1. W skierowanej do Trybunału Konstytucyjnego skardze konstytucyjnej z 17 lipca 2012 r. skarżący D.J. stawia zarzut niezgodności art. 418 § 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1030; dalej: k.s.h.) z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji.

1.1. Skarga została sformułowana w związku z następującym stanem faktycznym.

Skarżący był akcjonariuszem posiadającym akcje spółki SAG Elbud Gdańsk Holding S.A. z siedzibą w Gdańsku – 110 akcji imiennych serii B o wartości nominalnej 10 zł każda – stanowiące 0,0088% kapitału zakładowego tej spółki. Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy tejże spółki podjęło uchwałę o przymusowym wykupie wszystkich pozostałych akcji imiennych serii B (0,7% kapitału zakładowego). Wnoszący skargę głosował przeciwko wskazanej uchwale – co na jego wniosek – zostało zaprotokołowane.

Skarżący kwestionował kolejno przed Sądem Okręgowym w Gdańsku (wyrok z 14 października 2011 r., sygn. akt IX GC 364/11) oraz przed Sądem Apelacyjnym w Gdańsku (wyrok z 21 marca 2012 r., sygn. akt I ACa 1624/11) ważność uchwały, ale oba sądy oddaliły powództwo.

SAG Elbud Gdańsk Holding S. A. w postępowaniach przed sądem zeznała, że przyczyną podjęcia uchwały o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych było dążenie do zachowania konkurencyjności i miejsc pracy poprzez obniżenie kosztów działalności spółki związanych z uczestnictwem w niej skarżącego i innych akcjonariuszy mniejszościowych.

Zdaniem skarżącego uzasadnienie przedstawione przez spółkę było sprzeczne z dobrymi obyczajami i miało na celu pokrzywdzenie akcjonariusza, ponieważ faktyczne koszty związane z jego członkostwem w spółce były symboliczne, a on sam swoim działaniem nigdy nie narażał spółki na wysokie koszty i nie utrudniał w żaden sposób jej działalności.

Przedmiotem skargi objęty został art. 418 § 1 k.s.h. stanowiący podstawę prawną przymusowego wykupu akcji. Zdaniem skarżącego ustawodawca nie wyważył w odpowiedni sposób interesów akcjonariuszy większościowych i mniejszościowych, pozwalając tym pierwszym w zasadzie na swobodne pozbawianie praw udziałowych akcjonariuszy mniejszościowych. Owa swoboda wyraża się w braku konieczności sporządzania uzasadnienia oraz braku ustawowych przesłanek materialnoprawnych, które uzasadniałyby decyzję o wykupie akcji.

Niezgodność zaskarżonej regulacji z art. 2 Konstytucji skarżący odniósł przede wszystkim do zasady ochrony praw nabytych i zasady zaufania obywatela do państwa i prawa przez nie stanowionego. Brak ustawowego wymogu istnienia przesłanek uzasadniających przymusowy wykup akcji prowadzi do możliwości arbitralnego pozbawienia praw udziałowych związanych z posiadaniem akcji. Wystarczyłoby, zdaniem skarżącego, aby ustawodawca wprowadził przesłanki materialnoprawne uzasadniające powzięcie uchwały tej kwestii oraz obowiązek wskazania tych przesłanek w treści uchwały o przymusowym wykupie akcji, co ograniczyłoby ryzyko arbitralności.

Naruszeniem art. 45 ust. 1 Konstytucji przez art. 418 § 1 k.s.h. jest brak ustawowego wymogu istnienia przesłanek uzasadniających podjęcie uchwały o przymusowym wykupie akcji oraz brak obowiązku wskazania w treści uchwały rzeczywistych przyczyn jej podjęcia. Powoduje to, że akcjonariusze mniejszościowi, których akcje są wykupywane w ten sposób, nie znając prawdziwych przyczyn podjęcia tej uchwały, nie mogą bronić swych praw przed sądem na podstawie art. 422 k.s.h. Sąd nie ma możliwości zbadania motywów ekonomicznych czy finansowych bądź organizacyjnych przymusowego wykupu akcji. W konsekwencji podmiot pokrzywdzony nie ma realnej możliwości obrony swoich praw. Zdaniem skarżącego ustawodawca nie stworzył możliwości merytorycznej kontroli sądowej przymusowego wykupu akcji.

Odnosząc się do art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji, skarżący stwierdził, że wzorce te obejmują także prawa majątkowe wynikające z posiadanych przez jednostkę akcji. Charakteryzując je skarżący zauważył, że chociaż ustawodawca przewidział możliwość ograniczania praw i wolności konstytucyjnych, w tym praw majątkowych, nie znaczy to, iż można czynić to w sposób dowolny. Warunkiem jest zawarcie takiego ograniczenia w ustawie, a ponadto musi ono być konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Istotne jest także, by ograniczenia te nie naruszały istoty wolności i praw. Samo ograniczenie powinno przybrać formę najmniej uciążliwą dla jednostek. Skarżona regulacja powoduje nieuzasadnioną i nadmierną ingerencję w prawa majątkowe akcjonariuszy mniejszościowych.

Sprzeczność regulacji z przywołanymi wzorcami, zdaniem skarżącego, polega na braku konieczności sporządzania uzasadnienia do uchwały pozbawiających akcji akcjonariuszy mniejszościowych, co prowadzi do arbitralności i jest nie do pogodzenia z zasadą jednakowej ochrony prawnej wobec wszystkich podmiotów, jak również z zasadą proporcjonalności. Sprzeczne jest również to, że ustawodawca nie przewidział w sposób wyraźny w kodeksie spółek handlowych, że pozbawienie praw majątkowych drobnych akcjonariuszy powinno znaleźć zastosowanie jedynie w ostateczności, gdy nie sposób pogodzić uczestnictwa akcjonariusza mniejszościowego w spółce z jej interesami oraz interesami pozostałych akcjonariuszy.

2. Marszałek Sejmu przedstawił swoje stanowisko w piśmie z 25 września 2014 r. Wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). W przypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania, wniósł o stwierdzenie, że art. 418 § 1 zdanie pierwsze k.s.h. jest zgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wniosek o umorzenie postępowania jest związany z faktem, iż Trybunał wypowiadał się w sprawie o sygn. P 25/02 o konstytucyjności skarżonego art. 418 § 1 k.s.h. Marszałek Sejmu przywołany wyrok TK określił jako pozytywny „wyrok interpretacyjny, którego istotą jest «warunkowe» stwierdzenie konstytucyjności kontrolowanego przepisu, przy założeniu przyjęcia określonej jego wykładni”. Dalej wywiódł, że Trybunał oceniał treść art. 418 § 1 k.s.h. również pod kątem istnienia lub braku dostatecznych w świetle aksjologii konstytucyjnej przesłanek warunkujących podjęcie uchwały o przymusowym wykupie akcji. Zdaniem Marszałka brak odniesienia do tej kwestii w „warunkowej” sentencji wyroku oznacza aprobatę Trybunału dla obowiązującego stanu prawnego. W sprawie o sygn. P 25/02 skarżona regulacja nie była konfrontowana wyłącznie z zarzutami dotyczącymi mechanizmów ochrony akcjonariuszy „wyciskanych” i kwestiami intertemporalnymi. Pytania prawne inicjujące sprawę oraz stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich poddały pod rozwagę Trybunału również problem rzekomej arbitralności oraz braku „materialnych” przesłanek stosowania przymusowego wykupu akcji, na co wskazują przywołane przez Marszałka w stanowisku fragmenty wyroku wydanego w sprawie o sygn. P 25/02.

Powyższe rozważania, poparte treścią skargi wskazującą na zamiar doprowadzenia do ponownego rozpoznania tego samego problemu konstytucyjnego, prowadzą Marszałka Sejmu do konstatacji o tożsamości przedmiotowej rozstrzyganej sprawy oraz sprawy o sygn. P 25/02, co uzasadnia umorzenie postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku.

W dalszej części stanowiska Marszałek wyraził wątpliwości co do dopuszczalności kontroli konstytucyjnej skargi, ze względu na uznanie, iż mamy do czynienia z pominięciem ustawodawczym, czy też zaniechaniem ustawodawczym.

Marszałek Sejmu przedstawił również propozycję rozstrzygnięcia, z której wynika, że zaskarżony art. 418 § 1 zdanie pierwsze jest zgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W obszernej analizie mającej wykazać zgodność kwestionowanej regulacji z powołanymi wzorcami kontroli, Marszałek omówił funkcje, jakie pełni przymusowy wykup akcji oraz przesłanki podjęcia uchwały w przedmiocie przymusowego ich wykupu, w podziale na przesłanki podmiotowe i przedmiotowe. Przypomniał, odwołując się do doktryny, że do celów instytucji przymusowego wykupu akcji zalicza się: „a) ochronę akcjonariuszy większościowych przed nadużywaniem praw mniejszości” (takich jak skarżenia uchwał, uprawnienia do zgłaszania projektów uchwał, uzyskiwania informacji itp.), „b) obniżenie kosztów funkcjonowania spółki związanych z występowaniem w tej spółce drobnych akcjonariuszy” (koszty zwoływania i odbywania walnych zgromadzeń oraz wykonywania uprawnień informacyjnych akcjonariuszy wynikających z art. 428 i art. 429 k.s.h.), „c) zwiększenie operatywności funkcjonowania spółki (…), d) zwiększenie atrakcyjności samej spółki dla inwestorów strategicznych” (istnienie w spółce rozproszonego akcjonariatu mniejszościowego zmniejsza szansę znalezienia inwestora), „e) umożliwienie stworzenia «zamkniętej» spółki akcyjnej i ułatwienie przekształcenia spółki «otwartej» w spółkę «prywatną» lub rodzinną”.

Zgodność zaskarżonego przepisu z Konstytucją, a przez to niezasadność argumentów przedstawionych w skardze, ma wynikać z błędnego założenia dotyczącego trzech elementów. Pierwszy odnosi się do istoty i charakteru prawnego przymusowego wykupu akcji drobnych akcjonariuszy: zdaniem Marszałka przymusowy wykup akcji nie stanowi (nie musi stanowić) rodzaju sankcji organizacyjnej – jak ma to miejsce w przypadku umorzenia lub unieważnienia akcji. Uchwała taka może zostać podjęta w innych celach, jak np. zwiększania poziomu prywatnych korzyści uzyskiwanych przez akcjonariuszy większościowych.

Drugi odnosi się do istnienia czy też rzekomego braku przesłanek uzasadniających powzięcie stosownej uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy i przeprowadzenie wykupu. Marszałek zauważył, że takie przesłanki są określone – dotyczą struktury właścicielskiej, określonej formy, tj. podjęcia uchwały kwalifikowaną większością głosów, określenia ceny wykupu, złożenia tej kwoty przez akcjonariuszy, przeprowadzenia wykupu przez zarząd. Dalej w stanowisku zaznaczono, że gdyby przymusowy wykup akcji miał pełnić rolę swoistej sankcji organizacyjnej, wówczas przesłanki i skutki powzięcia przedmiotowej uchwały mogłyby (a nawet powinny) zostać ujęte w sposób zupełnie odmienny. W szczególności, gdyby za pozbawieniem praw akcyjnych miały przemawiać okoliczności, za które ponoszą odpowiedzialność akcjonariusze „wyciskani”, trudno byłoby uzasadnić wymóg uzyskania tak wysokiej większości kwalifikowanej (95% głosów), czy też konieczność wyceny akcji w trybie skomplikowanej procedury, gwarantującej uzyskanie przez nich ceny odpowiadającej, a w praktyce – z reguły – przekraczającej wartość rynkową akcji.

Trzeci element odnosi się do relacji zachodzących między art. 418 § 1 k.s.h. oraz normowanymi w nim przesłankami powzięcia uchwały o przymusowym wykupie akcji, w kontekście ochrony sądowej akcjonariuszy „wyciskanych”. Marszałek przypomniał, że zakres uprawnień akcjonariusza w spółce jest ściśle uzależniony od jego udziału w kapitale zakładowym oraz że akcjonariusz może być pozbawiony swoich praw podmiotowych w przypadkach przewidzianych w ustawie lub statucie i przy założeniu odpowiedniej kontroli sądowej.

Brak obowiązku uzasadniania uchwały o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych nie blokuje możliwości żądania jej uchylenia z uwagi na sprzeczność z interesem spółki czy też z uwagi na cel w postaci pokrzywdzenia akcjonariusza.

Oczekiwania skarżącego, że akcjonariuszom mniejszościowym będą przysługiwać podmiotowo i przedmiotowo skonkretyzowane uprawnienia członkowskie, Marszałek uznał za nadmierne i wykraczające poza ekonomiczną funkcję tych praw.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 29 maja 2014 r. zajął stanowisko, zgodnie z którym art. 418 § 1 k.s.h. w zakresie, w jakim nie wskazuje materialno-prawnych przesłanek, które zawierać musi uchwała o przymusowym wykupie akcji akcjonariusza mniejszościowego, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz jest zgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W pozostałym zakresie postępowanie, w opinii Prokuratora, powinno ulec umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Zdaniem Prokuratora zarzuty skargi koncentrują się wokół zagadnienia materialno-prawnych przesłanek przymusowego wykupu akcji oraz obligatoryjności uzasadnienia uchwały w tej kwestii. Oba elementy były przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału w sprawie o sygn. P 25/02. Prokurator zaznacza, że w związku z tym powstaje problem rzeczywistej efektywności rozstrzygnięcia Trybunału, mającego kształt pozytywnego wyroku interpretacyjnego, w sytuacji, gdy rozstrzygnięcie takie nie zdoła przełamać utrwalonej praktyki sądowej, opartej na odmiennym, niekonstytucyjnym rozumieniu konkretnego przepisu prawa. Odmienność dotyczy konieczności sporządzania uzasadnienia do uchwały o przymusowym wykupie akcji.

W przesłanym stanowisku Prokurator przywołał poglądy doktryny wskazujące na istnienie materialnych podstaw do zaskarżenia uchwały, bez względu na obowiązek sporządzania uzasadnienia do uchwały. Zauważył jednak, że uzasadnienie uchwały, zawierające wskazanie okoliczności czy powodów, dla których akcjonariusze większościowi podjęli decyzję o przymusowym wykupie akcji, umożliwia akcjonariuszowi mniejszościowemu podjęcie z nimi polemiki a tym samym realną obronę swoich praw przed sądem. Przyjęcie automatyzmu działania uchwały powoduje, iż zaskarżenie ma charakter wyłącznie formalny. Zaskarżony przepis, rozumiany jako niewymagający żadnego „usprawiedliwienia”, zarówno od strony ekonomicznej, jak i formalno-prawnej, uniemożliwia stwierdzenie, czy akcjonariusze większościowi kierują się dobrem spółki, dążąc do usprawnienia funkcjonowania, czy jedynie dążą do wyeliminowania drobnych akcjonariuszy.

Powyższe argumenty przesądziły o konkluzji, że art. 418 § 1 k.s.h. w zakresie, w jakim nie wskazuje materialnoprawnych przesłanek, które musi zawierać uchwała o przymusowym wykupie akcji akcjonariusza mniejszościowego, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Odnosząc się do kontroli zgodności skarżonego przepisu z art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji, Prokurator zauważył, że instytucję przymusowego wykupu akcji należy zasadniczo uznać za możliwą do pogodzenia z chronionym konstytucyjnie prawem własności pod warunkiem, że jej unormowanie gwarantuje, iż wykluczeni akcjonariusze mniejszościowi uzyskają rzeczywistą wartość wykupionych przymusowo akcji. Do gwarancji tych zalicza wycenę akcji przez biegłego niezależnego od akcjonariuszy dokonujących wykupu, według procedury pozwalającej na kwestionowanie przed sądem ustalonej ceny wykupu. Dolegliwość ingerencji w istotę prawa własności akcjonariuszy mniejszościowych należy przy tym oceniać w kontekście ich faktycznie ograniczonych uprawnień przysługujących w związku z własnością akcji.

Mając na uwadze wymienione wyżej warunki, jak również zarzuty postawione w skardze, Prokurator uznał, że art. 418 § 1 k.s.h. jest zgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W zakresie kontroli zaskarżonego przepisu z art. 2 Konstytucji postępowanie powinno zostać umorzone. Prokurator przypomniał, że kontrola ze wzorcem z art. 2 Konstytucji w skargach może nastąpić wyjątkowo. W niniejszej sprawie taka sytuacja nie wystąpiła, bowiem skarżący nie wywiódł z art. 2 Konstytucji naruszenia żadnych przysługujących mu praw podmiotowych (poza tymi wynikającymi z art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji skarga konstytucyjna jest środkiem ochrony konstytucyjnych wolności lub praw przysługującym każdemu, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Istotą tego środka jest żądanie przeprowadzenia badania odnośnie do zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach skarżącego albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Przyjęty model skargi konstytucyjnej przesądza, że ma ona charakter konkretnego, subsydiarnego środka ochrony wolności i praw (por. np. postanowienie TK z 25 listopada 2009 r., sygn. SK 30/07, OTK ZU nr 10/A/2009, poz. 159, wyrok TK z 6 listopada 2012 r., sygn. SK 29/11, OTK ZU nr 10/A/2012, poz. 120).

1.1. Skarga konstytucyjna, poza wymaganiami odnoszącymi się do pisma procesowego, powinna zawierać dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją. To znaczy, że przedmiotem skargi konstytucyjnej może stać się wyłącznie przepis stanowiący podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia wydanego wobec skarżącego, a nie dowolny przepis. Ponadto skarga powinna wskazywać, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób zostały naruszone. Skarżący jest również obowiązany uzasadnić skargę oraz podać dokładny opis stanu faktycznego.

Kolejnym obowiązkiem skarżącego jest nie tylko wskazanie odpowiednich wzorców kontroli, przewidujących ochronę określonych praw podmiotowych jednostki, ale i powołanie takich argumentów, które wskazywałyby na brak zgodności zaskarżonego przepisu z Konstytucją. Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez Trybunał zarzuty skargi muszą uprawdopodabniać niekonstytucyjność kwestionowanej regulacji, co znaczy, że konieczne jest wywiedzenie ze skarżonych przepisów określonej normy, powołanie właściwych wzorców konstytucyjnych zawierających podmiotowe prawa przysługujące osobom fizycznym i – przez porównanie treści obu regulacji – wykazanie ich wzajemnej sprzeczności. Innymi słowy, trzon skargi stanowi prawidłowe wskazanie normy wywiedzionej z podstawy normatywnej rozstrzygnięcia i powiązanie jej z adekwatnymi wzorcami konstytucyjnymi (postanowienie TK z 19 lipca 2011 r., sygn. Ts 144/10, OTK ZU nr 4/B/2011, poz. 317).

2. Pomimo wstępnej kontroli, jakiej poddawane są wnoszone skargi konstytucyjne, zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Trybunału na każdym etapie postępowania konieczne jest kontrolowanie, czy nie została spełniona przynajmniej jedna z przesłanek skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania. Analiza przesłanek formalnoprawnych skargi konstytucyjnej dopuszczalna jest również po zakończeniu procedury wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej, określonej w art. 49 w związku z art. 36 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK; zob. m.in. postanowienia TK z: 30 czerwca 2008 r., sygn. SK 15/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 98; 14 września 2009 r., sygn. SK 51/08, OTK ZU nr 8/A/2009, poz. 127; 29 listopada 2010 r., sygn. SK 8/10, OTK ZU nr 9/A/2010, poz. 117; 16 lutego 2011 r., sygn. SK 40/09, OTK ZU nr 1/A/2011, poz. 6) i trwa aż do wydania rozstrzygnięcia w sprawie.

2.1. W tej sytuacji, przed przystąpieniem do merytorycznego rozpoznania sprawy, należy poddać skargę konstytucyjną analizie pod kątem spełnienia przesłanek formalnoprawnych będącego warunkiem merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy.

2.2. Biorąc pod uwagę negatywne przesłanki wpływające na odmowę wydania wyroku, Trybunał uznał, że szczególnej analizy wymaga zasada ne bis in idem, odnosząca się do spraw o tożsamym zakresie zaskarżenia. W obu przesłanych w sprawie stanowiskach zwrócono na nią uwagę, a Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku, uzasadniając stanowisko wyrokiem Trybunału o zgodności z Konstytucją art. 418 k.s.h. wydanym w sprawie o sygn. P 25/02 (OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 65).

Według utrwalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, Trybunał umarza postępowanie na posiedzeniu niejawnym, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.

Zasada ne bis in idem wyraża zakaz orzekania w zakresie tego samego przedmiotu z tym samym wzorcem kontroli. Powołanie się na nią wymaga stwierdzenia tożsamości zarówno przedmiotu kontroli, jak i konstytucyjnych wzorców kontroli. Zastosowanie zasady ne bis in idem jest w pełni uzasadnione, jeżeli istnieje wcześniejsze orzeczenie Trybunału o zgodności badanego przedmiotu ze wskazanym wzorcem kontroli lub jeżeli Trybunał uznał wskazany wzorzec za nieadekwatny do badania danego przedmiotu kontroli, czyli w sytuacjach, gdy przedmiot badania pozostaje nadal w systemie prawa (zob. postanowienie TK z 16 maja 2012 r., sygn. SK 29/10, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 60).

Zasada ta z jednej strony, stabilizuje sytuację powstałą w wyniku ostatecznego orzeczenia jako formalnie prawomocnego, z drugiej zaś nie zamyka drogi do dalszego procedowania przed Trybunałem pod warunkiem wskazania innych niż dotychczas badane wzorców kontroli (zob. postanowienie TK z 12 kwietnia 2012 r., sygn. P 33/11, OTK ZU nr 4/A/2012, poz. 47).

O ile zaistnienie przesłanki powagi rzeczy osądzonej prowadzi do umorzenia postępowania jako niedopuszczalnego przez Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, to w wypadku przesłanki ne bis in idem umorzenie postępowania jest uzależnione od uprzedniej oceny przez Trybunał, w kategoriach pragmatycznych, celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ (zob. postanowienie TK z 10 lipca 2007 r., sygn. P 40/06, OTK ZU nr 7/A/2007 i cytowane tam wcześniejsze orzecznictwo).

W tym miejscu Trybunał przypomina, że brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, iż uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu prawnego z punktu widzenia tych samych zarzutów może być uznane za prawnie obojętne. Stabilizacji sytuacji powstałych w wyniku ostatecznego orzeczenia Trybunału ma służyć, rozumiana w sposób szczególny – z uwagi na specyfikę postępowania przed Trybunałem, zasada ne bis in idem (zob. wyrok z 26 marca 2002 r., sygn. SK 2/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 15 i cytowane tam wcześniejsze orzecznictwo). Należy przy tym podkreślić, że decyzje o umorzeniu postępowania, z uwagi na zbędność wydania merytorycznego rozstrzygnięcia, zapadały także w przypadku braku tożsamości wskazanych wzorców konstytucyjnych.

3. Wnoszący skargę był akcjonariuszem mniejszościowym w spółce SAG Elbud Gdańsk Holding S.A. z siedzibą w Gdańsku. Posiadał 110 akcji imiennych serii B o wartości nominalnej 10 zł każda, co stanowiło 0,0088% kapitału zakładowego tej spółki. Po podjęciu przez Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy uchwały o przymusowym wykupie wszystkich pozostałych akcji imiennych serii B (0,7% kapitału zakładowego), skarżący kwestionował (kolejno przez Sądem Okręgowym w Gdańsku – wyrok z 14 października 2011 r., sygn. akt IX GC 364/11 oraz przed Sądem Apelacyjnym w Gdańsku – wyrok z 21 marca 2012 r., sygn. akt I ACa 1624/11) ważność uchwały, ale oba sądy oddaliły powództwo.

Ze stanowiska prezentowanego przez SAG Elbud Gdańsk Holding S.A. przed sądem wynika, że przyczyną podjęcia uchwały o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych było dążenie do zachowania konkurencyjności i miejsc pracy poprzez obniżenie kosztów działalności spółki związanych z uczestnictwem w niej skarżącego i innych akcjonariuszy mniejszościowych. Natomiast zdaniem skarżącego takie uzasadnienie było sprzeczne z dobrymi obyczajami i zostało podjęte w celu pokrzywdzenia akcjonariuszy mniejszościowych, ponieważ swoim działaniem nigdy nie narażał spółki na wysokie koszty, nie utrudniał w żaden sposób jej działalności, stąd faktyczne koszty związane z jego członkostwem w spółce były symboliczne.

3.1. Z porównania petitum skargi konstytucyjnej z rozstrzygnięciem wyroku w sprawie o sygn. P 25/02 wynika, że w obu sprawach przedmiotem wątpliwości co do konstytucyjności był ten sam artykuł – art. 418 § 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1030, ze zm.; dalej: k.s.h.). Trybunał Konstytucyjny uznał zatem za konieczne rozważenie, czy w niniejszej sprawie nie zachodzi zbędność orzekania uzasadniająca umorzenie postępowania.

Zakres kontroli w sprawie o sygn. P 25/02 był znacznie szerszy niż w rozpatrywanej skardze i obejmował: dopuszczalność zaskarżenia przez pokrzywdzonego akcjonariusza uchwały o przymusowym wykupie akcji, dopuszczalność wnoszenia środka zaskarżenia kwestionującego wycenę wykupywanych przymusowo akcji, brak przepisów międzyczasowych przy wprowadzeniu wraz z wejściem w życie kodeksu spółek handlowych regulacji dotyczących przymusowego wykupu akcji, postrzegania przymusowego wykupu akcji w kontekście wywłaszczenia w rozumieniu Konstytucji.

Trybunał w przywołanym orzeczeniu odniósł się do instytucji przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy mniejszościowych w kontekście istoty spółek kapitałowych oraz praw inkorporowanych w akcjach. Trybunał w niniejszym składzie podtrzymuje poczynione wówczas ustalenia dotyczące charakterystyki koncepcji przymusowego wykupu akcji, z zastrzeżeniem zmian wprowadzonych ustawą z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 229, poz. 2276) dotyczących art. 418 k.s.h.

4. Obecne brzmienie zaskarżonej regulacji jest następujące: „Art. 418. § 1. Walne zgromadzenie może powziąć uchwałę o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy reprezentujących nie więcej niż 5% kapitału zakładowego (akcjonariusze mniejszościowi) przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, posiadających łącznie nie mniej niż 95% kapitału zakładowego, z których każdy posiada nie mniej niż 5% kapitału zakładowego. Uchwała wymaga większości 95% głosów oddanych. Statut może przewidywać surowsze warunki powzięcia uchwały. Przepisy art. 416 § 2 i 3 stosuje się odpowiednio”.

Zmiana wskazuje na zaostrzenie warunków, w jakich może dojść do podjęcia uchwały. Uchwałę mogą podjąć akcjonariusze posiadający nie mniej niż 95% kapitału zakładowego (w miejsce 90%). Novum stanowi także to, że każdy z nich musi posiadać nie mniej niż 5% kapitału zakładowego. Są to warunki najmniej korzystne dla akcjonariuszy mniejszościowych w tym sensie, że statut może przewidywać warunki bardziej surowe.

4.1. Rekonstrukcja zakresu orzekania odnośnie do art. 418 § 1 k.s.h. w sprawie o sygn. P 25/02 wymaga sięgnięcia zarówno do petitum pytań prawnych i wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, którymi zainicjowano sprawę, ich uzasadnień, jak również do rozstrzygnięcia Trybunału oraz jego uzasadnienia.

Niezgodność z Konstytucją regulacji dotyczącej przymusowego wykupu akcji posiadanych przez akcjonariuszy mniejszościowych ze względu na nieustanowienie ustawowych przesłanek materialno-prawnych warunkujących podjęcie uchwały oraz nieistnienie obowiązku sporządzania uzasadnienia takiej uchwały podnosił wprost Rzecznik Praw Obywatelskich.

Zarzut niekonstytucyjności art. 418 k.s.h. ze względu na ograniczoną do względów formalnych możliwość kontroli uchwały przez sąd, spowodowaną rezygnacją ustawodawcy ze wskazywania przesłanek merytorycznych oraz uzasadnienia takiej uchwały wysuwał również Sąd Okręgowy w Poznaniu.

Sąd Rejonowy w Tarnowie wyraził wątpliwość, czy wykupywanie akcji mieści się w zakresie konstytucyjnie dopuszczonego ograniczenia prawa własności. Ograniczenia prawa własności muszą być zgodne z zasadą proporcjonalności wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji, co oznacza, że uciążliwość dla jednostki musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do celu, któremu ograniczenie ma służyć. Dalej sąd wskazywał na konieczność wyważenia dwóch dóbr: tego poświęcanego poprzez ustanowienie ograniczenia (dobro akcjonariuszy mniejszościowych) oraz dobra, które ma być chronione przez dane ograniczenie (ekonomiczny interes spółki tożsamy z interesem akcjonariuszy większościowych).

Kontroli zgodności nowej wówczas regulacji dopuszczającej przymusowy wykup akcji z konstytucyjną zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa zażądał Sąd Okręgowy w Poznaniu. Źródłem wątpliwości był m.in. brak przepisów przejściowych, bowiem przymusowy wykup akcji można było stosować również w stosunku do tych akcjonariuszy mniejszościowych, którzy akcje nabyli przed wprowadzeniem niekorzystnego dla nich rozwiązania.

Biorąc pod uwagę pozostałe zarzuty stawiane w pytaniach prawnych kierowanych przez sądy oraz we wniosku RPO, w sentencji wyroku o sygn. P 25/02 Trybunał orzekł, że art. 418 § 1 k.s.h. rozumiany jako niewyłączający prawa akcjonariusza pokrzywdzonego przymusowym wykupem akcji do zaskarżenia uchwały o tym wykupie jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 i z art. 176 oraz nie jest niezgodny z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Tym samym Trybunał uznał za niedopuszczalny – od strony konstytucyjnych gwarancji – taki kierunek wykładni art. 418 § 1 k.s.h., który wykluczałby możliwość zaskarżenia uchwały o przymusowym wykupie akcji przez akcjonariuszy pokrzywdzonych tym wykupem.

4.2. Wobec rozbieżności co do stanowiska Trybunału w przedmiocie rozwiązań warunkujących konstytucyjność regulacji odnoszącej się do przymusowego wykupu akcji wyrażonego w sprawie o sygn. P 25/02, co ilustruje treść stanowisk przesłanych w sprawie, tj. stanowiska Prokuratora Generalnego oraz Marszałka Sejmu, konieczne jest dodatkowe wyjaśnienie.

Trybunał orzekając o zgodności z Konstytucją regulacji dotyczących przymusowego wykupu akcji wyeksponował element odnoszący się do konieczności takiego ukształtowania regulacji ustawowych, które gwarantowałyby sądową kontrolę uchwały podjętej przez akcjonariuszy większościowych.

Trybunał jednoznacznie stwierdził, że kwestionowane regulacje dotyczące przymusowego wykupu akcji zapewniają dostęp do sądu oraz prawo do wyroku sądowego. Ponadto Trybunał nie zgodził się z zarzutami, jakoby uchwałę można było zaskarżyć jedynie pod zarzutem naruszenia procedury przymusowego wykupu. „Art. 418 k.s.h. ułatwia rzeczywiście przeprowadzenie przymusowego wykupu akcjonariuszy mniejszościowych, przez to, że nie wymaga wskazania w uchwale przyczyn wykupu przez akcjonariuszy większościowych. Taka regulacja nie oznacza jednak pozbawienia akcjonariuszy mniejszościowych prawa do ochrony sądowej, a co najistotniejsze do podnoszenia zarzutów pokrzywdzenia akcjonariuszy mniejszościowych lub nadużycia prawa przez akcjonariuszy większościowych. Pogląd, iż art. 418 k.s.h. stanowi lex specialis wobec art. 422 § 1 k.s.h., nie wynika z uregulowań tu wskazanych. Przy braku przesłanek podjęcia decyzji o przymusowym wykupie akcji ustalonych a priori w ustawie, akcjonariusz byłby także pozbawiony możliwości obrony ex post. Brak jest argumentów, które przemawiałyby za taką tezą – nie wynikają one z treści omawianej regulacji prawnej”.

W przywoływanej sprawie o sygn. P 25/02 Trybunał stanął na stanowisku – porównując polską regulację dotyczącą przymusowego wykupu akcji do holenderskiej – że w Polsce kontrola sądowa procesu przymusowego wykupu akcji jest szersza, przez możliwość uwzględnienia każdego umotywowanego zarzutu, dotyczącego naruszenia statutu, dobrych obyczajów, godzenia w interes spółki czy pokrzywdzenia akcjonariusza.

Ponadto podstawą skargi na uchwałę podejmowaną w oparciu o art. 418 § 1 k.s.h. może być naruszenie wymaganej większości głosów przy podejmowaniu uchwały, naruszenie przepisów o głosowaniu, niewłaściwe określenie akcji podlegających wykupowi oraz akcjonariuszy zobowiązanych do wykupu, czy pozbawienie akcjonariusza uprawnień osobistych. Wyliczenie przywołane za uzasadnieniem wyroku o sygn. P 25/02 nie jest wyczerpujące, a podstawę skargi mogą stanowić i inne przypadki naruszenia prawa.

Trybunał w powołanej sprawie nie podzielił również argumentów wskazujących na niekonstytucyjność regulacji przymusowego wykupu akcji, jako naruszającej zasady chronione przez art. 2 Konstytucji w kontekście braku przepisów przejściowych. Warto jednak przywołać fragment uzasadnienia, w którym Trybunał zawarł pogląd dużo bardziej uniwersalny niż tylko kwestie intertemporalne: działalność gospodarcza, w tym inwestowanie w akcje spółek, nie jest objęta skalą bezpieczeństwa i pewności rezultatu, a zmiany na rynku kapitałowym, spowodowane decyzjami akcjonariuszy nie podlegają, konstytucyjnej ochronie wynikającej z art. 2 Konstytucji.

Odnosząc się do zarzutów naruszenia prawa własności (art. 64 Konstytucji) przez pryzmat proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji), Trybunał zwrócił przede wszystkim uwagę na mechanizm ochronny wyrażający się w otrzymaniu ekwiwalentu za utracone prawo majątkowe, czyli na aspekt wyceny wykupywanych akcji.

4.3. Analiza wyroku o sygn. P 25/02 prowadzi do wniosku, że zakres rozstrzygnięcia determinowany przez zakres kontroli określony w pytaniach prawnych oraz we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich nie ograniczał się wyłącznie do aspektów proceduralnych, lecz obejmował problem istnienia lub braku dostatecznych przesłanek materialnoprawnych warunkujących konstytucyjność regulacji ustawowych dotyczących przymusowego wykupu akcji, jej uzasadnienia. Konkluzja wynikająca z treści rozstrzygnięcia wskazuje, że w aspekcie minimum – dla zachowania konstytucyjności konstrukcji zawartej w art. 418 § 1 k.s.h. wymagana jest gwarancja kontroli uchwał w procedurze sądowej, co przepisy obowiązujące obecnie zapewniają. Ewentualne uzasadnienie uchwały zmniejszyłoby jej automatyzm, a w aspekcie zaskarżenia przez pokrzywdzonego mniejszościowego udziałowca ułatwiłoby jej zaskarżenie, nie jest to jednak element niezbędny w kontekście oceny konstytucyjności regulacji. Brak uzasadnienia uchwały nie wyklucza jej sądowej kontroli, wymaga jednak od skarżącego większego zaangażowania w przygotowanie argumentacji mającej wykazać, że doszło do jego pokrzywdzenia. Biorąc pod uwagę szczegółowe wymagania dotyczące struktury akcjonariatu spółki warunkujące dopuszczalność podjęcia uchwały o przymusowym wykupie akcji, zawarte w art. 418 § 1 k.s.h., znacznie ograniczające liczbę przypadków, w których taka uchwała może zostać podjęta, wprowadzenie bądź nie elementu jakim jest uzasadnienie uchwały, mieści się w ramach swobody, jaką posiada ustawodawca tworząc określone regulacje prawne.

5. W związku z tym, że zakres kontroli dotyczący art. 418 § 1 k.s.h. jest w części wspólny w obu sprawach, konieczna jest analiza argumentów podnoszonych w skardze inicjującej rozpatrywaną sprawę o sygn. SK 51/13, przemawiających za niekonstytucyjnością zaskarżonego przepisu. W związku z tym, że Trybunał w wyroku o sygn. P 25/02 orzekł o konstytucyjności art. 418 § 1 k.s.h., konieczna jest analiza skargi w celu stwierdzenia, czy zostały w niej powołane nowe argumenty wskazujące na brak konstytucyjności przepisu.

Skarżący kwestionuje zgodność art. 418 § 1 k.s.h. z podobnymi jak w sprawie o sygn. P 25/02 wzorcami kontroli, ale odniesionymi do innej sytuacji faktycznej i przez to kładzące nacisk na inne aspekty składające się na poszczególne prawa i wolności konstytucyjne.

Skarżący stawia zarzut, że art. 418 § 1 k.s.h. wprowadza arbitralną możliwość pozbawienia akcjonariuszy ich praw majątkowych nabytych zgodnie z prawem, a tym samym narusza zasadę zaufania do państwa i prawa przez nie stanowionego oraz ochrony praw słusznie nabytych (żąda w tym zakresie kontroli z art. 2 Konstytucji).

Drugi zarzut dotyczy braku wymogu uzasadnienia uchwały o przymusowym wykupie akcji, co w znaczący utrudnia sposób obronę praw akcjonariuszy (narusza więc art. 45 ust. 1, art. 64 ust. 1 i 2 oraz 31 ust. 3 Konstytucji). Trzeci, to brak przesłanek materialnoprawnych uzasadniających podjęcie uchwały (powiązany kontrolą zgodności z art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji).

Analiza zarzutów sformułowanych w skardze konstytucyjnej pozwala stwierdzić, że są one zbieżne z argumentacją przedstawioną w pytaniach prawnych oraz wniosku RPO inicjujących sprawę o sygn. P 25/02. Dla ponownej kontroli merytorycznej skargi nie jest wystarczająca – jak uważa skarżący – inna sytuacja faktyczna, Trybunał jest bowiem sądem prawa, a „przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego przy rozpoznawaniu skargi konstytucyjnej nie są akty stosowania prawa, a więc prawomocne orzeczenia lub ostateczne decyzje zapadłe w indywidualnych sprawach, lecz wyłącznie akty normatywne, na podstawie których rozstrzygnięcia te zostały wydane” (postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. SK 12/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 87).

Zakres zaskarżenia w rozpatrywanej sprawie zawierający się w sprawie o sygn. P 25/02, jak również tożsamość argumentów podniesionych w skardze inicjującej niniejszą sprawę oraz tych w sprawie zakończonej wyrokiem o sygn. P 25/02, uzasadnia umorzenie postępowania.

6. Pomimo wejścia w życie po wszczęciu postępowania a przed jego zakończeniem, ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa z 2015 r.), sprawa była rozpatrywana na podstawie przepisów ustawy o TK, ze względu na art. 134 pkt 3 ustawy z 2015 r., który do spraw wszczętych a niezakończonych, jeżeli zachodzą podstawy do umorzenia, nakazuje stosowanie przepisów dotychczasowych.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

1. Po rozpoznaniu skargi konstytucyjnej D.J. Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa z 2015 r.).

2. Pełnomocnik skarżącego w skardze konstytucyjnej wniósł o zwrot kosztów zastępstwa wykonywanego przez adwokata, według stawek przepisanych.

3. Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Z art. 24 ust. 2 ustawy o TK wynika, że Trybunał zobowiązany jest orzec o zwrocie kosztów na rzecz wnoszącego skargę w sytuacji, gdy skarga konstytucyjna została uwzględniona (zdanie pierwsze), a w uzasadnionych wypadkach może rozważyć orzeczenie o zwrocie kosztów również wtedy, gdy nie znalazł podstaw do uwzględnienia skargi (zdanie drugie).

W postanowieniu rozstrzygającym niniejszą sprawę Trybunał umorzył postępowanie w całości.

4. Zwrot kosztów postępowania w sytuacji nieuwzględnienia skargi konstytucyjnej ma charakter wyjątkowy i jest odstępstwem od zasady ogólnej. Oznacza to, że pojęcie „uzasadnionego przypadku” musi być interpretowane ściśle i nie może podlegać wykładni rozszerzającej. Określając okoliczności, które można zaliczyć do katalogu „uzasadnionego przypadku”, winno się brać pod uwagę z jednej strony charakter postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, która jest nie tylko środkiem ochrony indywidualnych praw i wolności, lecz także środkiem ochrony Konstytucji, a z drugiej strony a casu ad casum konkretną sytuację skarżącego wnoszącego skargę.

W sprawie, której dotyczy rozpoznawany wniosek o zwrot kosztów, Trybunał Konstytucyjny nie znalazł podstaw do uznania, że zachodzi „uzasadniony przypadek”, o którym stanowi art. 24 ust. 2 zdanie drugie ustawy o TK.

Pomimo wejścia w życie ustawy z 2015 r., o kosztach orzeczono na podstawie przepisów ustawy o TK, ze względu na art. 134 pkt 3 ustawy z 2015 r., który do spraw wszczętych a niezakończonych, jeżeli zachodzą podstawy do umorzenia, nakazuje stosowanie przepisów dotychczasowych. Sprawa, w której zgłoszono wniosek o zwrot kosztów, zakończyła się umorzeniem postępowania.

Mając powyższe na uwadze Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.