1. Skargą konstytucyjną z 13 czerwca 2011 r. skarżący wniósł o stwierdzenie, że art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm.; dalej: u.u.s.r.) w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do jednorazowego odszkodowania osobom podlegającym ubezpieczeniu rolniczemu, które doznały stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej w związku z prowadzoną działalnością pozarolniczą, jest niezgodny z art. 32 w związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji.

Skarga została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym: wyrokiem z 22 lutego 2011 r. (sygn. akt VUa 45/10) Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim oddalił apelację powoda od wyroku Sądu Rejonowego w Piotrkowie Trybunalskim oddalającego odwołanie od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Placówki Terenowej w Tomaszowie Mazowieckim (dalej: KRUS). Decyzja ta odmawiała prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu rolniczej choroby zawodowej.

Skarżący jest rolnikiem i jednocześnie prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą.

Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w Tomaszowie Mazowieckim stwierdził u skarżącego chorobę zawodową wynikającą z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.

Skarżący nie był ubezpieczony w ZUS, zatem nie mógł skorzystać z uprawnień związanych z ubezpieczeniem powszechnym w zakresie wypadków i chorób zawodowych. Jednocześnie nie mógł uzyskać jednorazowego odszkodowania określonego w art. 10 ust. 1 u.u.s.r., gdyż jego choroba zawodowa nie była związana z działalnością rolniczą.

Zdaniem skarżącego przepisy regulujące ubezpieczenie społeczne rolników nie zapewniają właściwej ochrony ubezpieczeniowej osobom wykonującym dwa rodzaje działalności zarobkowej – rolniczą i pozarolniczą. Skarżący dostrzega niekonsekwencje ustawodawcy: z jednej strony, możliwe jest objęcie ubezpieczeniem rolniczym osoby, która będąc rolnikiem spełnia kryteria do objęcia tym ubezpieczeniem i jednocześnie wykonuje pozarolniczą działalność gospodarczą, a z drugiej strony, nie ma ona gwarancji pełnej ochrony ubezpieczeniowej z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej powstałej w związku z działalnością pozarolniczą. Osoba taka nie korzysta z ochrony ubezpieczeniowej na równi z osobą objętą ubezpieczeniem w ZUS z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.

Skarżący stwierdził, że ustawodawca wprowadził nierówne zasady pomiędzy osobami wykonującymi tylko pozarolniczą działalność gospodarczą a osobami prowadzącymi rolniczą działalności gospodarczą i jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą.

2. Pismem z 12 lutego 2013 r. Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Prokurator wskazał, że skarżący poddał kontroli art. 10 ust. 1 u.u.s.r. w całości. Ze skargi wynika, że wątpliwość konstytucyjną budzi jedynie art. 10 ust. 1 pkt 1 tej ustawy. Przepis ten był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy skarżącego przez sąd. Zarzut dotyczy jednego z warunków uzyskania przez osobę podlegającą rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu jednorazowego odszkodowania. Jednorazowe odszkodowanie w omawianym zakresie jest świadczeniem, które ma na celu jednorazowe naprawienie szkody majątkowej i niemajątkowej, jaka powstała na skutek wypadku przy pracy. Zdaniem Prokuratora, ustawodawca ma swobodę w kształtowaniu tego rodzaju świadczenia.

Ustawodawca przewidział jednorazowe odszkodowanie z tytułu doznanego stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, powstałego wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej, przysługujące ubezpieczonemu z tytułu podlegania rolniczemu ubezpieczeniu wypadkowemu. Nie jest to jednak świadczenie realizujące obowiązek zapewnienia obywatelom środków finansowych w razie wystąpienia ryzyk socjalnych wymienionych w art. 67 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem Prokuratora Generalnego art. 67 ust. 1 Konstytucji nie gwarantuje rolnikom prowadzącym pozarolniczą działalność gospodarczą prawa do świadczenia z zabezpieczenia społecznego, którego celem jest naprawienie szkody powstałej na skutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Art. 67 ust. 1 Konstytucji nie jest adekwatnym wzorcem kontroli. Niewłaściwym wzorcem kontroli jest także art. 32 Konstytucji. Skarżący nie wykazał, w jakie przysługujące mu konstytucyjne prawa ingeruje kwestionowany art. 10 ust. 1 pkt 1 u.u.s.r.

Prokurator podkreślił, że podniesiony przez skarżącego problem nie dotyczy konstytucyjności art. 10 ust. 1 pkt 1 u.u.s.r., lecz związany jest z uregulowaniem rodzajów tytułów ubezpieczeniowych rodzących obowiązki składkowe rolników prowadzących jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą. Brak możliwości uzyskania jednorazowego odszkodowania nie wynika z art. 10 ust. 1 pkt 1 u.u.s.r., ale z braku systemowego rozwiązania tego problemu. Kwestia ta pozostaje jednak poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego.

3. Marszałek Sejmu pismem z 24 czerwca 2013 r. wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Skarżący w petitum skargi podniósł problem braku regulacji prawnej, która jego zdaniem powinna wynikać z kwestionowanej regulacji.

Zdaniem Marszałka skarżący niewłaściwie przedstawił przedmiot zaskarżenia. Podstawą kontroli powinien być jedynie art. 10 ust. 1 pkt 1 u.u.s.r. w zakresie, w jakim przepis ten nie przyznaje prawa do jednorazowego odszkodowania osobom podlegającym ubezpieczeniu rolniczemu, które doznały stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek choroby zawodowej w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.

Dopuszczalność wniesienia skargi konstytucyjnej w sprawie jest warunkowana wykazaniem, że świadczenie jednorazowego odszkodowania osobom podlegającym ubezpieczeniu rolniczemu, które doznały stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek choroby zawodowej w związku z prowadzoną działalnością pozarolniczą mieści się w sferze „minimum” zabezpieczenia społecznego. Warunek ten nie został spełniony przez skarżącego.

W dotychczasowym orzecznictwie TK nie ma wypowiedzi wskazujących, że jednorazowe odszkodowanie rolnicze jest świadczeniem mieszczącym się w „minimum” zabezpieczenia społecznego. Marszałek porównał jednorazowe odszkodowanie w powszechnym systemie ubezpieczeń społecznych oraz w systemie ubezpieczeń społecznych rolników. Wskazał, że jednorazowe odszkodowanie jest jednym z kilku elementów składających się na określony system ubezpieczenia społecznego. Nie mieści się ono w „minimum” prawa do zabezpieczenia społecznego.

Marszałek podniósł również, że skarżący domaga się kontroli zaniechania ustawodawczego. Trybunał Konstytucyjny nie może rozpatrywać takiego zarzutu, a zatem postępowanie należy umorzyć.

4. Zarządzeniem Trybunału Konstytucyjnego z 22 maja 2013 r. powołano biegłych do sporządzenia ekspertyz w niniejszej sprawie. Celem ekspertyz było udzielenie odpowiedzi na pytania: Jaka jest różnica między sytuacją ubezpieczeniową rolnika, który zgodnie z art. 5a u.u.s.r. rozpocznie prowadzenie działalności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy prowadzeniu tej działalności, i który podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, gdy płaci on jedną składkę (art. 17 ust. 1 u.u.s.r.) i sytuacją rolnika, który płaci, zgodnie z art. 17 ust. 2 u.u.s.r., składkę w wysokości dwukrotności kwoty ustalonej w sposób określony w jej art. 17 ust. 1; Jakie następstwa/skutki dla praw osoby ubezpieczonej w KRUS, o której mowa w art. 5a ust. 1 u.u.s.r. ma to, że składka za takiego ubezpieczonego wynosi dwukrotność kwoty ustalonej w sposób określony w art. 17 ust. 1 u.u.s.r.; Czy takie ubezpieczenie należy traktować jako rodzaj „rozszerzonego ubezpieczenia społecznego”; Czy z tej składki wynikają inne zobowiązania KRUS wobec rolnika w związku z wystąpieniem zdarzenia z ubezpieczenia społecznego związanego z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej; Czy w doktrynie ubezpieczeń społecznych pod pojęciem „zabezpieczenie społeczne” rozumie się także jednorazowe odszkodowanie.

4.1. 25 czerwca 2013 r. ekspertyzę przedstawiła I. Jędrasik-Jankowska (ekspertyza w aktach sprawy).

W celu realizacji prawa z art. 67 Konstytucji, państwo może wybrać formę zabezpieczenia społecznego, jaką jest forma zaopatrzeniowa, pomocowa i ubezpieczeniowa. Biegła wskazała, że istnieją cechy wspólne systemu ubezpieczenia społecznego i ubezpieczenia społecznego rolników. Po pierwsze, dotyczą one tych samych ryzyk ubezpieczeniowych. W obu systemach ochrona sytuacji niezdolności do zarobkowania i utraty żywiciela dokonuje się w trybie ochrony udzielanej z tzw. ogólnego stanu zdrowia albo z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Kwalifikacja wypadku lub choroby zawodowej ma znaczenie w odniesieniu do zdarzenia, do którego doszło przy wykonywaniu działalności na rzecz konkretnego płatnika składki na ubezpieczenie społeczne. Jeśli dana osoba jest zwolniona ze składki, nie może otrzymać ochrony z tego tytułu.

Ubezpieczenie wypadkowe w obu systemach (powszechnym i rolniczym) przewiduje wypłatę jednorazowego odszkodowania za doznany uszczerbek na zdrowiu, utratę małżonka albo żywiciela. Fundusz ubezpieczenia wypadkowego tworzony jest tylko na koszt płatnika. Stopę składki na to ubezpieczenie ustala się w zależności od kategorii ryzyka dla danej grupy działalności. W systemie ubezpieczenia rolniczego fundusz wypadkowy jest tworzony ze składek rolników. Biegła wskazała, że każdy z elementów powszechnego ubezpieczenia społecznego, ma odrębny zakres przedmiotowy, odrębny fundusz, odrębną składkę i odrębny krąg podmiotów podlegających ubezpieczeniu.

Ubezpieczenie wypadkowe obejmuje zasiłki chorobowe, renty z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinne oraz jednorazowe odszkodowanie w razie zajścia ryzyka czasowej niezdolności do pracy lub całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy i ryzyka utraty żywiciela, jeśli przyczyną tych sytuacji życiowych jest wypadek przy pracy albo choroba zawodowa. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby objęte ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Nie ma obowiązku ubezpieczenia wypadkowego w sytuacji „zbiegowego” zwolnienia danego tytułu ubezpieczenia emerytalnego i rentowego albo zwolnienia podmiotowego.

Zasada, w myśl której ochrona wypadkowa uzależniona jest nie od rodzaju działalności (istnienia zagrożenia), ale od jednoczesności braku zwolnienia z opłacania obowiązkowej składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu tej działalności oznacza, że osoba prowadząca tylko działalność pozarolniczą podlega ochronie w razie wypadku przy wykonywaniu tej działalności, ale jeśli ma także umowę o pracę, to już tej ochronie nie podlega. Gdyba osoba ta uległa wypadkowi przy wykonywaniu działalności pozarolniczej, możliwe skutki tego wypadku będą podlegały ochronie jako zdarzenia z tzw. ogólnego stanu zdrowia. Poszkodowany otrzyma z ubezpieczenia chorobowego zasiłek chorobowy, a w razie całkowitej lub częściowej niezdolności do zarobkowania – rentę z ubezpieczenia rentowego, jeśli spełnia warunki co do stażu ubezpieczeniowego.

Przyjmowana na gruncie wykładni językowej przepisów zasada powiązania obowiązku ubezpieczenia wypadkowego z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego prowadzi do sytuacji, że swoisty przywilej zwolnienia z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego przekłada się na ewentualne całkowite pozbawienie ochrony w razie niezdolności do pracy i utraty żywiciela spowodowane wypadkiem przy pracy. Ma to charakter dyskryminujący. Konstrukcja taka jest sprzeczna z założeniami ubezpieczenia wypadkowego, jako ubezpieczenia finansowanego wyłącznie przez płatników.

Ubezpieczenie wypadkowe zostało skonstruowane jako obowiązkowe albo jako zbędne. Nie można mówić w tej sytuacji o zbiegu tytułów do ubezpieczenia wypadkowego. Nie jest możliwe, by za składkę opłaconą przez jednego płatnika nabyć prawa do świadczeń wypadkowych z tytułu szkody, która wystąpiła u innego płatnika.

W ocenie biegłej, konstrukcja polegająca na powiązaniu ubezpieczenia wypadkowego z ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym nie jest właściwa. Powinna być ona zastąpiona koncepcją niezależności ubezpieczenia wypadkowego, wywiedzioną z interpretacji celowościowej i systemowej uwzgledniającej założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego.

Biegła przedstawiła zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników i wskazała komponenty tego ubezpieczenia. Art. 5a u.u.s.r. pozwala na opłacanie składki emerytalno-rentowej i zwalnia z obowiązku opłacania składki emerytalnej i rentowej z ubezpieczenia powszechnego. Wprowadza zasadę pierwszeństwa tytułu rolniczego przy zbiegu z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej. Działa on jedynie w odniesieniu do ubezpieczeń emerytalnych i rentowych obejmujących ochroną ryzyko ogólne. Nie może dotyczyć zbiegu ryzyka wypadku przy wykonywaniu określanej działalności i wypadku przy pracy rolniczej.

Ubezpieczenie od wypadku przy pracy w rolnictwie nie może zapewnić ochrony w razie wypadku przy prowadzeniu działalności gospodarczej, tak jak ubezpieczenie od wypadku przy pracy w jednym przedsiębiorstwie nie zapewnia świadczeń w razie doznania urazu u innego pracodawcy lub zleceniodawcy. Między ubezpieczeniem wypadkowym rolników i ubezpieczeniem wypadkowym z tytułów nierolniczych zachodzą różnice co do zakresu działania. Ubezpieczenie wypadkowe, na gruncie u.u.s.r., wypłaca wyłącznie jednorazowe odszkodowanie za doznany uszczerbek na zdrowiu lub śmierć ubezpieczonego. Jeśli skutkiem wypadku będzie także całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym, rentę wypłacać będzie ubezpieczenie emerytalno-rentowe.

Konstrukcja ustawowa objęcia ubezpieczeniem rolniczym rolników, prowadzących jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą, jest następująca: a) osoby spełniające warunki określone w art. 5a u.u.s.r. podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z art. 16 i ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu (art. 7 u.u.s.r.), b) art. 5a u.u.s.r. wskazuje pierwszeństwo ubezpieczenia emerytalno-rentowego w zbiegu z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej. Oznacza to, że ustaje obowiązek wnoszenia składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z ZUS, c) kontynuowanie ubezpieczenia społecznego rolników przez osobę prowadzącą jednocześnie działalność gospodarczą wiąże się z obowiązkiem opłacania składki tylko na ubezpieczenie emerytalno-rentowe w podwójnej wysokość (art. 17 u.u.s.r.). Składka ta nie przenosi się na zakres udzielanej ochrony, ale może mieć wpływ na wysokość emerytury lub renty rolniczej, d) rolnik nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej na podstawie art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, e) rolnik prowadzący jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą ma prawo do określonych świadczeń z ubezpieczenia rolniczego. Są nimi: emerytura w razie osiągnięcia wieku emerytalnego, renta rolnicza w razie niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z ogólnego stanu zdrowia albo z powodu wypadku przy pracy rolniczej, renta rodzinna (z ogólnego stanu zdrowia albo z powodu wypadku przy pracy rolniczej w razie śmierci ubezpieczonego), jednorazowe odszkodowanie w razie wypadku przy pracy rolniczej.

4.2. 28 czerwca 2013 r. ekspertyzę przedstawił K. Ślebzak. Wskazał on, że każdy rolnik objęty zakresem art. 5a u.u.s.r. – podlegający ubezpieczeniu rolniczemu i podejmujący równocześnie działalność gospodarczą płaci składkę na podstawie art. 17 ust. 2 u.u.s.r. Nie może płacić składki na podstawie art. 17 ust. 1 u.u.s.r. Wyżej określona składka dotyczy tylko składki emerytalno-rentowej. Natomiast składka na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie jest ustalana w równej wysokości dla wszystkich rodzajów ubezpieczeń i jest określona w rozdziale 2A u.u.s.r. Rolnik prowadzący działalność gospodarczą i podlegający ubezpieczeniu rolniczemu płaci zatem na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie jedną składkę w takiej samej wysokości jak rolnik nieprowadzący pozarolniczej działalności gospodarczej.

W zakresie ubezpieczenia emerytalno-rentowego, nie ma żadnej różnicy w uprawnieniach pomiędzy rolnikiem nieprowadzącym działalności pozarolniczej, który płaci składkę na podstawie art. 17 ust. 1 u.u.s.r. oraz rolnikiem, który taką działalność prowadzi i płaci składkę na podstawie art. 17 ust. 2 u.u.s.r. Rolnik określony w art. 5a u.u.s.r. nie nabywa żadnych dodatkowych uprawnień z tytułu płacenia podwójnej składki. Nie zwiększa się zakres jego ochrony, ani wysokość świadczeń emerytalno-rentowych. Nie wynikają z tego inne zobowiązania KRUS wobec takiego rolnika w związku z zaistnieniem zdarzenia z ubezpieczenia społecznego związanego z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej. Z racji płacenia podwójnej składki emerytalno-rentowej nie przysługują świadczenia wynikające z ubezpieczenia wypadkowego oraz na wypadek choroby i macierzyństwa. Nie można przyjąć, że mamy do czynienia z szerszym zakresem ubezpieczenia społecznego. Z przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników ani z ustaw regulujących powszechne ubezpieczenie społeczne nie wynika większy zakres ochrony dla osób płacących podwójną składkę na podstawie art. 17 ust. 2 u.u.s.r

W systemie powszechnym występuje relacja składka – świadczenie, odzwierciedlająca zasadę sprawiedliwości w kształtowaniu ubezpieczenia społecznego. Składka jest ceną ochrony ubezpieczeniowej. Jej wysokość powinna wpływać na wysokość świadczenia. W ubezpieczeniu wypadkowym wysokość składki zależy od szkodowości działalności prowadzonej przez płatnika. W ubezpieczeniu społecznym rolników, wyżej wskazana zależność nie występuje. Zdaniem biegłego, nazywanie systemu zabezpieczenia społecznego rolników ubezpieczeniem jest nieprawidłowe. System ten nie ma cech ubezpieczenia społecznego. Należy raczej traktować go jako zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczną.

W wypadku rolników prowadzących działalność gospodarczą dochodzi do powiązania możliwości podlegania ubezpieczeniu rolniczemu z wysokością dochodu osiąganego z pozarolniczej działalności gospodarczej. Warunkiem kontynuowania podlegania ubezpieczeniu rolniczemu jest to, aby kwota należnego podatku dochodowego od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za poprzedni rok, nie przekraczała tzw. kwoty granicznej. Po przekroczeniu tej kwoty rolnik przestaje podlegać ubezpieczeniu rolniczemu. Świadczenia z KRUS realizują raczej funkcję socjalną niż odzwierciedlającą regułę sprawiedliwości. Podwójna wysokość składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe została wprowadzona w 2003 r. Uszczelniono wówczas system ubezpieczenia społecznego rolników dla rolników prowadzących jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą. Biegły wskazał, że nie są mu znane źródła dotyczące znaczenia podwójnej składki.

Biegły stwierdził, że nie prowadzi się obecnie rozważań doktrynalnych odnoszących się wprost do kwestii czy jednorazowe odszkodowanie jest, czy nie jest elementem zabezpieczenia społecznego. W przeszłości jednorazowe odszkodowanie miało charakter cywilnoprawny, ale instytucja ta zmieniała się. Obecnie jest elementem ubezpieczeń społecznych.

Biegły wypowiedział się o konstytucyjnym znaczeniu zabezpieczenia społecznego. Stwierdził, że nie zna opracowań, w których wprost dyskutowano by tematykę jednorazowego odszkodowania jako świadczenia, które można by uznać za świadczenie z zabezpieczenia społecznego. Zaliczenie tego świadczenia do zabezpieczenia społecznego może wynikać z tego, że kwestia ta nie jest aktualnie postrzegana jako problematyczna. O przynależności do określonego systemu świadczeń z ubezpieczenia społecznego czy szerzej z zabezpieczenia społecznego, zdecydował ustawodawca.

Zdaniem biegłego, jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego jest świadczeniem z zabezpieczenia społecznego. W doktrynie pojęcie „zabezpieczenie społeczne” rozumie się szeroko.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Merytoryczne rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny skargi konstytucyjnej jest uzależnione od spełnienia przez nią wymogów formalnych, wynikających m.in. z art. 79 Konstytucji oraz art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Badanie dopuszczalności wystąpienia ze skargą konstytucyjną odbywa się na etapie wstępnej kontroli, o której mowa w art. 36 ustawy o TK. Zakończenie wstępnego rozpoznania skargi nie wyklucza oceny warunków jej wniesienia na dalszym etapie postępowania. Badanie ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania, jest bowiem konieczne na każdym etapie postępowania aż do wydania orzeczenia w sprawie (por. postanowienie z 3 sierpnia 2011 r., sygn. SK 13/09, OTK ZU nr 6/A/2011, poz. 68 i powołane tam orzecznictwo).

Trybunał, rozpoznając sprawę merytorycznie, nie jest związany ustaleniami zawartymi w zarządzeniu lub postanowieniu kończącym wstępne rozpoznanie (por. postanowienie pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego z 21 marca 2007 r., sygn. SK 40/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 36 i powołane tam orzecznictwo). Trybunał, analizując dopuszczalność merytorycznego orzekania w sprawie, może zatem dojść do wniosków odmiennych niż te, które zostały uprzednio wyrażone w postanowieniu wydanym na etapie wstępnego rozpoznania konkretnej skargi konstytucyjnej (por. powołane postanowienie o sygn. SK 13/09).

2. Zgodnie z art. 79 Konstytucji oraz art. 46 ust. 1 i art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, przedmiotem skargi konstytucyjnej może być taka regulacja, która stanowiła podstawę ostatecznego orzeczenia o konstytucyjnych prawach, wolnościach lub obowiązkach podmiotu występującego ze skargą konstytucyjną. Kwestionowany przepis musi być przyczyną niedozwolonej ingerencji w sferę konstytucyjnych praw, wolności lub obowiązków skarżącego.

3. W rozpatrywanej sprawie, skarżący jako podstawę skargi konstytucyjnej przyjął art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm.; dalej: u.u.s.r.), zgodnie z którym jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej. Przepis ten był podstawą wyroku Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z 22 lutego 2011 r. (sygn. akt VUa 45/10), na podstawie którego skarżącemu odmówiono prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu rolniczej choroby zawodowej. Było to ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie, doręczone skarżącemu 19 marca 2011 r. Skarga konstytucyjna została wniesiona 13 czerwca 2011 r., a zatem zachowany został ustawowy trzymiesięczny termin jej złożenia.

4. Przedmiotem skargi konstytucyjnej jest art. 10 ust. 1 u.u.s.r. w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do jednorazowego odszkodowania osobie podlegającej ubezpieczeniu rolniczemu, która doznała stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej w związku z prowadzoną działalnością pozarolniczą.

Skarżący wniósł o kontrolę całego art. 10 ust. 1 u.u.s.r. Z treści skargi wynika, że jego wątpliwości konstytucyjne budzi tylko art. 10 ust. 1 pkt 1 u.u.s.r., który stanowił podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Zarzut skarżącego dotyczy naruszenia kwestionowanym przepisem art. 32 w związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji. Twierdzi on, że obowiązujące przepisy związane z ubezpieczeniem społecznym rolników nie zapewniają właściwej ochrony ubezpieczeniowej osobom wykonującym dwa rodzaje działalności zarobkowej (rolniczą i pozarolniczą). Narusza to równość w prawie do zabezpieczenia społecznego.

5. W systemie ubezpieczeń społecznych funkcjonuje system powszechny oraz system ubezpieczenia społecznego rolników. Systemy te są rozłączne, chociaż ustawodawca dopuszcza w tym względzie wyjątki, np. gdy osoba prowadząca działalność gospodarczą może podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników (por. art. 5a u.u.s.r.). System powszechny obejmuje ubezpieczenia: a) emerytalne, b) rentowe, c) chorobowe d) wypadkowe. Każde z nich ma odrębny zakres przedmiotowy, fundusz, składkę i krąg podmiotów podlegających ubezpieczeniu. System ubezpieczeń rolników składa się, z: a) ubezpieczenia emerytalno-rentowego, finansowanego ze składek wnoszonych przez ubezpieczonych i w znacznym stopniu z dotacji z budżetu państwa, b) ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego finansowanego z funduszu składkowego, tworzonego wyłącznie ze składek wnoszonych przez ubezpieczonych.

Zarówno w systemie powszechnym, jak i w systemie rolniczym z ubezpieczenia wypadkowego, można wypłacić jednorazowe odszkodowanie za doznany uszczerbek na zdrowiu albo utratę małżonka lub żywiciela. Fundusz ubezpieczenia wypadkowego tworzony jest tylko na koszt płatnika. Stopę składki na to ubezpieczenie ustala się w zależności od kategorii ryzyka dla danej grupy działalności. W systemie ubezpieczenia rolniczego fundusz wypadkowy jest tworzony ze składek rolników.

Art. 5a u.u.s.r. umożliwia rolnikowi prowadzącemu działalność gospodarczą opłacanie składki emerytalno-rentowej i zwalnia go z obowiązku opłacania składki emerytalnej i rentowej z systemu powszechnego. Przepis ten dotyczy jedynie ubezpieczeń emerytalnych i rentowych obejmujących ochroną ryzyko ogólne. Nie odnosi się on do ryzyka wypadku przy wykonywaniu określanej działalności i wypadku przy pracy rolniczej. Rolnik wskazany w art. 5a u.u.s.r., podejmując równocześnie działalność gospodarczą, płaci składkę na podstawie art. 17 ust. 2 u.u.s.r. Składka ta dotyczy składki emerytalno-rentowej.

Składka na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie jest ustalana w równej wysokości dla wszystkich rodzajów ubezpieczeń i jest określona w rozdziale 2A u.u.s.r. Rolnik prowadzący działalność gospodarczą i podlegający ubezpieczeniu rolniczemu płaci zatem na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie jedną składkę w takiej samej wysokości jak rolnik nieprowadzący pozarolniczej działalności gospodarczej.

Ubezpieczenie od wypadku przy pracy w rolnictwie nie może zapewnić ochrony w razie wypadku przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Podobnie jak ubezpieczenie od wypadku przy pracy w jednym przedsiębiorstwie nie zapewnia świadczeń w razie doznania urazu u innego pracodawcy lub zleceniodawcy.

Między ubezpieczeniem wypadkowym rolników i ubezpieczeniem wypadkowym z tytułów nierolniczych zachodzą różnice co do zakresu działania. Ubezpieczenie wypadkowe w ujęciu u.u.s.r. wypłaca wyłącznie jednorazowe odszkodowanie za doznany uszczerbek na zdrowiu lub śmierć ubezpieczonego. Jeśli skutkiem wypadku będzie także całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym, rentę wypłacać będzie ubezpieczenie emerytalno-rentowe.

5.1. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu doznania stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu powstałego wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej jest świadczeniem pieniężnym o charakterze zryczałtowanym. Ustala się je za każdy procent długotrwałego uszczerbku na zdrowiu (art. 13 u.u.s.r.). Świadczenie to ma podobny charakter do jednorazowego odszkodowania przysługującego z powszechnego ubezpieczenia wypadkowego (por. art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 11 i art. 12 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych; Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, ze zm.; dalej: ustawa wypadkowa z 2002 r.). W związku z tym można do niego odnieść ustalenia doktrynalne dotyczące jednorazowego odszkodowania przysługującego z powszechnego ubezpieczenia wypadkowego (por. T. Bińczycka-Majewska, Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” nr 5/2003, s. 20).

Jednorazowe odszkodowanie jest wypłacane z ubezpieczenia wypadkowego. W związku z tym, należy rozważyć sytuację prawną skarżącego w tym zakresie.

Po pierwsze, jednorazowe odszkodowanie z art. 10 ust. 1 pkt 1 u.s.r.r. jest wypłacane z ubezpieczenia społecznego rolników. Dotyczy ono okoliczności i ryzyk związanych z pracą w gospodarstwie rolnym. Wobec tego nie można się domagać, by przepis ten regulował ryzyko wypadku lub choroby zawodowej związanej z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej.

Po drugie, w wypadku rolnika objętego art. 5a u.u.s.r. ma miejsce sytuacja nietypowa. Płaci on bowiem składki z ubezpieczenia społecznego rolników (podwójną składkę na ubezpieczenie emerytalno-rentowe oraz składkę w takiej samej wysokości jak pozostali rolnicy na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie), a jednocześnie prowadzi działalność pozarolniczą i jest wyłączony z obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych. Konsekwencją tego jest to, że nie jest też objęty ubezpieczeniem wypadkowym z systemu powszechnego, przez co nie może się domagać jednorazowego odszkodowania na podstawie ustawy wypadkowej z 2002 r. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają bowiem tylko te osoby, które są objęte powszechnym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym.

Po trzecie, zasada, że ochrona wypadkowa uzależniona jest od jednoczesności braku zwolnienia z opłacania obowiązkowej składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu tej działalności oznacza, że osoba prowadząca tylko działalność pozarolniczą podlega ochronie w razie wypadku przy wykonywaniu tej działalności, ale jeśli jest ubezpieczona w KRUS, to ochronie tej już nie podlega. W konsekwencji, gdyba dana osoba uległa wypadkowi przy wykonywaniu działalności pozarolniczej, ewentualne skutki tego wypadku będą podlegały ochronie jako zdarzenia z tzw. ogólnego stanu zdrowia. Świadczenie zostanie wypłacone z ubezpieczenia emerytalno-rentowego.

5.2. Trybunał Konstytucyjny, mając na względzie ekspertyzy biegłych, dostrzega że zasada powiązania obowiązku ubezpieczenia wypadkowego z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego powoduje, że zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych, przekłada się na pozbawienie ochrony z tytułu ustawy wypadkowej z 2002 r. w razie niezdolności do pracy i utraty żywiciela spowodowane wypadkiem przy pracy. Rolnik może domagać się wówczas świadczenia emerytalno-rentowego z tzw. ogólnego stanu zdrowia.

6. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że skarżący kwestionuje abstrakcyjnie system zależności w ramach ubezpieczeń społecznych. Postuluje on określone rozwiązanie legislacyjne, dotyczące osób ubezpieczonych w systemie rolniczym i prowadzących równocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą, które jego zdaniem, najlepiej odpowiadałyby konstrukcji i powiązaniu systemu powszechnego z systemem ubezpieczeń społecznych rolników.

W ocenie Trybunału, nie można osób ubezpieczonych w systemie rolniczym i w systemie ubezpieczeń społecznych, traktować jako podmiotów posiadających tę samą cechę relewantną. Zatem, skarżący kwestionuje niekonstytucyjne zróżnicowanie grup podmiotów niepodobnych. Nie mogą być one przedmiotem oceny pod kątem zgodności z art. 32 w związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji. Domaganie się określonego ukształtowania sytuacji prawnej osób, korzystających z ubezpieczenia na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, nie może być przedmiotem skargi konstytucyjnej.

7. Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że brak ochrony ubezpieczeniowej od ryzyka wypadku przy pracy i choroby zawodowej osób ubezpieczonych w systemie ubezpieczenia społecznego rolników, jednocześnie wykonujących pozarolniczą działalność gospodarczą, stanowi problem systemowy.

Trybunał Konstytucyjny, podkreśla, że pismem z 1 grudnia 2010 r. (znak: RPO-661085-III/10 IM) Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (dalej: MPiPS) w sprawie problemów ochrony ubezpieczeniowej osób ubezpieczonych w systemie ubezpieczenia społecznego rolników wykonujących jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą. Departament Ubezpieczeń Społecznych MPiPS w piśmie z 25 stycznia 2011 r. (nr DUS-051/64/TG), uznał, że: „obowiązujące regulacje prawne dotyczące obowiązku ubezpieczenia społecznego rolników, którzy poza prowadzeniem gospodarstwa rolnego prowadzą inną działalność gospodarczą nie stanowią o pełnej ochronie ubezpieczeniowej tych osób” (s. 1 pisma). Departament wskazał też, że ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i choroby zawodowej przewidziane w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych nie jest ubezpieczeniem samoistnym. Powiązane jest ono z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego i nie przewiduje dobrowolności przystąpienia do tego ubezpieczenia (s. 2 pisma).

W związku ze stanowiskiem Ministerstwa, Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się pismem z 7 marca 2011 r. do Departamentu Ubezpieczeń Społecznych MPiPS o rozważenie możliwości wprowadzenia do systemu ubezpieczeń dobrowolnego ubezpieczenia wypadkowego.

Trybunał Konstytucyjny stoi na stanowisku, że w systemie prawa brakuje właściwego rozwiązania legislacyjnego związanego z możliwością dobrowolnego ubezpieczenia wypadkowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej dla osób, które taką działalność wykonują, podlegając ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy. Problem ten powinien być rozważony przez ustawodawcę.

Ze względu na wyżej wskazane okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.