykładni zakwestionowanego przepisu i w owej rozbieżności upatruje niepewność sytuacji procesowej stron postępowania (zob. skarga konstytucyjna z 7 marca 2014 r., s. 92-93). Na niejednolitość poglądów prezentowanych w orzecznictwie i piśmiennictwie, dotyczących interpretacji art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., zwrócił uwagę także Trybunał w wyroku o sygn. SK 20/12. Trybunał w obecnym składzie podzielił ten pogląd i w konsekwencji stwierdził, że w zakresie zarzutu naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji rozpatrywana skarga jest skargą na stosowanie prawa. Wyklucza to kognicję Trybunału i powoduje konieczność umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

7. Kolejne zarzuty dotyczyły naruszenia przez art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. prawa własności skarżącej. Skarżąca postawiła zarzuty naruszenia: art. 64 ust. 1 w związku z zasadą poprawnej legislacji wywodzoną z art. 2 Konstytucji, art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 Konstytucji oraz art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nieuprawniona ingerencja w prawo własności polega, zdaniem skarżącej, na ograniczeniu możliwości dysponowana własnością i korzystania z niej (w tym korzystania ze środków pieniężnych) oraz pobierania pożytków lub pośredniego eksploatowania przedmiotu własności, które to ograniczenia nie zostały jasno i precyzyjnie określone. W ocenie skarżącej kwestionowana regulacja narusza także jej prawo do ochrony własności na równi z innymi przedsiębiorcami – uczestnikami profesjonalnego obrotu handlowego – oraz ustanawia ograniczenia prawa własności, które nie znajdują usprawiedliwienia w interesie publicznym i zostały wprowadzone bez zachowania zasad proporcjonalności (zob. petitum skargi konstytucyjnej z 7 marca 2014 r., s. 4-5).

7.1. Zarzuty naruszenia art. 64 Konstytucji nie zostały, w ocenie Trybunału, należycie uzasadnione. Skarżąca niedostatecznie wykazała, w jaki sposób art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. narusza jej podmiotowe prawo do własności, w tym nakaz równej ochrony tego prawa oraz zakaz jego ograniczania bez zachowania zasady proporcjonalności. Wynikające z zaskarżonej regulacji ograniczenie prowadzenia działalności gospodarczej w postaci zakazu pobierania innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży, jak zauważył Prokurator Generalny w piśmie procesowym z 14 kwietnia 2014 r. (s. 89), nie pozostaje w prostej zależności z ograniczeniem prawa własności skarżącej, w tym z prawem do korzystania ze środków pieniężnych. Prowadzenie działalności gospodarczej nie gwarantuje bowiem nabywania środków pieniężnych w stopniu prowadzącym do osiągnięcia zysku.

Nie zostały uzasadnione przez skarżącą twierdzenia, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. ogranicza jej prawo własności, zakazując jej zarobkowania oraz umożliwiając producentowi (dostawcy) następcze uchylenie się od skutków prawnych zawarcia umowy o wykonanie działań marketingowych i żądanie zwrotu pobranego od niego na tej podstawie wynagrodzenia (skarga konstytucyjna z 7 marca 2015 r., s. 94).

Uzasadnienie zarzutu naruszenia art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 Konstytucji sprowadza się w zasadzie do stwierdzenia, że znajdują do niego odpowiednie zastosowanie uwagi dotyczące rodzaju, stopnia i skutków wprowadzenia wobec skarżącej nierównych i dyskryminujących ograniczeń w prawie do wolności działalności gospodarczej (skarga konstytucyjna z 7 marca 2014 r., s. 95). Należy przy tym zauważyć, że w petitum skarg konstytucyjnych zarzut naruszenia art. 64 Konstytucji nie został powiązany z naruszeniem art. 20 ani art. 22 Konstytucji.

Naruszenie art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji polega, jak uzasadnia skarżąca, na odjęciu jej „możliwości zarobkowania na aktywnościach marketingowych w kanale dystrybucji, a jednocześnie zwolnienie (...) producenta/dostawcy od ponoszenia kosztów tych aktywności”, co „zakłóca (...) stosunki własnościowe w obszarze organizacji zintegrowanych kanałów dystrybucji” (skarga konstytucyjna z 7 marca 2014 r., s. 96-97). Twierdzenia te nie znajdują odzwierciedlenia w treści art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., co potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. SK 20/12, w którym stwierdził, że przepis ten „nie zakazuje bezwzględnie pobierania opłat przez przedsiębiorców przyjmujących towar do sprzedaży w związku z realizacją umów zawartych z innymi przedsiębiorcami, lecz zakazuje pobierania jedynie takich opłat, które utrudniają dostęp do rynku”. Bezzasadne, w świetle uzasadnienia wyroku o sygn. SK 20/12, są również twierdzenia skarżącej, że zaskarżona regulacja nie jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest powiązana. Analizując konstytucyjność art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. w sprawie o sygn. SK 20/12, Trybunał przeprowadził szczegółową analizę przydatności i niezbędności tego przepisu, uznając, że jest on rozwiązaniem niezbędnym dla ochrony konstytucyjnych praw osób trzecich oraz ochrony społecznej gospodarki rynkowej. W aktualnie rozpatrywanej skardze skarżąca argumentuje także, że efekt wprowadzonego ograniczenia dla jej prawa własności nie pozostaje w proporcji do ciężarów, jakie zostały na nią nałożone. Ten argument – w świetle oceny Trybunału dokonanej w wyroku o sygn. SK 20/12 – także jest bezpodstawny. W powołanym wyroku Trybunał przeprowadził pogłębioną analizę proporcjonalności sensu stricto zaskarżonego przepisu, orzekając, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest rozwiązaniem spełniającym ten wymóg, a tym samym nie stanowi nadmiernego ograniczenia wolności działalności gospodarczej.

Trybunał w obecnym składzie podziela powyższe poglądy Trybunału wyrażone w sprawie o sygn. SK 20/12. W związku z tym, że skarżąca nie przedstawiła dodatkowych argumentów świadczących o niekonstytucyjności art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., zachowują one pełną aktualność dla badanej sprawy.

7.2. Niniejsze rozważania pokazują, że skarga konstytucyjna nie spełnia wymagań, o których mowa w art. 47 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy o TK. Trybunał, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, postanowił zatem umorzyć w tym zakresie postępowanie ze względu na niedopuszczalność orzekania.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.