1. W skierowanych do Trybunału Konstytucyjnego: skardze konstytucyjnej z 24 stycznia 2011 r. P.R. oraz skardze konstytucyjnej z 24 stycznia 2011 r. Spółki Capital Investment sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu, skarżący wnieśli o kontrolę konstytucyjności:

– art. 2 ust. 1 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13; dalej: dekret PKWN) z art. 2, art. 7 oraz art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r., ratyfikowanego przez Polskę w dniu 10 października 1994 r. (Dz. U. 1995 r. Nr 36 poz. 175; dalej: Protokół nr 1), do sporządzonej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r., a następnie zmienionej Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284),

– § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51, ze zm.; dalej: rozporządzenie wykonawcze do dekretu PKWN) z art. 2, art. 7 oraz art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 79 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu nr 1;

– art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm.; dalej: ustawa o księgach wieczystych i hipotece) z art. 2, art. 7 oraz art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 79 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu nr 1.

1.1. Z uwagi na tożsamość przedmiotową skarg konstytucyjnych, Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził połączenie skargi P.R. rozpatrywanej pod sygn. SK 19/13 i skargi spółki Capital Investment sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu rozpatrywanej pod sygn. SK 20/13 oraz rozpoznanie ich pod wspólną sygnaturą SK 19/13 (zarządzenie z 16 kwietnia 2013 r.).

1.2. Stan faktyczny, który stał się przyczyną wniesienia skarg w obu sprawach jest tożsamy i dotyczy zmian właścicielskich nieruchomości zapoczątkowanych dekretem PKWN. Urząd Wojewódzki w Poznaniu wydał oświadczenie opatrzone datą 14 kwietnia 1947 r., w którym stwierdził, że na podstawie art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych gruntowych prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233), że nieruchomość ziemska Ławica objęta księgą wieczystą Tom I karta 16 jest przeznaczona na cele reformy rolnej w myśl art. 2 ust. 1 lit. b dekretu PKWN. Następnie urząd ten, 23 kwietnia 1948 r., wniósł do Sądu Grodzkiego w Poznaniu wniosek o dokonanie wpisu w księdze gruntowej nieruchomości ziemskiej Ławica na rzecz Skarbu Państwa z powołaniem się na inny niż w zaświadczeniu przepis, tj. art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN. Zaświadczenie załączono do wniosku, który stał się podstawą wpisu w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Ławica na rzecz Skarbu Państwa.

Następnie, właściciele przejętej nieruchomości złożyli wniosek, w którym domagali się uznania, że gospodarstwo rolne Ławica jest wyłączone spod działania art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN. W odpowiedzi na wniosek Wojewoda Poznański w decyzji z 29 kwietnia 1948 r. uznał, że nieruchomości ziemskie objęte księgami wieczystymi Tom I wyk. L. 1 o obszarze 224,08,49 ha oraz Tom I wyk. L. 16 (o obszarze 114,19,72 ha) podpadają pod działanie art. 2 pkt 1 lit. e dekretu PKWN. Minister Rolnictwa i Reform Rolnych orzeczeniem z 31 grudnia 1948 r. nr UR/2.I.2/175/48 utrzymał w mocy decyzję Wojewody Poznańskiego.

Kolejnym zdarzeniem istotnym w sprawie była uchwała Trybunału Konstytucyjnego zapadła w sprawie o sygn. W. 3/89 (OTK z 1989 r.). Trybunał zajął stanowisko, z którego wynika, że art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN nie obejmuje tych nieruchomości ziemskich lub ich części, które przed 1 września 1939 r. zostały rozparcelowane z przeznaczeniem na działki budowlane po uprzednim zatwierdzeniu projektu parcelacji przez właściwy organ administracji państwowej. Odnośnie nieruchomości, będących przedmiotem sporu w rozpatrywanej w sprawie, Okręgowy Urząd Ziemski 7 października 1932 r. udzielił zezwolenia na parcelację 182,76,71 ha z majątku Ławica z przeznaczeniem na tworzenie podmiejskich działek budowlanych a w dalszej kolejności, pismem Wydziału Powiatowego w Poznaniu z 22 listopada 1934 r. stwierdzono jednoznacznie, że Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych uznało grunty stanowiące własność M.F. za teren budowlany, co stanowiło podstawę do podjęcia przez Radę Gminy Ławica uchwały z 23 września 1934 r. o uznaniu tych gruntów za tereny budowlane.

W związku z tym, że jeszcze przed wojną, w latach trzydziestych część gruntów poddano parcelacji pod rządami ustawy o wykonywaniu reformy rolnej z 28 grudnia 1925 r. oraz rozporządzenia Prezydenta RP o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli z 16 lutego 1928 r., spadkobiercy M. Foskowicza podjęli czynności prawne zmierzające do odzyskania nieruchomości Ławica (obszaru objętego parcelacją na cele pod budownictwo mieszkaniowe o powierzchni ok. 180 ha).

W wyniku starań, Wojewoda Poznański w decyzji z 12 listopada 1991 r., wydanej na podstawie § 5 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN, stwierdził, że nieruchomości zapisane w księdze wieczystej „KW Ławica Tom I K. 16 KW 2 67 6 o łącznej powierzchni 113.73.22 ha oraz część nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej KW Ławica Tom I K. 1 c.d. KW 2889 o łącznej powierzchni 66.96.78 ha (ozn. geod. Obręb Ławica ark. 1 dz. 12/1 i 12/2)” nie podpadają pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN.

W wyroku z 13 lipca 1998 r. wydanym po wniesieniu pozwu przez Skarb Państwa przeciwko spadkobiercom M.F., Sąd Wojewódzki w Poznaniu oddalił powództwo.

29 sierpnia 1998 r. wnoszący skargę konstytucyjną P.R. oraz TFL S.A. nabyły nieruchomość od spadkobierców M.F. Na skutek dalszych rozporządzeń oraz zmian podmiotowych, w tym nazwy nabywców, współwłaścicielami spornych nieruchomości zostali P.R. oraz Spółka Capital Investment sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu. Nabycie nieruchomości nastąpiło – jak podnoszą skarżący – w zaufaniu do treści Ksiąg Wieczystych prowadzonych dla nieruchomości.

Następnie wyrokiem z 15 grudnia 1998 r. wydanym w sprawie o sygn. akt I ACZ 964/98 Sąd Apelacyjny w Poznaniu uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego z 13 lipca 1998 r.

Na skutek ponownego rozpoznania sprawy, Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z 25 kwietnia 2000 r. (sygn. akt XII C 221/99) w oparciu o wytyczne zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu oddalił w całości powództwo Skarbu Państwa. Od przedmiotowego wyroku zostały wniesione apelacje, które doprowadziły do wydania wyroku z 23 września 2010 r., w którym Sąd Apelacyjny w Poznaniu zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego i uzgodnił treść Księgi Wieczystej na rzecz Skarbu Państwa.

Niezależnie od postępowań prowadzonych przed sądem powszechnym, w toczących się postępowaniach administracyjnych, Minister Rozwoju Rolnictwa i Rozwoju Wsi decyzją z 28 czerwca 2002 r. (znak: GZrn057/625-22-1/0) utrzymał w mocy własną decyzję z 7 maja 2002 r. stwierdzającą nieważność decyzji Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 30 czerwca 1992 r. oraz utrzymanej jej mocą decyzji Wojewody Poznańskiego z 12 listopada 1991 r. W wyniku zainicjowanego postępowania, NSA wyrokiem z 8 maja 2003 r. (sygn. akt IV SA 3166/02) oddalił skargi wniesione przez spadkobierców M.F. W uzasadnieniu sąd stwierdził, że nie mogą być uznane za prawidłowe decyzje z 1991 r. oraz 1992 r. stwierdzające, że nieruchomości M.F. nie podlegały pod przepisy dekretu o reformie rolnej z 1944 r., w sytuacji gdy w obrocie prawnym pozostają decyzje z 1948 r.

1.3. Skarżący naruszenie praw lub wolności łączą z prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 23 września 2010 r. (sygn. akt I ACa 76/06), na mocy którego sąd orzekł o dokonaniu uzgodnienia treści ksiąg wieczystych ze stanem rzeczywistym poprzez wpisanie w dziale II ksiąg Skarbu Państwa jako wyłącznego właściciela.

1.4. W stosunku do art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, który zdaniem skarżących stał się jednym z przepisów stanowiących podstawę prawną wyroku, sformułowane zostały zarzuty naruszenia art. 2, art. 7 oraz art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu nr 1.

Zarzucając niezgodność skarżonego przepisu z zasadą sprawiedliwości społecznej wywodzonej z art. 2 Konstytucji skarżący podnieśli, że sąd, w oparciu o nieobowiązujący przepis dokonał faktycznie nacjonalizacji, jak również odmówił rozstrzygnięcia sprawy cywilnej, przyjmując tezę o związaniu sądu decyzjami administracyjnymi wydanymi w 1948 r. na podstawie nieobowiązującego już § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN. Dalej skarżący zarzucają, że sąd nie rozpoznał tym samym legalności i zasadności żądania Skarbu Państwa zmierzającego do uzgodnienia treści Księgi Wieczystej.

Z wniesionych skarg konstytucyjnych wynika, że naruszenie art. 7 Konstytucji nastąpiło przez zastosowanie przez sąd przepisów nieobowiązujących w obecnym porządku prawnym ukształtowanym przepisami Konstytucji z 1997 r. Natomiast naruszenie wzorca z art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji, czyli prawa do równego traktowania w związku z zasadą demokratycznego państwa prawnego, nastąpiło przez wydanie orzeczenia w oparciu o nieistniejące przepisy prawa tj. art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN i § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN i nierozpoznanie sprawy przed sądem powszechnym w zakresie oceny tego, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład nieruchomości ziemskiej, o której mowa w kwestionowanym artykule dekretu PKWN. Odesłanie skarżącego do przeprowadzenia postępowania w tym zakresie przed organami administracyjnymi mającymi w obecnym stanie prawnym działać na podstawie § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN, pozbawia skarżącego prawa do sądu, w sytuacji, gdy w innych sprawach inspirowanych orzeczeniem TK o sygn. P 107/08 (OTK ZU nr 3/A/2010, poz. 27) oraz Sądu Najwyższego z 6 października 2010 r. (sygn. akt II CSK 174/2010) sądy powszechne są wyłącznie uprawnione do oceny legalności nacjonalizacji dokonanych w ramach reformy rolnej w latach 40-tych i 50-tych.

Uznanie, że sądy powszechne nie są właściwe do rozpatrzenia sprawy skarżących i odesłanie do przeprowadzenia postępowania w tym zakresie przed organami administracyjnymi, jest argumentem podniesionym w skargach, mającym uzasadniać naruszenie art. 45 ust. 1 w związku z art. 177 Konstytucji.

Kolejny wzorzec kontroli to art. 64 ust. 1–3 w związku z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Naruszenie prawa własności nastąpiło przez nacjonalizację nieruchomości, której własność nabyli w sposób legalny na skutek umowy cywilnoprawnej, jak również przysądzenie na rzecz Skarbu Państwa prawa własności bez przyznania osobie wywłaszczonej odszkodowania.

2. W piśmie z 17 czerwca 2013 r. stanowisko zajął Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Przywołał w nim stanowiska wyrażane przez Trybunał Konstytucyjny dotyczące utraty mocy obowiązującej art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN oraz § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN, co powoduje, zdaniem Ministra, ziszczenie się przesłanek umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Minister odnosząc się do zarzutów mających potwierdzać niekonstytucyjność skarżonych regulacji zauważył, że wyrok, z którym skarżący wiążą naruszenie swoich konstytucyjnych praw, nie został wydany na podstawie § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu, lecz został oparty na orzeczeniach wydanych na podstawie tego przepisu i to wydanych w 1948 r., kiedy ten przepis obowiązywał.

Minister nie zgodził się z zarzutem dotyczącym naruszenia art. 32 Konstytucji. Jego zdaniem nie doszło do uprzywilejowania Skarbu Państwa przez przyznanie mu własności wynikającej z samego tylko prawa. Skarb Państwa legitymował się bowiem funkcjonującymi wówczas w obrocie prawnym orzeczeniami o podpadaniu nieruchomości pod przepisy dekretu. Orzeczenia takie mogą być wzruszane w sposób przewidziany w kodeksie postępowania administracyjnego, w szczególności w drodze stwierdzenia nieważności decyzji, co następuje ze skutkiem ex tunc. Skarżący mogą kwestionować legalność orzeczeń o podpadaniu nieruchomości pod art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN na drodze administracyjnej co też, jak zauważył Minister, czynili.

Przedstawione stanowisko Minister zakończył stwierdzeniem, że ochrona konstytucyjnych praw i wolności skarżących nie wymaga wydania w niniejszej sprawie orzeczenia merytorycznego.

3. W odpowiedzi na stanowisko Ministra, skarżący przywołali ponownie istotne elementy skarg konstytucyjnych. Stwierdzili również, że w sprawie kluczowe jest rozstrzygnięcie dwóch istotnych kwestii związanych ze stosowaniem prawa. Pierwszym jest rozwiązanie problemu obowiązywania § 5 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN. Drugim zaś możliwość stosowania przez organy władzy publicznej przepisów dekretu PKWN pod rządami obowiązującej Konstytucji. Skarżący powtórzyli stawiane w skargach pytanie, czy w aktualnym stanie prawnym możliwe jest zastosowanie przepisów dekretu PKWN w celu przejścia własności nieruchomości, a tym samym, w oparciu o przepisy dekretu i przepisów wykonawczych do niego, wywołać skutki prawno-rzeczowe polegające na pozbawieniu prywatnego podmiotu własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa, który wywodzi swe prawo własności z tego dekretu. Dalej skarżący zauważyli, że do odebrania im prawa własności doszło w wyniku postępowania prowadzonego na podstawie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Nie stanowi on sam w sobie podstawy do przeniesienia własności, przeniesienie własności potrzebuje kauzy, a tą dla Skarbu Państwa był wyłącznie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN oraz z decyzje z 1948 r.

4. W kolejnych pismach kierowanych do Trybunału: z 11 października 2013 r., 14 kwietnia 2014 r., 15 grudnia 2014 r. skarżący wnosili o wyznaczenie terminu rozprawy, zwracając uwagę na znaczenie sprawy oraz długi czas oczekiwania na wydanie rozstrzygnięcia dotyczącego zwrotu nieruchomości. W pismach zostało przywołane stanowisko o utracie mocy obowiązującej skarżonych aktów prawnych i odnoszona do niego argumentacja o naruszeniu Konstytucji wynikająca z oparcia rozstrzygnięć w ich sprawie na podstawie dekretu PKWN oraz rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN.

5. Pismem z 28 stycznia 2014 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Wniósł on o stwierdzenie, że art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece rozumiany w ten sposób, że – w aktualnym stanie prawnym – może on stanowić podstawę do sformułowania przez Skarb Państwa powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, w zakresie ustalenia prawa własności wywodzonego z art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, jest zgodny z art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji, w pozostałym zakresie postępowanie powinno ulec umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

Prokurator w przesłanym stanowisku dokonał rekonstrukcji stanu faktycznego sprawy, przebiegu postępowania, zarzutów zawartych w skargach konstytucyjnych oraz analizy orzecznictwa Trybunału odnoszącego się do skarżonych przepisów. Wynika z niego, że skarżący wnieśli o zbadanie przez Trybunał zgodności art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 i z art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 1 Protokołu nr 1; § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN – z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 w związku z art. 177 i art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 1 Protokołu nr 1, art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece – z art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji oraz art. 1 Protokołu nr 1. Zdaniem Prokuratora, w skargach konstytucyjnych nie wszystkie żądane zakresy kontroli spełniają wymóg formalny skargi dotyczący konieczności przedstawienia konstytucyjnych praw lub wolności oraz wskazania w jaki sposób zostały naruszone.

Prokurator wskazał, że kontrola naruszenia przez skarżone przepisy art. 1 Protokołu nr 1 jest niedopuszczalna. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, przedmiotem skargi konstytucyjnej może być tylko zgodność zaskarżonego aktu normatywnego z Konstytucją. Skarga nie służy ochronie praw wynikających z ustaw, umów międzynarodowych czy jakichkolwiek innych aktów prawnych, stąd wzorcem kontroli nie może być Konwencja. W konsekwencji postępowanie w tym zakresie powinno ulec umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Również nie każdy przepis Konstytucji może być przedmiotem kontroli w postępowaniu wszczętym na skutek skargi konstytucyjnej. Zakres wzorców ogranicza się do przepisów statuujących wolności lub prawa, pozostałe wprowadzające np. regulacje o charakterze ustrojowym, takie jak zasada sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne (art. 177 wskazany jako wzorzec kontroli), w związku z tym, że nie kreują praw podmiotowych jednostki, takiego wzorca nie mogą stanowić. Uzasadnia to umorzenie postępowania w zakresie art. 177 Konstytucji.

Kolejne zastrzeżenie co do dopuszczalności kontroli dotyczy wskazanego jako wzorca art. 79 ust. 1 Konstytucji, kształtującego prawo wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. Prokurator kwestionuje twierdzenia skarżących, że zaskarżone przepisy art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN naruszają art. 79 ust. 1 Konstytucji, którego istotą jest prawo wniesienia skargi konstytucyjnej, skoro zarzut ten formułowany jest właśnie w związku z wniesieniem tegoż środka ochrony konstytucyjnych praw i wolności. W zakresie tego wzorca kontroli postępowanie powinno ulec umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

Odwołując się do stanowiska Trybunału wyrażonego w sprawie o sygn. SK 5/01 (OTK ZU nr 8/2011, poz. 266), sygn. P 107/08 i SK 4/03 (OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 143) Prokurator uznał, że zbędne jest ponowne rozstrzyganie kwestii obowiązywania art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN i § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN. Bez znaczenia jest to, że przedmiot kontroli rozpatrywanych skarg ujęto interpretacyjnie. Zdaniem Prokuratora, oba wskazane przepisy nie były podstawą rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, toteż stwierdzenie ich niekonstytucyjności pozostaje bez wpływu na rozstrzygnięcie w sprawach skarżących. Do takiego wniosku prowadzą zawarte w uzasadnieniu wyroku tego sądu twierdzenia wskazujące, że toczące się postępowanie nie miało na celu stosowania nieobowiązujących przepisów dekretu o reformie rolnej, ale jego celem było wyłącznie zbadanie, czy treść wpisów w księdze wieczystej odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu nieruchomości. Prokurator podkreśla, że w przedmiotowej sprawie konieczne jest rozróżnienie pomiędzy stosowaniem obowiązujących przepisów prawnych do aktualnych stanów faktycznych a ustaleniem stanu faktycznego ukształtowanego w przeszłości na podstawie wówczas obowiązujących przepisów. Ocena, czy w danym momencie w przeszłości doszło do przejęcia własności – czyli tytułu prawnego – w przypadku, gdy ten skutek następował ex lege, nie ma charakteru stosowania prawa, gdyż dana norma już ziściła się i nie wymagało to wydania żadnego aktu, określanego mianem stosowania prawa. Czym innym jest „zastosowanie” przepisu przez przywołanie jego treści, czym innym zaś oparcie na nim rozstrzygnięcia kształtującego sytuację prawną określonych podmiotów. Prowadzi to Prokuratora do stanowiska o konieczności umorzenia postępowania ze względu na zbędność orzekania o zgodności z Konstytucją art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN i § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN.

Za zgodnością art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece ze wskazanymi konstytucyjnymi wzorcami kontroli przemawia charakter postępowania wieczystoksięgowego. Usunięcie niezgodności ujawnionego w księdze wieczystej stanu prawnego z rzeczywistym stanem prawnym należy uznać za formę wpisu do księgi wieczystej, który jest specyficzną formą orzeczenia sądowego w postępowaniu wieczystoksięgowym, polegającą na ujawnieniu w księdze wieczystej powstania, przeniesienia, zmiany lub ustania praw rzeczowych. Celem ksiąg wieczystych jest, aby wpis w księdze był zgodny z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości, dla której prowadzona jest księga. Po dokonaniu analizy argumentacji przedstawionej przez Trybunał w sprawie o sygn. SK 1/06 (OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 73), w której art. 1 ust. 1 dekretu PKWN został uznany za zgodny z art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji, Prokurator stwierdził, że również art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, rozumiany w ten sposób, że w aktualnym stanie prawnym może on stanowić podstawę do sformułowania przez Skarb Państwa powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie ustalenia prawa własności wywodzonego z art. 2 ust. 1 lit. e dekretu, jest zgodny z art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji.

Prokurator podkreślił również, że wskazanego w petitum skarg konstytucyjnych rozumienia zaskarżonego art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, jako „mogącego stanowić podstawę do orzeczenia prawa własności na rzecz Skarbu Państwa w miejsce prawa własności przysługującego jakiejkolwiek osobie niebędącej państwową osobą prawną wpisaną w księdze wieczystej”, nie można zdekodować z treści kwestionowanego przepisu. Zmiana właściciela nieruchomości jest przedmiotem wpisu o charakterze deklaratywnym, a zatem ów wpis sam w sobie nie wywołuje zmiany w sferze materialnoprawnej. Wpis do księgi wieczystej, a także uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, nie kreuje prawa własności, nie może być więc mowy o „orzeczeniu prawa własności” jako skutku rozstrzygnięcia sądowego, zapadłego w trybie art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

6. Pismem z 7 listopada 2014 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu. Wniósł o umorzenie całego postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy o TK. Na wypadek, gdyby Trybunał nie uwzględnił wniosku o umorzeniu w całości postępowania, wniósł o stwierdzenie, że art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w zakresie, w jakim może stanowić podstawę dla powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wywodzonym z art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, jest zgodny z art. 64 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji. W pozostałym zakresie, zdaniem Marszałka Sejmu, postępowanie powinno ulec umorzeniu.

Stanowisko o umorzeniu postępowania zostało poparte następującymi argumentami. W ocenie Marszałka Sejmu bezpośrednią podstawą umorzenia postępowania w całości powinna być zasada ne bis in idem, a pośrednią – utrata mocy obowiązującej przez art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN oraz § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN.

W obszernym uzasadnieniu Marszałek wywiódł, że zakaz orzekania co do zgodności z Konstytucją tego samego przedmiotu, celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez Trybunał (w postanowieniu wydanym w pełnym składzie o sygn. akt SK 5/01 oraz w postanowieniach o sygn. SK 4/03 i P 107/08) jest uzasadniony brakiem podniesienia w skargach nowych, niepowołanych wcześniej argumentów, uzasadniających prowadzenie postępowania i wydanie wyroku.

Zdaniem Marszałka za umorzeniem postępowania przemawia utrata mocy obowiązującej skarżonych przepisów. W przedstawionym stanowisku rozróżnia obowiązywanie norm prawnych i stosowanie norm prawnych, przypisując im dwa odrębne przedziały czasowe. Obowiązywanie (w wąskim znaczeniu tego słowa) łączy z wyznaczaniem wiążącego wzorca zachowania dla adresatów normy. Skutki prawne lub faktyczne normy mogą trwać bezterminowo, nawet po jej uchyleniu. Przedział czasowy, w którym norma prawna wyznacza powinne zachowanie jej adresatów nie pokrywa się z przedziałem czasowym, w którym organy stosujące prawo dokonują oceny określonych zachowań z punktu widzenia normy. Z przywoływanych stanowisk Trybunału o braku kognicji do orzekania w sprawach przedkonstytucyjnych aktów prawnych, zwłaszcza o skutkach nacjonalizacyjnych, wywołujących skutek jednorazowy, które to akty „skonsumowały się” przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r., wywodzi zasadność umorzenia postępowania również w rozpatrywanej sprawie.

Zdaniem Marszałka nie można również przyjąć, że zakwestionowane przepisy dekretu PKWN wypełniły konstytucyjny warunek wydania na ich podstawie ostatecznego orzeczenia w sprawie. Sam fakt powołania określonych unormowań w treści podejmowanego rozstrzygnięcia, jak i uwzględnienia następstw wywołanych w związku z jego obowiązywaniem, nie jest wystarczający do przyjęcia, że przepis ten stanowił podstawę prawną wyroku, w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji. Okoliczność ta znajduje potwierdzenie w stanowiskach sądów orzekających w sprawie, które to sądy konsekwentnie podkreślały, że podstawą orzekania nie były postanowienia dekretu PKWN, a nawiązanie do tych przepisów wynikało z konieczności wskazania na wywołane skutki zaistniałe w odniesieniu do stanu prawnego nieruchomości objętych powództwem skarżącego.

Brak dopuszczalności orzekania w kwestii konstytucyjności art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Marszałek wywodzi z niemożności powiązania skarżonego przepisu z zarzutami naruszenia art. 21 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji. Poza sporem jest, że przepis został zastosowany w sprawach skarżących, stanowiąc podstawę uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem, to jednak dyskusyjne jest, czy jest to istotnie ten przepis, z którym skarżący łączą zarzut naruszenia konstytucyjnych praw i wolności.

Marszałek podnosi, że w skargach brak jest jakiejkolwiek argumentacji poświęconej wyłącznie art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, nieliczne tezy odnoszone do tego przepisu opierają się na błędnej ocenie skutków prawnych orzeczenia sądu uwzględniającego powództwo o uzgodnienie stanu księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Alternatywnie do argumentów przemawiających za umorzeniem postępowania w całości, Marszałek Sejmu przedstawił stanowisko dotyczące merytorycznego rozpoznania sprawy. Wskazał na brak dopuszczalności rozstrzygania w zakresie art. 2, art. 7, art. 32 ust. 1, art. 79 ust. 1 i art. 177 Konstytucji. Natomiast w odniesieniu do pozostałych wzorców, tj. art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji Marszałek podkreślił, że polskie prawo rzeczowe oraz prawo o księgach wieczystych przyjmują jako zasadę ogólną deklaratywny charakter wpisu do księgi wieczystej. Wyrok sądu – podobnie jak sam wpis w dziale II księgi wieczystej – nie „przysądza” własności i nie powoduje jej przejścia między podmiotami prawa prywatnego, ale stwierdza rzeczywisty stan prawny nieruchomości.

Zdaniem Marszałka Sejmu, w sprawie skarżących zaistniał problem rozgraniczenia drogi postępowania administracyjnego przewidzianej dla dokumentacji zmian stanu prawnego nieruchomości i sądowej drogi badania formy i treści dokumentu stanowiącego podstawę wpisu do księgi wieczystej. Nie jest to jednak problem dotyczący treści art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, którego kontroli domagają się skarżący. Przemawia to za uznaniem zgodności art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece z art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji skarga konstytucyjna jest środkiem ochrony konstytucyjnych wolności lub praw: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Przyjęty model skargi konstytucyjnej przesądza, że ma ona charakter konkretnego, subsydiarnego środka ochrony wolności i praw (por. np. postanowienie TK z 25 listopada 2009 r., sygn. SK 30/07, OTK ZU nr 10/A/2009, poz. 159).

Skarga konstytucyjna służy wyeliminowaniu z systemu prawnego przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego w wypadku, gdy zostaną one uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją.

1.1. Po wniesieniu skargi na etapie wstępnego rozpoznania Trybunał bada spełnienie konstytucyjnych i ustawowych wymogów skargi. Badanie takie rozciąga się na etap merytorycznego rozpoznania (zob. np. postanowienia TK z: 21 października 2003 r., sygn. SK 41/02, OTK ZU nr 8/A/2003, poz. 89; 6 lipca 2004 r., sygn. SK 47/03, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 74; 30 maja 2007 r., sygn. SK 67/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 64 czy 18 listopada 2008 r., sygn. SK 23/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 166). Niekiedy bowiem dopiero po dokonaniu pełnej analizy merytorycznej skargi możliwe jest ustalenie, czy spełnia ona wymogi materialne, związane z normatywną konstrukcją wynikającą z art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Wymogi te dotyczą w szczególności wskazania przez skarżącego konstytucyjnej wolności lub prawa, sposobu, w jaki – zdaniem skarżącego – konstytucyjna wolność lub prawo zostały naruszone oraz podania uzasadnienia skargi z dokładnym opisem stanu faktycznego.

Zgodnie z art. 79 Konstytucji, kontrola konstytucyjności zainicjowana skargą musi mieć za przedmiot ustawę lub inny akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach osoby wnoszącej skargę. Musi zatem istnieć nierozerwalny związek między normą będącą przedmiotem kontroli a prawną podstawą ostatecznego orzeczenia. Stąd z art. 79 Konstytucji wynika m.in. obowiązek ustalenia, czy na podstawie zaskarżonego przepisu zapadło ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji publicznej. Niespełnienie tego wymogu skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania (zob. postanowienia TK z: 27 maja 2008 r., sygn. SK 18/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 74; 4 października 2010 r., sygn. SK 12/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 87; 24 stycznia 1999 r., sygn. Ts 124/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 8).

2. W ramach badania spełnienia warunków formalnych wniesionych skarg konstytucyjnych, ustalenia wymaga ich przedmiot oraz żądania w nich zawarte.

2.1. W odniesieniu do art. 2 ust. 1 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13, ze zm.; dalej: dekret PKWN) skarżący szeroko formułują zakres kontroli, wnoszą bowiem o zbadanie zgodności z art. 2, art. 7, art. 64 ust. 1 w związku z art. 21 ust. 1 Konstytucji, art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu w dniu 20 marca 1952 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175; dalej: Protokół nr 1).

2.2. W odniesieniu do § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51, ze zm.; dalej: rozporządzenie wykonawcze do dekretu PKWN) zostało sformułowane żądanie zbadania zgodności z art. 2, art. 7, art. 32, art. 45 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 177 oraz art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu nr 1,

2.3. W części dotyczącej art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm.; dalej: ustawa o księgach wieczystych i hipotece) wniesiono o zbadanie zgodności z art. 2, art. 7 oraz art. 64 w związku z art. 21 ust. 1, art. 79 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu nr 1.

2.4. O niekonstytucyjności przepisów ma przesądzać dopuszczalność uzgodnienia – przyjmując jako podstawę prawną wskazane przepisy dekretu PKWN oraz rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN – treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie jako właściciela Skarbu Państwa w miejsce osoby dotychczas wpisanej w księdze wieczystej jako właściciel.

Niekonstytucyjność wynika z faktu, że po 1958 r., czyli po wejściu w życie ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr 17, poz. 71 ze zm; dalej: tytuł ustawy zmieniony w 1989 r. na: ustawa o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego) skarżone przepisy stanowić będą podstawę prawną do orzekania w drodze decyzji administracyjnej o tym, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład nieruchomości, o której mowa w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN i wyłączają w tym zakresie kompetencję sądów powszechnych do orzekania i rozpoznawania spraw w tym zakresie.

3. Czynnością, jaką podejmuje Trybunał w rozpoznawanych sprawach, jest analiza skarg pod kątem wypełnienia wymogu wynikającego z art. 79 Konstytucji i wykazanie spełnienia przesłanek warunkujących merytoryczne rozpatrzenie sprawy.

3.1. Przepisy, których kontroli konstytucyjności domagają się skarżący odnoszą się do znaczącego w skutkach prawnych i gospodarczych dekretu PKWN. Dotychczas były one przedmiotem licznych spraw prowadzonych przez sądy powszechne, administracyjne, jak i Trybunał Konstytucyjny. Zdaniem skarżących niekonstytucyjne jest rozumienie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z którego wynika, że może on w aktualnym stanie prawnym stanowić podstawę do sformułowania żądania przez Skarb Państwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, żądania i wydania na jego podstawie orzeczenia przysądzającego prawo własności na rzecz Skarbu Państwa.

W stosunku do § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN sformułowano zarzut, że po wejściu w życie ustawy o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych może w aktualnym stanie prawnym stanowić podstawę do odmowy rozpoznania sprawy przez sąd powszechny o legalności zastosowania przepisów dekretu PKWN w zakresie oceny tego, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład nieruchomości ziemskiej, o której mowa w art. 2 ust. 1 lit. e tego dekretu.

Art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, zdaniem skarżących, pozostaje niezgodny z Konstytucją, jeżeli będzie rozumiany w ten sposób, że w aktualnym stanie prawnym może stanowić podstawę do sformułowania żądania przez Skarb Państwa powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie ustalenia prawa własności wywodzonego z art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN.

3.2. Zarzuty sformułowane w skargach odnoszą się do postępowania prowadzonego przed sądem powszechnym w przedmiocie uzgodnienia treści księgi wieczystej, na co jednoznacznie wskazuje sformułowanie przedmiotu postępowania (zob.: wyrok sądu apelacyjnego z 23 września 2010 r., sygn. akt I ACa 76/06). Podstawą prawną dla tego typu postępowań jest art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, wskazany również jako jeden z przepisów wymagających kontroli konstytucyjności. Ma on następującą treść: „w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności”.

Postępowanie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wszczynane na podstawie ustawy o księgach wieczystych i hipotece ma różne funkcje. Jedną z nich jest wzruszenie domniemania prawnego wynikającego z art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Wybór procesowej formuły postępowania rozpoznawczego na podstawie art. 10 tej ustawy oznacza, że muszą być zachowane jego zasadnicze elementy konstrukcyjne i to niezależnie od przyczyny pojawiającej się niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, a także niezależnie od treści zgłoszonego żądania przez stronę powodową zmierzającego do usunięcia tej niezgodności (wyrok Sądu Najwyższego z 7 marca 2013 r., sygn. akt IV CSK 409/12, Lex nr 1314433).

Powództwo z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece nie może być traktowane jako uniwersalny instrument służący do weryfikowania wszelkich zdarzeń prawnych dotyczących nieruchomości mających założone księgi wieczyste. Roszczenie, o którym mowa w tym artykule, to uprawnienie do ustalenia wprost przez sąd istnienia prawa podmiotu tego roszczenia. Przedmiotem takiego procesu jest bowiem przede wszystkim doprowadzenie treści księgi wieczystej do jej rzeczywistego, aktualnego w dacie orzekania, stanu prawnego. Powód w takim procesie może domagać się wpisania swego prawa, które dotąd nie było wpisane, o ile zostanie dowiedzione, że prawo to ciągle mu przysługuje (wyrok Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 2011 r., sygn. akt IV CSK 602/10, Lex nr 1111024). Stąd też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z 15 marca 2006 r., sygn. akt III CZP 106/05 (OSNC nr 10/2006, poz. 160), wskazał, że powództwo to musi być odczytywane w powiązaniu z przepisami normującymi uprawnienie do składania wniosków o wpis w księgach wieczystych, ponieważ inaczej dochodziłoby do sytuacji takich, że stan prawny ustalony w wyniku postępowania przewidzianego w art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece nie mógłby zostać skutecznie przeniesiony do księgi.

W prowadzonej przez Trybunał sprawie istotne jest wyjaśnienie zakresu kognicji sądu powszechnego orzekającego w ramach powództwa o ustalenie treści księgi wieczystej w sytuacji, gdy żądanie wpisu wywodzone jest z rozstrzygnięć administracyjnych. Zgodnie z jedną z linii orzeczniczych, w postępowaniu o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym sąd nie może samodzielnie dokonywać ustaleń i ocen zastrzeżonych dla organów administracyjnych i wymagających decyzji tych organów.

Do wyjaśnienia orzeczeń odnoszących się do zagadnienia wpływu rozstrzygnięć administracyjnych na powództwo w trybie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, konieczne jest również przywołanie stanowiska SN wyrażonego w uchwale z 27 września 1991 r., sygn. akt III CZP 90/91 (OSNC nr 5/1992, poz. 72; powtórzonym m.in. w wyroku SN z 16 listopada 2004 r., sygn. akt III CK 322/04, Lex nr 585800). Istota rozstrzygniętego wówczas zagadnienia prawnego sprowadzała się, zdaniem SN, do kwestii, czy sąd, rozpoznając powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym opartym na twierdzeniu, że wpisanie Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości nastąpiło dlatego, że nieruchomość podlegała przeznaczeniu na cele reformy rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, jest władny, w sytuacji, gdy w rzeczywistości ta nieruchomość nie podpadała pod działanie przytoczonego przepisu, samodzielnie ustalić tę okoliczność. Sąd Najwyższy uznał, że do rozpoznania takiej sprawy nie jest powołany sąd powszechny: „rozstrzygnięcie sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej (…), w której powództwo opiera się na twierdzeniu, że wpis w księdze wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości dokonany został wskutek błędnego stwierdzenia zaświadczeniem wojewódzkiego urzędu ziemskiego, że nieruchomość jest przeznaczona na cele reformy rolnej według art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, zależy więc od uprzedniej decyzji wojewody stwierdzającej, czy nieruchomość podpada pod działanie powołanego przepisu”.

W niniejszej sprawie podstawą dokonania wpisu nie było zaświadczenie, lecz decyzje wydane w 1948 r.

Rozstrzyganie na podstawie § 5 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN o tym, czy dana nieruchomość podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN nie było regułą, czy też warunkiem formalnym każdej sprawy. Tryb ten był uruchamiany w sytuacjach spornych, kiedy właściciel nieruchomości uważał, że jego nieruchomość z określonych względów nie spełnia warunków określonych w tym przepisie i w związku z tym powinna być wyłączona spod jego działania, czyli nie powinna podlegać przejęciu na cele reformy rolnej w całości bądź części. Rozwiązanie spraw spornych następowało na drodze administracyjnej. Tym samym została wyłączona droga przed sądami powszechnymi w zakresie rozstrzygania o tym, czy określona nieruchomość (część nieruchomości) podpada pod przepisy dekretu PKWN (stanowisko przywołane w uchwale z 10 stycznia 2011 r. składu 7 sędziów NSA, sygn. akt I OPS 3/10, Lex nr 672624).

Zdaniem SN, jeżeli „podstawą wpisu prawa była decyzja administracyjna, decyzją tą sąd jest związany dopóty, dopóki we właściwym trybie nie dojdzie do jej wzruszenia” (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 9 października 2007 r., sygn. akt III CZP 46/07, OSNC nr 3/2008, poz. 30).

3.3. Wyrok sądu apelacyjnego z 23 września 2010 r. (sygn. akt I ACa 76/06), z którym skarżący wiążą naruszenie konstytucyjnych praw, zapadł w sprawie wszczętej pozwem z 12 marca 1997 r., której przedmiotem było uzgodnienie treści ksiąg wieczystych. Powód (Skarb Państwa) domagał się uzgodnienia treści księgi dla spornych nieruchomości. Podczas trwania postępowania (niespełna 13 lat) zaistniały okoliczności, mające znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy przed sądem powszechnym.

W tym kontekście konieczne jest przypomnienie, że w sprawie będącej przedmiotem rozstrzygania zostały wydane m.in. decyzje: z 29 kwietnia 1948 r., w której Wojewoda Poznański, a w wyniku wniesienia odwołania, w decyzji z 31 grudnia 1948 r. Minister Rolnictwa i Reform Rolnych, stwierdzili, że sporne nieruchomości ziemskie podlegają pod działanie art. 2 pkt 1 lit. e dekretu PKWN. Stały się one podstawą do dokonania wpisu w księdze wieczystej na rzecz Skarbu Państwa. Następnie w sprawie zostały wydane: decyzja Wojewody Poznańskiego z 12 listopada 1991 r. i decyzja z 30 czerwca 1992 r. Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, utrzymująca w mocy decyzję Wojewody, stwierdzające, że sporne nieruchomości nie podpadały pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN. Te dwa ostatnie rozstrzygnięcia stały się podstawą wykreślenia z działu II ksiąg wieczystych prowadzonych dla spornych nieruchomości Skarbu Państwa i wpisania M.F. Kolejnymi rozstrzygnięciami w sprawie były: decyzja Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 28 czerwca 2002 r., utrzymująca w mocy decyzję z 7 maja 2002 r. stwierdzającą nieważność decyzji z 12 listopada 1991 r. i decyzja z 30 czerwca 1992 r. ze względu na istnienie w obrocie prawnym decyzji z 1948 r. Wraz ze stwierdzeniem nieważności decyzji odpadła podstawa prawna do wpisania jako właściciela M.F.

Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku uzgadniającego treść księgi wieczystej na rzecz Skarbu Państwa, z którym skarżący wiążą naruszenie konstytucyjnych praw i obowiązków, odnosząc się do zakresu rozstrzygnięcia stwierdził, że postępowanie nie miało na celu stosowania nieobowiązujących przepisów dekretu PKWN, ale wyłącznie zbadanie, czy treść wpisów w księdze wieczystej odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu nieruchomości. Przedmiotowy wyrok kończy zatem pewien etap w staraniach podejmowanych przez skarżących o odzyskanie prawa własności. Równolegle były bowiem prowadzone postępowania administracyjne (i sądowoadministracyjne) mające na celu stwierdzenie nieważności decyzji z 1948 r.

Zdaniem Sądu Najwyższego, nawet w postępowaniu wieczystoksięgowym (a więc tym bardziej w postępowaniu wszczętym na mocy art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece) sąd nie jest władny zakwestionować zasadności kwalifikacji nieruchomości – jako przeznaczonej na cele reformy rolnej – przyjętej w zaświadczeniu wojewódzkiego urzędu ziemskiego, chyba że dysponuje późniejszą decyzją administracyjną odmiennie rozstrzygającą o charakterze nieruchomości w stosunku do przyjętej w zaświadczeniu (por. postanowienie SN z 3 sierpnia 2004 r., sygn. akt II CK 448/03, Lex nr 589958; wyrok SN z 8 lutego 2008 r., sygn. akt I CSK 371/07, Lex nr 457845, jak również liczne orzeczenia Sądu Najwyższego oraz sądów administracyjnych przywołanych w uzasadnieniu postanowienia SN z 22 czerwca 2012 r., sygn. akt II CSK 754/11 zapadłego w sprawie).

Natomiast zdaniem Sądu Najwyższego, w wypadkach, w których decyzja nie zapadła istnieje podstawa do przyjęcia, że zbadanie czy sporna nieruchomość podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN przynależy do drogi sądowej (wyrok SN z 6 października 2010 r., sygn. akt II CSK 174/10, Lex nr 621141). W rozpatrywanej przez Trybunał sprawie nie tylko taka decyzja zapadła, ale pozostaje – w myśl rozstrzygnięcia NSA z 13 września 2013 r. sygn. akt I OSK 2895/12, Lex nr 1557275 – ostateczna. W tym miejscu konieczne jest przypomnienie, że skarżący korzystali z trybu administracyjnego wzruszenia decyzji, a mimo wszystko żądali, aby kontrola takich decyzji odbywała się w postępowaniu przed sądem powszechnym.

Zarzuty podnoszone w skargach konstytucyjnych w istocie wiążą niekonstytucyjność art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece z przysądzeniem na rzecz Skarbu Państwa prawa własności wywodzonego z art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN. Tak postawiony zarzut nie oddaje w pełni stanu prawnego stanowiącego podstawę wydania rozstrzygnięcia przez sąd apelacyjny. Pomija decydujący dla rozstrzygnięcia element wskazujący, że uzgodnienie treści księgi wieczystej ze stanem rzeczywistym było wynikiem stwierdzenia nieważności decyzji Wojewody Poznańskiego z 1991 r. oraz Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 1992 r. Zatem w obrocie prawnym pozostały decyzje nacjonalizacyjne z 1948 r., tj. decyzja Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z 31 grudnia 1948 r. oraz wcześniejsze orzeczenie Wojewody Poznańskiego z 29 kwietnia 1948 r. i to te decyzje zostały wydane w oparciu o przepisy dekretu PKWN. Sąd Apelacyjny rozstrzygając sprawę, w związku z którą została wniesiona skarga konstytucyjna, nie stosował art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, a jedynie orzekał będąc związany pozostającymi w obrocie prawnym ostatecznymi rozstrzygnięciami administracyjnymi wydanymi na podstawie dekretu PKWN. Niedopuszczalne – z punktu widzenia spełnienia przesłanki konstytucyjnej kontroli w trybie skargi – jest twierdzenie, że podstawę prawną ostatecznego rozstrzygnięcia, z którym wiązane jest naruszenie konstytucyjnych wolności i praw, stanowią w istocie wszystkie przepisy, które stały się podstawą prawną każdego z rozstrzygnięć administracyjnych stanowiących materiał dowodowy mający wykazać niezgodność między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości.

Marszałek Sejmu w stanowisku przesłanym w sprawie zasadnie zwrócił uwagę, że w skargach konstytucyjnych wielokrotnie pojawia się sformułowanie, iż art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowił podstawę do „przysądzenia” lub „przyznania” własności spornej nieruchomości Skarbowi Państwa, czy też „pozbawienia” bądź „odebrania” prawa własności osobom, które nabyły je na podstawie ważnej umowy, mają charakter mylący i chociaż służą budowaniu argumentacji wiążącej historyczne działanie dekretu PKWN z aktualnym stanem prawnym, nie można ich traktować nawet jako użytecznego skrótu myślowego. W systemie prawa polskiego, na co także zwrócił uwagę Trybunał, deklaratywny charakter wpisu własności nieruchomości w księdze wieczystej sprawia, że nie może być mowy o tak rozumianych skutkach dokonania korekty wpisu. Trybunał podziela stanowisko Marszałka, że zarzuty podnoszone w skargach konstytucyjnych wykazują wyraźną nieadekwatność (nieprzystawalność) podnoszonych w nich zarzutów wobec rzeczywistej treści normatywnej tego przepisu.

Biorąc pod uwagę charakter postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej, należy stwierdzić, że nie ma związku pomiędzy podstawą prawną orzeczenia ostatecznego a przepisami, których kontroli konstytucyjności domagają się skarżący (art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN oraz § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN). Zgodnie bowiem z art. 79 Konstytucji w postępowaniu inicjowanym skargą konstytucyjną przedmiotem kontroli może być jedynie przepis, który miał wpływ na treść ostatecznego rozstrzygnięcia o konstytucyjnych prawach lub wolnościach (zob. np. wyroki TK z: 29 kwietnia 2008 r., sygn. SK 11/07, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 47; 22 listopada 2005 r., sygn. SK 8/05, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 117 i powołane tam orzecznictwo). Nie chodzi przy tym o formalnie rozumianą podstawę orzeczenia, lecz o normę, która znalazła rzeczywiście zastosowanie przy orzekaniu. Poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego przepis powinien determinować rozstrzygnięcie o konstytucyjnych prawach lub wolnościach skarżącego. Oznacza to, że nie jest rozstrzygające czy zaskarżona norma została wskazana w sentencji, czy w uzasadnieniu ostatecznego orzeczenia (zob. np. postanowienia TK z: 21 października 2003 r., sygn. SK 41/02 i 14 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124 oraz wyroki TK z: 15 czerwca 2004 r., sygn. SK 43/03, OTK ZU nr 6/A/2004, poz. 58, 7 marca 2006 r., sygn. SK 11/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 27).

W skargach eksponowana jest linia orzecznicza dopuszczająca kontrolę aktów administracyjnych przez sąd powszechny w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej (z przywołaniem orzecznictwa). Odmowa kontroli decyzji z 1948 r. została potraktowana przez skarżących jako naruszenie prawa do sądu poparte wzorcem kontroli z art. 45 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 177 Konstytucji. W skargach nie zawarto jednak argumentów wykazujących, w jaki sposób kontrola aktu administracyjnego w postępowaniu sądowoadministracyjnym może prowadzić do naruszenia prawa do sądu.

Nie jest również dopuszczalne wydanie orzeczenia merytorycznego w odniesieniu do zarzutów wskazujących, że zakwestionowane przepisy pozostają niekonstytucyjne w zakresie, w jakim mogą stanowić podstawę do orzekania po 1958 r. o tym, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład nieruchomości ziemskiej. Zarzut pozostaje oczywiście bezzasadny, bowiem ze stanu przedstawionego w sprawie nie wynika, aby rzeczywiście taka sytuacja miała miejsce. Wprost przeciwnie, decyzje, które zdeterminowały treść wyroku sądu apelacyjnego, zostały wydane w 1948 r.

Mając na uwadze dotychczasowe ustalenia, zarzut dotyczący wyłączenia przez przepisy kompetencji sądów powszechnych do orzekania i rozpoznawania spraw, pozostaje również oczywiście bezzasadny. W stosunku do art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN oraz § 5 ust. 1 rozporządzenia wykonawczego do dekretu PKWN dlatego, że nie stanowiły one podstawy wyroku, z którym skarżący wiążą naruszenie konstytucyjnych praw i wolności, a w stosunku do art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez to, że nie ma związku normatywnego z tak sformułowanym zarzutem.

Biorąc pod uwagę powyższe stanowisko Trybunał stwierdza, że nie jest dopuszczalne orzekanie merytoryczne w sprawie. Oznacza to ziszczenie przesłanek prowadzących do umorzenia postępowania.

Nie jest również dopuszczalne rozpatrzenie przez Trybunał Konstytucyjny podnoszonych w skargach konstytucyjnych zarzutów mających wykazać uchylanie się od rozpoznania sprawy cywilnej lub, jak to nazywają skarżący, „błędów logicznych” w postępowaniu sądu orzekającego. Przedmiotem kontroli w postępowaniu przed Trybunałem jest m.in. zgodność przepisów prawa z Konstytucją bądź ustawami, a nie ocena aktów stosowania prawa (por. np. postanowienia TK z: 25 października 2000 r., sygn. Ts 54/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 275 i 3 sierpnia 2001 r., sygn. Ts 63/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 208). Usunięciu błędów w postępowaniu przed sądem apelacyjnym służy np. środek zaskarżenia w postaci skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego.

W tej sytuacji nie został spełniony wymóg, aby przepisy, których kontroli konstytucyjności domagają się skarżący, determinowały rozstrzygnięcie o konstytucyjnych prawach lub wolnościach skarżących. Uzasadnia to umorzenie postępowania.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

We wniesionych skargach konstytucyjnych skarżący P.R. oraz spółka Capital Investment sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu zawarli wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 23 września 2010 r. (sygn. I ACa 76/06).

Wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego skarżący uzasadnili tym, że wykonanie wyroku może wywołać w stosunku do nich nieodwracalne skutki prawne związane z dużym uszczerbkiem w postaci definitywnego pozbawienia prawa własności do nieruchomości, m.in. przez dokonanie niekorzystnych rozporządzeń nieruchomościami przez Skarb Państwa, w sposób uniemożliwiający skarżącym późniejsze ich odzyskanie (np. przez ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych na rzecz osób trzecich).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania wyroku, decyzji lub innego orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, może zostać wydane, jeżeli wykonanie tego orzeczenia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego, lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny albo inny ważny interes skarżącego.

Postanowienie tymczasowe jest instytucją związaną ściśle ze skargą konstytucyjną. Trybunał Konstytucyjny zauważa, że skoro skarga konstytucyjna jest środkiem ochrony praw i wolności o charakterze subsydiarnym i nadzwyczajnym, to również taki charakter należy nadać postanowieniu tymczasowemu. Dlatego też środek ten na etapie poprzedzającym merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy powinien być wykorzystywany jedynie wyjątkowo (por. postanowienia TK 26 września 2001 r., sygn. SK 28/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 7 i 16 października 2012 r., sygn. SK 54/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 117).

W doktrynie podnosi się, że wydając postanowienie tymczasowe TK wychodzi poza granice swojej właściwości i ingeruje bezpośrednio w postępowanie sądowe lub egzekucyjne (por. M. Masternak-Kubiak, Procedura postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, [w:] Skarga konstytucyjna, red. J. Trzciński, Warszawa 2000, s. 183). Postanowienie tymczasowe ma charakter prewencyjny i łączy się z dwoistym charakterem skargi konstytucyjnej: 1) jako środka ochrony praw i wolności oraz 2) jako środka do wszczęcia postępowania o uchylenie niekonstytucyjnego aktu prawnego (por. B. Szmulik, Skarga konstytucyjna. Polski model na tle porównawczym, Warszawa 2006, s. 221). Rozstrzygnięcie podejmowane przez TK w sprawie wydania postanowienia tymczasowego jest rozstrzygnięciem formalnym, akcesoryjnym, a w przypadku wstrzymania wykonania skarżącego aktu – o ograniczonym zasięgu czasowym.

Okoliczności sprawy będącej przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału nie dają podstawy do skorzystania z możliwości przewidzianej w art. 50 ust. 1 ustawy o TK. Skarżący ograniczyli się jedynie do przytoczenia formuły w zakresie zasad wydawania postanowień tymczasowych, bez szczegółowego wyjaśnienia, w jaki sposób miałoby dojść do nieodwracalnego uszczerbku. Sam zaś fakt złożenia skargi konstytucyjnej i liczba sformułowanych w niej zarzutów nie uzasadniają automatycznie konieczności wydania postanowienia tymczasowego. Na marginesie należy zauważyć, że treść ksiąg wieczystych PO1P/00002676/7, PO1P/00133860/1, PO1P/00205738/3 została uzgodniona przed skierowaniem skarg konstytucyjnych, stąd żądanie wstrzymania wykonania wyroku w tym zakresie było bezprzedmiotowe.

Określone ustawowo przesłanki wydania postanowienia tymczasowego, ze względu na wyjątkowy charakter tego środka prawnego, muszą być interpretowane ściśle.

Wobec powyższego Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.