1. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa, Wydział XVI Cywilny, zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 49 w związku z art. 45 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 133, poz. 882, ze zm.; dalej: ustawa o komornikach) jest zgodny z art. 2 Konstytucji. Pytanie prawne zostało postawione na tle następującego stanu faktycznego:

Paweł Gołębiowski złożył skargę na postanowienie Komornika Sądowego Rewiru III przy Sądzie Rejonowym dla Warszawy-Mokotowa, które zostało wydane w sprawie o sygn. akt III Kms 166/05. Postanowienie dotyczyło ustalenia kosztów postępowania egzekucyjnego i obciążenie nimi dłużnika. Dłużnik podnosił, że nie otrzymał zawiadomienia o postępowaniu egzekucyjnym, a komornik nie dokonał przeciwko niemu żadnych czynności egzekucyjnych. Dłużnik spełnił świadczenie przed wydaniem tytułu wykonawczego. Historia sprawy datuje się od chwili wszczęcia postępowania egzekucyjnego zgodnie z poleceniem wierzyciela 21 marca 2005 r. Polecenie to zostało cofnięte 9 maja 2005 r. w związku ze spełnieniem świadczenia przez dłużnika 20 kwietnia 2005 r. Dnia 10 maja 2005 r. komornik postanowieniem umorzył postępowanie i ustalił koszty zgodnie ze wspomnianym artykułem 49 ust. 1 ustawy o komornikach i wezwał dłużnika do uiszczenia opłaty w 14-dniowym terminie.

Sąd zauważył, że opłata naliczona została zgodnie z art. 49 ust. 1 zdanie trzecie, które głosi: „Opłatę tę komornik pobiera również w wypadku umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela oraz na podstawie art. 823 ustawy (…) Kodeks postępowania cywilnego”. W związku z powyższym zdaniem sądu postępowanie komornika było słuszne. Jednakże wątpliwości sądu budzi podstawa żądania takiej opłaty. Sąd zwraca uwagę przede wszystkim na wewnętrzną niespójność ustawy, w której art. 45 koreluje wysokość opłaty z wyegzekwowanym roszczeniem, podczas gdy art. 49 uprawnia komornika do pobierania opłaty bez względu na efekty postępowania egzekucyjnego. Według sądu niespójność powyższych unormowań godzi w zasadę przyzwoitej legislacji.

Sąd pytający wskazał, że wykładnia art. 49 była już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P 6/04. W sprawie tej zapadł wyrok uznający niezgodność artykułu 49 ustawy o komornikach z art. 2 Konstytucji Orzeczenie powyższe odnosiło się jedynie do brzmienia obowiązującego do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 24 września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 236, poz. 2356; dalej: ustawa zmieniająca). Sąd zwrócił uwagę na twierdzenie zawarte w powyższym wyroku Trybunału, że „regulacja konstytucyjnie wadliwa pozostaje w porządku prawnym, czemu Trybunał Konstytucyjny związany granicami pytania prawnego zapobiec obecnie nie może”.

2. W piśmie Marszałka Sejmu z 18 kwietnia 2006 r. zajęto stanowisko, że art. 49 ust. 1 i 2 ustawy o komornikach jest niezgodny z art. 2 Konstytucji, gdyż przepis ten zawiera niespójne i sprzeczne ze sobą regulacje dotyczące zasad ustalania opłaty stosunkowej w ramach ust. 1. Natomiast ust. 2 wydaje się mieć charakter deklaracji, a nie normy prawnej ze względu na to, że ustawodawca nie wskazał trybu, w jakim miałaby odbywać się kontrola sądowa wysokości ustalonej opłaty stosunkowej. Sejm zwraca również uwagę na brak drogi odwoławczej od orzeczenia sądu w tej sprawie. Ponadto użyte w art. 49 ust. 2 ustawy o komornikach pojęcie „w wypadkach szczególnie uzasadnionych” nie jest pojęciem wystarczająco doprecyzowanym, co może budzić poważne rozbieżności interpretacyjne, oraz – przy braku trybu oceny tej przesłanki – może prowadzić do nieobiektywnych ocen i rozstrzygnięć.

Marszałek Sejmu zwrócił również uwagę na aktualność wyjaśnień złożonych w sprawie o sygn. P 18/05. W tych wyjaśnieniach, złożonych pismem Marszałka Sejmu z 27 lutego 2006 r., Sejm uzasadniał stanowisko, że art. 49 ust. 1 zdanie drugie, zdanie trzecie i zdanie szóste oraz ust. 2 ustawy o komornikach jest niezgodny z art. 2 Konstytucji.

Zgodnie z powyższymi wyjaśnieniami w art. 49 ust. 1 ustawy o komornikach zamieszczone zostały sprzeczne ze sobą, a co najmniej niespójne, regulacje dotyczące zasad ustalania wysokości opłaty stosunkowej, zawarte w zdaniu pierwszym, drugim i szóstym. O ile dyrektywa zawarta w zdaniu pierwszym jest jasna i nie wymaga interpretacji (zdanie brzmiało identycznie w ustawie sprzed ustawy zmieniającej), to zdanie drugie już zdaniem Sejmu zawiera pojęcia nieostre i trudne do weryfikacji („nakład pracy komornika”) oraz jest sprzeczne ze wspomnianym wyżej zdaniem pierwszym. Zdanie szóste stanowi o kolejnym sposobie naliczania opłaty stosunkowej („podstawą ustalenia wysokości opłaty są egzekwowane należności według stanu na dzień wyegzekwowania lub umorzenia postępowania egzekucyjnego”) również sprzecznym z poprzednimi.

Marszałek Sejmu stwierdził też, że art. 49 ust. 1 zdanie trzecie ustawy o komornikach pozostaje w sprzeczności z art. 45 tejże ustawy. Z brzmienia artykułu 49 ust. 1 zdanie trzecie wynika, że w wypadku umorzenia postępowania komornik pobiera całą opłatę stosunkową bez względu na efekt egzekucji. W ocenie Marszałka Sejmu unormowanie takie jest sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 45 ust. 2, według której opłata stosunkowa należy się komornikowi za dokonaną egzekucję świadczeń. Marszałek stwierdził również, że art. 49 ust. 1 zdanie trzecie jest też sprzeczne ze zdaniem pierwszym i drugim, które regulują zasady ustalania opłaty stosunkowej. W sytuacji takiej Sejm poparł zarzut, że art. 49 ust. 1 zdanie trzecie narusza zasadę przyzwoitej legislacji i jest sprzeczny z art. 2 Konstytucji poprzez brak spójności zarówno wewnątrz art. 49 jak i z innymi przepisami ustawy o komornikach.

W wyjaśnieniach złożonych w sprawie o sygn. P 18/05 Sejm zwrócił również uwagę na niespójność art. 49 ust. 2 z niektórymi przepisami ustawy o komornikach, a zwłaszcza z art. 44 ust. 1, art. 46 ust. 1, art. 47 ust. 1 i art. 59 ust 1.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Pytanie prawne przedstawione przez sąd brzmi następująco: czy art. 49 w związku z art. 45 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 133, poz. 882, ze zm.) jest zgodny z art. 2 Konstytucji. Zakwestionowany przepis stanowi: „1. Cała opłata stosunkowa wynosi 15% wartości egzekwowanego świadczenia, jednak nie może być niższa niż 1/10 i wyższa niż trzydziestokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego. Opłatę ustala się w wysokości odpowiedniej do poniesionych przez komornika wydatków, nakładu pracy oraz wartości wyegzekwowanej części świadczenia zgłoszonego do egzekucji. Opłatę tę komornik pobiera również w wypadku umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela oraz na podstawie art. 823 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.). W tym celu komornik wydaje postanowienie, w którym wzywa dłużnika do uiszczenia należności z tytułu opłat w terminie 14 dni od dnia doręczenia postanowienia. Postanowienie po uprawomocnieniu podlega wykonaniu w drodze egzekucji bez zaopatrywania w klauzulę wykonalności. Podstawą ustalenia wysokości opłaty są egzekwowane należności według stanu na dzień wyegzekwowania lub umorzenia postępowania egzekucyjnego.

2. W wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zmniejszyć wysokość opłaty, o której mowa w ust. 1”.

Z uzasadnienia pytania prawnego wynika, że sąd pytający kwestionuje zdanie trzecie ustępu pierwszego stanowiące, że opłatę stosunkową komornik pobiera również w wypadku umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela oraz na podstawie art. 823 k.p.c. Sąd wskazuje na wewnętrzną niespójność przepisów ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, w której art. 45 ust. 2 stanowi, że „za dokonaną egzekucję świadczeń pieniężnych komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową”. Mamy tu zatem wyraźną korelację wysokości opłaty z wyegzekwowanym roszczeniem. Natomiast zdanie trzecie ustępu 1 uprawnia komornika do pobrania opłaty bez względy na efekty postępowania egzekucyjnego i ta właśnie regulacja, uprawniająca komornika do pobrania opłaty stosunkowej bez względu na efekt postępowania egzekucyjnego, wzbudziła konstytucyjną wątpliwość sądu w aspekcie zasady przyzwoitej legislacji wywiedzionej z art. 2 Konstytucji.

2. W niniejszej sprawie zachodzi pytanie o dopuszczalność wydania merytorycznego orzeczenia.

Opłaty egzekucyjne regulowane ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 133, poz. 882, ze zm.) były przedmiotem kilku orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyroki z: 17 maja 2005 r., sygn. P 6/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 50; 24 lutego 2003 r., sygn. K 28/02, OTK ZU nr 2/A/2003, poz. 13; 3 grudnia 2003 r., sygn. K 5/02, OTK ZU nr 9/A/2003, poz. 98).

Dla rozpatrywanej obecnie sprawy kluczowe znaczenie ma wyrok wydany pod sygnaturą P 18/05 z 8 maja 2006 r. (OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 53). Wyrokiem tym Trybunał Konstytucyjny orzekł m.in., że art. 49 ust. 1 zdanie trzecie ustawy o komornikach, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 19 ustawy z dnia 24 września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 236, poz. 2356), jest niezgodny z art. 2 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny pragnie w tym miejscu przypomnieć wcześniejsze swoje orzeczenie z 17 maja 2005 r. (sygn. P 6/04), w którym odniósł się także do przepisów stanowiących przedmiot oceny konstytucyjności w niniejszej sprawie (art. 49 ust. 1 zdanie trzecie ustawy o komornikach w brzmieniu nadanym przez nowelę do zaskarżonej ustawy).

Trybunał stwierdził wówczas, że niekonstytucyjna „regulacja została nie tylko powtórzona z minimalnymi zmianami redakcyjnymi (art. 49 ust. 1 zd. 3-5), ale też znacząco rozszerzona, bowiem obecnie opłatę stosunkową pobiera się: po pierwsze w każdym przypadku umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela (a więc również na wniosek złożony po upływie roku od otrzymania przez komornika wniosku o wszczęcie egzekucji), po wtóre zaś w razie umorzenia postępowania na podstawie art. 823 k.p.c. (jeśli postępowanie egzekucyjne zostało umorzone ex lege, w związku z niedokonaniem przez wierzyciela w ciągu roku czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub brakiem żądania podjęcia zawieszonego postępowania). Tym samym można się spodziewać większej liczby dłużników, od których pobierana będzie opłata stosunkowa, mimo że nie doszło do wyegzekwowania roszczenia. Powyższe oznacza, że regulacja konstytucyjnie wadliwa pozostaje w porządku prawnym, czemu Trybunał Konstytucyjny, związany granicami pytania prawnego, zapobiec obecnie nie może”.

Derogacją tej konstytucyjnie wadliwej regulacji był powołany wyżej wyrok o sygn. P 18/05, w którym Trybunał nie tylko podzielił pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 6/04, ale równocześnie uzupełnił argumentację przedstawioną w tym wyroku. Stwierdził mianowicie, że „w świetle obowiązującego art. 45 ust. 2 ustawy o komornikach, zgodnie z którym: «za dokonaną egzekucję świadczeń pieniężnych komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową», a także art. 59 ust. 1, zgodnie z którym: «opłatę stosunkową komornik ściąga od dłużnika, obliczając ją proporcjonalnie do wyegzekwowanych kwot», de lege lata opłata egzekucyjna (stosunkowa) jest ściśle związana z efektami działań komornika. Na tym tle reguła wyrażona w zakwestionowanym przepisie, zgodnie z którą komornik pobiera pełną opłatę stosunkową w każdym przypadku umorzenia postępowania i bez względu na czas prowadzenia egzekucji, po którym postępowanie zostało umorzone, musi być oceniona jako nie mająca oparcia ani w konstrukcji ustawy o komornikach, ani w aksjologii konstytucyjnej” – konkludował Trybunał.

Trybunał Konstytucyjny w obecnym składzie w całej rozciągłości aprobuje argumentację składu Trybunału zawartą w uzasadnieniu wyroku o sygn. P 18/05.

3. W świetle art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) utrata mocy obowiązującej zaskarżonego aktu normatywnego stanowi przyczynę umorzenia postępowania. Takie rozwiązanie prawne oznacza, że kontroli zgodności z Konstytucją podlegają tylko te akty, które zachowują moc obowiązującą. Od tej zasady na tle obowiązujących przepisów prawa przewiduje się wyjątki. Owe wyjątki dotyczące możliwości kontroli zgodności z Konstytucją przepisów prawnych, które utraciły moc obowiązującą, znajdują zastosowanie w trzech wypadkach: 1) gdy jest to niezbędne dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności, 2) gdy ponad wszelką wątpliwość nowe rozwiązania prawne nie stwarzają instrumentów prawnych zabezpieczających te prawa, 3) gdy nie nastąpiła taka ustrojowa zmiana organów ochrony prawnej, która wymaga skorzystania z innych procedur od dotychczasowych, ponieważ skorzystanie z poprzednich staje się niemożliwe w związku z odmiennym od dotychczasowego określeniem zakresu zadań i kompetencji odpowiednich organów władzy sądowniczej (sądownictwa administracyjnego), na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 3 lutego 2004 r., sygn. SK 12/02 (OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 11).

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w niniejszej sprawie nie znajduje zastosowania art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Zgodnie z tym przepisem Trybunał nie umarza postępowania, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.