W skardze konstytucyjnej zarzucono, że art. 101 ust. 3 i art. 102 ust. 1 w zw. z art. 104 ust. 1 ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) są niezgodne z art. 30, art. 66 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz że art. 39313 § 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Postanowieniem z 22 lutego 2005 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie odnoszącym się do art. 101 ust. 3 oraz art. 102 ust. 1 w zw. z art. 104 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że pensum dydaktyczne nie stanowi maksymalnych norm czasu pracy w rozumieniu art. 66 ust. 2 Konstytucji, a te zostały określone w kodeksie pracy.

W zażaleniu skarżący wskazał, że ustawowy wymiar pensum (210 godzin) ma charakter względny i pozbawiony jest „szczytowego” (maksymalnego) znaczenia. Pojęcie maksymalnej normy czasu pracy może być odniesione do czasu pracy konkretnego rodzaju, tj. liczby godzin zajęć prowadzonych przez nauczycieli (maksimum lokalne). Względny charakter pensum powoduje, że maksimum takie w ustawie nie jest określone. Specyfika pracy pracownika naukowo-dydaktycznego nie pozwala na zastosowanie ani norm podstawowego czasu pracy z art. 129 k.p., ani przepisów o godzinach nadliczbowych (art. 133 i art. 134 k.p.). Na dowód powyższego skarżący dołączył wydany względem niego w innej sprawie wyrok Sądu Najwyższego z 26 listopada 2002 r. (sygn. akt I PKN 632/01). Odmienny pogląd wyrażony w zaskarżonym postanowieniu jest zdaniem skarżącego błędny. Skarżący wskazuje też, że skoro obowiązkowy wymiar czasu pracy pracowników, o których mowa w art. 75 ust. 2 pkt 3 i art. 77 ust. 1 i 2 ustawy, wynosi 36 godzin tygodniowo, to trudno czas pracy pracowników naukowo-dydaktycznych określać większą podstawową 40-godzinną normą z kodeksu pracy.

Dla oceny zarzutów sformułowanych w skardze konstytucyjnej istotne znaczenie ma wykładnia zaskarżonych przepisów dokonana w orzeczeniach rozstrzygających o prawach skarżącego. W wyroku z 29 lipca 2003 r. (sygn. akt I PK 294/02) Sąd Najwyższy stwierdził, że w świetle brzmienia art. 101 ust. 2 i art. 102 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym ustawowy wymiar pensum i dopuszczalne granice jego przekroczenia dotyczą wyłącznie zajęć dydaktycznych. W skład czasu pracy pracownika naukowo-dydaktycznego wchodzą jeszcze inne elementy czasu pracy. Ponadto zajęcia dydaktyczne też są zróżnicowane, gdyż czym innym jest tzw. pensum dydaktyczne (ustalone w godzinach obliczeniowych wykłady, ćwiczenia itp.), a czym innym wymiar zajęć dydaktycznych (np. indywidualne konsultacje, przeprowadzanie egzaminów). Wskazane w art. 102 ust. 1 powołanej ustawy ograniczenia dotyczą tylko pensum. Ustalony wymiar pensum dydaktycznego nie jest, zdaniem Sądu Najwyższego, normą czasu pracy w ogóle i nie stanowi maksymalnego dopuszczalnego wymiaru czasu pracy w rozumieniu ustawy o szkolnictwie wyższym i kodeksu pracy. Przekroczenie pensum dydaktycznego nie jest przekroczeniem bezwzględnie obowiązujących norm czasu pracy (chyba że chodziłoby o przekroczenie norm określonych w kodeksie pracy).

W dołączonym do zażalenia wyroku z 26 listopada 2002 r. (sygn. akt I PKN 632/01) Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że czas pracy uregulowany jest w ustawie o szkolnictwie wyższym w sposób, który nie pozwala go zakwalifikować do tradycyjnych systemów organizacji pracy, najbliższy jest zadaniowemu czasowi pracy (art. 1298 k.p.). Obowiązki dydaktyczne mają charakter „policzalny” (pensum) i „niepoliczalny”, jednak pensum nie da się porównać z powszechnie obowiązującymi normami czasu pracy z art. 129 i art. 133 k.p. Tylko część obowiązków (zajęcia dydaktyczne) jest normowana w kontekście czasu pracy (art. 101 ust. 3 i art. 102 ust. 1), pozostałe są nienormowane, gdyż jest to niemożliwe. Ustawa nie określa w powyższym zakresie żadnych limitów, a specyfika pracy nauczyciela akademickiego nie pozwala na zastosowanie do czasu jego pracy ani norm podstawowego czasu pracy (art. 129 k.p.), ani innych przepisów, w tym o godzinach nadliczbowych (art. 133 k.p.).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Z art. 66 ust. 2 Konstytucji nie wynika bezwzględny nakaz wprowadzenia maksymalnych norm czasu pracy o bezwzględnym charakterze odnośnie do jednego ze składników czasu pracy (maksimum lokalnego, jak to określa skarżący). Konieczność wprowadzenia takiego maksimum może powstać ze względu na rodzaj i specyfikę pracy. Konieczności takiej nie można jednak rozpatrywać in abstracto w oparciu o przedstawioną przez skarżącego wykładnię art. 66 ust. 2 Konstytucji.

W przypadku samego pensum dydaktycznego problem podnoszony przez skarżącego nie powstaje. Wysokość pensum pracowników naukowo– dydaktycznych została wyznaczona w sposób jednoznaczny w art. 101 ust. 3 i art. 102 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym. Przekroczenie tak określonego pensum stanowi naruszenie ustawy. Nie znajduje więc uzasadnienia w powołanych przepisach ustawy twierdzenie skarżącego o możliwości dowolnego przekroczenia norm ustawowego pensum. Statut szkoły wyższej nie może wprowadzać postanowień, które w jakikolwiek sposób modyfikowałyby ustawowy wymiar pensum dydaktycznego. Poza zakresem skargi konstytucyjnej pozostaje kwestia zgodności z wskazanymi przepisami ustawy postanowień statutu Politechniki Warszawskiej oraz ocena postanowień tegoż statutu dokonana przez sądy rozpoznające sprawę skarżącego.

Z powyższego wynika, że zarzuty skargi konstytucyjnej zostały oparte na nieuprawnionej interpretacji art. 101 ust. 3 i art. 102 ust. 1 zaskarżonej ustawy, co uzasadniało odmowę nadania jej dalszego biegu.

Dla oceny niniejszej skargi konstytucyjnej znaczenie mają również kryteria, w oparciu o które komisja uczelniana dokonała oceny skarżącego. Skarżący w piśmie procesowym z 28 września 2004 r. wezwany zrządzeniem sędziego TK do wskazania, czy jego ocena oparta była na wymiarze przeprowadzonych zajęć dydaktycznych, oświadczył jedynie, że skoro jego ocena oparta była na zasadach oceny, które przyjęto w instytucie, a zasady te odnosiły się też do wymiaru zajęć, tym samym jego ocena oparta była na wymiarze zajęć dydaktycznych. Jak wynika z ustaleń sądu I i II instancji, komisja, dokonując oceny skarżącego, wzięła pod uwagę założenia programowe powierzonych skarżącemu zajęć, a nie wymiar wykonanych zajęć. Podnoszone przez skarżącego wątpliwości mają więc charakter hipotetyczny. Skoro wobec skarżącego przy ustalaniu oceny nie stosowano kryterium wykonanych zajęć dydaktycznych, nie został spełniony wymóg aktualności naruszenia konstytucyjnych praw. Brak spełnienia tego wymogu oznacza, że skarżący nie uprawdopodobnił naruszenia swych konstytucyjnych praw, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Należy podkreślić, że pensum dydaktyczne ustalane w godzinach obliczeniowych jest określone w sposób jednoznaczny. Powstaje natomiast pytanie, czy biorąc pod uwagę inne składniki czasu pracy nauczyciela akademickiego, w tym inne czynności o charakterze dydaktycznym, możliwe jest wyznaczenie maksymalnych norm czasu pracy. W dwóch wydanych w sprawie skarżącego wyrokach Sąd Najwyższy prezentuje nieco odmienne podejście do relacji zachodzących między przepisami ustawy o szkolnictwie wyższym oraz kodeksem pracy i możliwością oparcia się na przepisach tego ostatniego. W szczególności powstaje pytanie, czy odwołując się do przepisów kodeksu pracy można, jak twierdzi Trybunał Konstytucyjny w zaskarżonym postanowieniu, wyznaczyć maksymalną normę czasu pracy nauczyciela akademickiego. I wreszcie powstaje pytanie, czy ze względu na specyfikę pracy nauczyciela akademickiego wyznaczenie maksymalnej normy czasu pracy jest w ogóle możliwe. Kwestia ta mogłaby być przedmiotem merytorycznego rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny, jednak nie była ona przedmiotem skargi. Skarżący kwestionuje tylko „maksimum lokalne”. Abstrahując od tego, czy na gruncie art. 66 ust. 2 Konstytucji powstaje konieczność wprowadzenia takiego maksimum względem nauczycieli akademickich, trzeba stwierdzić, że jest ono przewidziane w postaci pensum, które może wynosić 210 godzin i może być powiększone maksymalnie o ¼ tego wymiaru.

Reasumując, należy stwierdzić, że skarga w zakresie zaskarżonych przepisów ustawy o szkolnictwie wyższym jest niedopuszczalna, gdyż jej zarzuty nie znajdują uzasadnienia w normatywnej treści zaskarżonych przepisów. Odnośnie do wymiaru pensum jest ona de facto skierowana przeciwko statutowi uczelni, a nie przepisom ustawy. Najważniejszy jednak z punktu widzenia dopuszczalności skargi jest brak aktualności naruszenia praw skarżącego, gdyż to nie wymiar odbytych zajęć dydaktycznych był podstawą oceny jego pracy jako nauczyciela akademickiego.

Mając powyższe na względzie, należało orzec jak w sentencji.

W skardze konstytucyjnej zarzucono, że art. 101 ust. 3 i art. 102 ust. 1 w zw. z art. 104 ust. 1 ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385) jest niezgodny z art. 30, art. 66 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz, iż art. 39313 § 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 32 ust. 1 Konstytucji. Według skarżącego art. 39313 § 2 k.p.c. zawiera ograniczenie obowiązku rozpoznania sprawy w innym składzie niż ten, który wydał uchylone w następstwie kasacji orzeczenie. Ograniczenie to polega na tym, że zaskarżony przepis gwarantuje wyłączenie sędziego wtedy, gdy uchylone przez Sąd Najwyższy orzeczenie rozstrzygało co do istoty sprawy. W przypadku, gdy uchylone orzeczenie odrzucało pozew brak jest gwarancji wyłączenia sędziego, co narusza prawo do bezstronnego sądu. W przypadku skarżącego po uwzględnieniu jego kasacji w sprawie orzekali sędziowie, którzy wcześniej bezprawnie odrzucili jego powództwo. Odnośnie art. 101 ust. 3, art. 102 ust. 1 i art. 104 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym skarżący zarzuca, że przepisy te mają charakter względny w określaniu czasu pracy, co powoduje możliwość dowolnego ustalania norm czasu pracy i dowolnego ich przekraczania. Zdaniem skarżącego pensum, o którym mowa w art. 101 i 102 ustawy o szkolnictwie wyższym jest normą czasu pracy w rozumieniu art. 66 ust. 2 Konstytucji. Możliwość dowolnego nakładania na pracownika naukowo-dydaktycznego obowiązku pracy ponad pensum narusza art. 66 ust. 2 Konstytucji, a uzależnianie od tego jego oceny narusza art. 30 Konstytucji. Godność pracownika doznaje naruszenia, gdy pracodawca w sposób dowolny może określać czas jego pracy. Ustawowa koncepcja względności norm czasu pracy (wymiar pensum i wymiar godzin ponadwymiarowych) zagraża zdrowiu i narusza prawo do higienicznych warunków pracy, o których mowa w art. 66 ust. 1 Konstytucji.

Skarga został złożona w oparciu o następujący stan faktyczny. Skarżący, jako nauczyciel akademicki zatrudniony na stanowisku asystenta w publicznej szkole wyższej zakwestionował w postępowaniu sądowym (o ochronę dóbr osobistych) kryterium ilościowe czasu pracy (obciążenia dydaktycznego) jako podstawę do wystawiania pracowniczej oceny, a konkretnie skalę obciążeń, która miała bezpośrednie przełożenie na ocenę przydatności pracownika i jego zawodową wartość. Ze skali wynika jednoznacznie, że w zakresie działalności dydaktycznej nauczyciel akademicki oceniany był jako bardzo dobry lub dobry tylko wówczas, gdy świadczył pracę w godzinach ponadwymiarowych w ilości przekraczającej pensum, a nawet w ilości przekraczającej ustawowy wymiar godzin ponadwymiarowych, przy czym wymiar pensum na pozwanej uczelni określony był w górnej max. granicy ustawowej (210 godzin obliczeniowych rocznie). Komisja Oceniająca pracodawcy uznała, że „gdyby stosować do powoda kryteria oceny pracowników z 1998 r., to otrzymałby ocenę negatywną”. Skarżący uznał, że taka ocena uwłacza jego godności i dobremu imieniu pracownika, gdyż „niewolnictwo pracy” stosowane przez pozwaną w zakresie ponadwymiarowego obciążenia zajęciami dydaktycznymi narusza godność pracy człowieka. Powództwo zostało ostatecznie oddalone m.in. dlatego, że z regulacji art. 101 ust. 2 i art. 102 ust. 1 wypływa wniosek, że „ustalony dla nauczyciela akademickiego wymiar pensum dydaktycznego nie jest normą czasu pracy w ogóle i nie stanowi też maksymalnego dopuszczalnego wymiaru czasu pracy zarówno w rozumieniu ustawy o szkolnictwie wyższym, jak i w rozumieniu kodeksu pracy”.

Sprawa była rozpatrywana w kolejnych instancjach, w tym dwukrotnie w postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym. Pierwotnie Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych postanowieniem z 26 maja 1999 r. pozew odrzucił uznając, że zawarte w nim żądanie nie należy do kategorii spraw cywilnych (art. 1 k.p.c.), tzn. spraw z zakresu prawa pracy, zatem uznał niedopuszczalność drogi sądowej. Na to postanowienie naruszające konstytucyjne prawo do sądu zażalenie wniósł skarżący i postanowieniem z 19 lipca 1999 r. w sprawie o sygn. III APz 24/99 Sąd Apelacyjny we Wrocławiu zażalenie oddalił. Od ww. postanowienia Sądu Apelacyjnego powód wniósł kasację do Sądu Najwyższego, która postanowieniem z 16 marca 2000 r. została uwzględniona w ten sposób, że Sąd Najwyższy uchylił ww. postanowienia i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do rozpoznania. Sąd Okręgowy wyrokiem z 9 kwietnia 2001 r. powództwo oddalił, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił wyrokiem z 23 stycznia 2002 r. (III APa 103/01) apelację, a Sąd Najwyższy wyrokiem z 29 lipca 2003 r. (I PK 294/02) oddalił kasację. Zdaniem skarżącego powyższa chronologia będzie istotna dla oceny konstytucyjności art. 39313 § 2 k.p.c. – w zakresie w jakim po uwzględnieniu kasacji przez Sąd Najwyższy i uchyleniu postanowienia sądu II i I instancji o odrzuceniu pozwu, nie jest wyłączone rozpoznanie sprawy w składzie orzekającym, który wydał uchylone wyrokiem kasacyjnym orzeczenie. Taka sytuacja procesowa wystąpiła w przypadku skarżącego, gdyż w wydaniu wyroku z 23 stycznia 2002 r. (III APa 103/01) brali udział sędziowie Sądu Apelacyjnego Herbert Szurgacz i Halina Kisiel-Barańska, którzy uczestniczyli także w wydaniu w niniejszej sprawie orzeczenia z 19 lipca 1999 r. (III APz 24/99) o odrzuceniu pozwu kończącego postępowanie w sprawie. Orzeczenie to wskutek kasacji powoda zostało uchylone postanowieniem Sądu Najwyższego z 16 marca 2000 r. (I PKN 723/99) na podstawie art. 39313 § 1 k.p.c.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wbrew twierdzeniu skarżącego pensum nie jest maksymalną normą czasu pracy w rozumieniu art. 66 ust. 2 Konstytucji. Przepis ten nie określa w ogóle norm czasu pracy odsyłając w tym zakresie do ustawy. Odesłanie to nie determinuje wielkości norm czasu pracy, nakłada jedynie na ustawodawcę obowiązek ustalenia tych norm. Wysokość maksymalnych norm oraz sposób ich ustalenia nie jest bezpośrednio zdeterminowany przez Konstytucję. Czas pracy pracowników naukowo-dydaktycznych jest wyznaczony, w szczególny sposób, co jest uzasadnione szczególnym charakterem wykonywanej przez nich pracy. Pensum jest jednym z elementów wyznaczających czas pracy w związku z obowiązkami dydaktycznymi pracowników zatrudnionych w szkołach wyższych. Do obowiązków tych zalicza się również inne zajęcia dydaktyczne (np. konsultacje dla studentów), zajęcia organizacyjne, a przede wszystkim prace badawcze. Przyjęcie, że pensum stanowi maksymalną normę czasu pracy w rozumieniu art. 66 ust. 2 Konstytucji oznaczałoby brak możliwości wykonywania w czasie pracy pozostałych obowiązków nałożonych na pracownika naukowo-dydaktycznego. Na marginesie należy zauważyć, że wysokość pensum oraz możliwość obciążania pracownika naukowego zajęciami dydaktycznymi ponad pensum została w ustawie określona w sposób jednoznaczny. W myśl art. 101 ust. 3 pensum dla pracowników naukowo-dydaktycznych wynosi 210 godzin obliczeniowych, a w myśl art. 102 ust. 1 zaskarżonej ustawy może ono zostać powiększone maksymalnie o 1/4.

Maksymalna norma czasu pracy dla pracownika naukowo-dydaktycznego, obejmująca wykonanie wszystkich wskazanych wyżej obowiązków została określona przez art. 101 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym w zw. z art. 129 i nast. kodeksu pracy. Relacja jaka zachodzi między ustawą o szkolnictwie wyższym, a kodeksem pracy, w szczególności art. 133 § 1 k.p. w brzmieniu obowiązującym w dacie orzekania, odnośnie norm czasu pracy obszernie analizuje Sąd Najwyższy w wydanym w sprawie skarżącego wyroku z 29 lipca 2003 r. (sygn. akt I PK 294/02).

Problem przestrzegania przez szkołę wyższą przepisów określających pensum dydaktyczne oraz przepisów określających normy czasu pracy pozostaje poza zakresem niniejszej sprawy, gdyż ani statut szkoły, ani inne regulacje wewnętrzne dotyczące czasu pracy i oceny pracownika naukowo-dydaktycznego nie stanowiły przedmiotu skargi konstytucyjnej.

Reasumując należy stwierdzić, że pensum dydaktyczne nie stanowi maksymalnych norm czasu pracy w rozumieniu art. 66 ust. 2 Konstytucji, zaskarżone przepisy nie wyznaczają takich norm, gdyż te zostały określone w sposób jednoznaczny w art. 129 i nast. k.p. Tak więc zarzut skarżącego, że zaskarżone przepisy w sposób względny wyznaczają maksymalne normy czasu pracy jest oczywiście bezzasadny. Ze względu na oczywistą bezzasadność zarzutu należy odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie zbadania zgodności z Konstytucją art. 101 ust. 3, art. 102 ust. 1 w zw. z art. 104 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym. W zakresie badania zgodności z Konstytucją art. 39313 k.p.c. zostało wydane zarządzenie sędziego o przedstawienie skargi konstytucyjnej prezesowi Trybunału Konstytucyjnego, celem wyznaczenia składu orzekającego.