1. Sąd Rejonowy w Biłgoraju w VI Zamiejscowym Wydziale Cywilnym z siedzibą w Janowie Lubelskim postanowieniem z 14 grudnia 2012 r. wystąpił z pytaniem prawnym, czy art. 981 § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) i § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 listopada 2005 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym (Dz. U. Nr 239, poz. 2018, ze zm.; dalej: rozporządzenie w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora) są zgodne z art. 21 ust. 1 i 2 oraz art. 64 ust. 1, 2 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

1.1. Przed pytającym sądem toczy się postępowanie o nakazanie wydania nieruchomości. Na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Biłgoraju w VI Zamiejscowym Wydziale Cywilnym z siedzibą w Janowie Lubelskim z 2 sierpnia 2012 r. sprawa została skierowana do mediacji. Mediator przeprowadził postępowanie mediacyjne i złożył stosowne sprawozdanie. Następnie 6 września 2012 r. mediator złożył do sądu wniosek o przyznanie mu wynagrodzenia za przeprowadzenie mediacji w wysokości 480 zł i zwrotu kosztów w wysokości 20 zł.

Pytający sąd stwierdził, że w niniejszej sprawie, zgodnie z obowiązującymi przepisami, wynagrodzenie mediatora nie jest zależne od nakładu ani jakości pracy i może wynieść tylko 40 zł.

1.2. Sąd Rejonowy w Biłgoraju w VI Zamiejscowym Wydziale Cywilnym z siedzibą w Janowie Lubelskim stwierdził, że od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie toczącego się postępowania o przyznanie wynagrodzenia mediatorowi. Jeżeli zostanie stwierdzona zgodność kwestionowanych przepisów z Konstytucją, sąd uwzględni wniosek mediatora do wysokości 40 zł, a w pozostałej części zostanie on oddalony. W wypadku stwierdzenia niezgodności ze wskazanymi wzorcami kontroli zaskarżonych przepisów, sąd uwzględni wniosek mediatora do wysokości uzasadnionej nakładem pracy i zaangażowaniem, co z pewnością będzie stanowić kwotę wyższą niż 40 zł, choć niekoniecznie będzie to kwota żądana przez mediatora.

1.3. W ocenie pytającego sądu regulacja art. 981 § 4 k.p.c. i § 2 rozporządzenia w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora bezpodstawnie ogranicza uprawnienie do otrzymania należnego świadczenia, bowiem ogranicza wysokość wynagrodzenia należnego osobie fizycznej od Skarbu Państwa za jej pracę na podstawie nieadekwatnych kryteriów. Z praktyki życia społecznego wynika, że cechami relewantnymi dla ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracę są rodzaj, ilość i jakość świadczonej pracy.

Powyższymi kryteriami dla ustalania wysokości wynagrodzenia posługują się następujące przepisy: art. 78 § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.), art. 732 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 490), § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokacie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieodpłatnej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 461), art. 618f § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) i art. 89 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.).

1.4. W ocenie pytającego sądu wynagrodzenie mediatora również powinno być ustalane w oparciu o kryteria rodzaju, jakości i ilości świadczonej pracy. Tymczasem zaskarżone przepisy nakazują ustalenie wynagrodzenia mediatora wyłącznie na podstawie dwóch kryteriów: rodzaju sprawy i wartości przedmiotu sporu. W ocenie pytającego sądu kryterium rodzaju sprawy jest niedookreślone, zaś kryterium wartości przedmiotu sporu – niewyczerpujące i nieadekwatne. Pytający sąd zauważył, że wartość przedmiotu sporu jest ustalana jedynie w sprawach o prawa majątkowe, w związku z czym kryterium to nie może znaleźć zastosowania w przypadku spraw o prawa niemajątkowe, w toku których zostało przeprowadzone postępowanie mediacyjne. Ponadto, w ocenie pytającego sądu, kryterium wartości przedmiotu sporu w żaden sposób nie wiąże się z rodzajem, ilością i jakością świadczonej pracy.

Zdaniem pytającego sądu ilość, jakość i rodzaj pracy zależy od rodzaju i głębokości konfliktu między stronami, którego złagodzeniu ma służyć mediacja. W związku z tym obecne kryteria ustalania wynagrodzenia mediatora w postępowaniu cywilnym są nieadekwatne do celu mediacji.

1.5. W ocenie pytającego sądu wynagrodzenie (uprawnienie do wynagrodzenia) jest prawem majątkowym i stanowi „własność” w rozumieniu konstytucyjnym, objęte jest zatem ochroną z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Pozbawienie mediatora uprawnienia do części należnego wynagrodzenia stanowi ograniczenie w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności (stanowi bowiem wywłaszczenie w rozumieniu art. 21 ust. 2 Konstytucji i ograniczenie własności w rozumieniu art. 64 ust. 3 Konstytucji), które nie spełnia wymogów z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2. W piśmie z 20 grudnia 2012 r. Minister Sprawiedliwości wniósł o umorzenie postępowania w niniejszej sprawie, ewentualnie – w przypadku nieuwzględnienia tego wniosku – o orzeczenie, że § 2 rozporządzenia w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora jest zgodny z art. 21 ust. 1 i 2 oraz art. 64 ust. 1, 2 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2.1. Minister Sprawiedliwości zajął stanowisko, że w przypadku mediacji prowadzonej w toku postępowania cywilnego na podstawie skierowania sądu, sąd nie ma możliwości wydania postanowienia w przedmiocie wynagrodzenia mediatora oraz ponoszenia tych kosztów tymczasowo lub ostatecznie przez Skarb Państwa. Sąd nie ma możliwości ustalania wysokości wynagrodzenia mediatora ani domagania się od stron wpłaty zaliczki na poczet wynagrodzenia mediatora, albowiem koszty mediacji nie stanowią kosztów sądowych.

2.2. W ocenie Ministra Sprawiedliwości pytający sąd nie uzasadnił, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem. Sąd nie wskazał bowiem, w jaki sposób odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego miałaby wpłynąć na rozstrzygnięcie sprawy z powództwa o nakazanie wydania nieruchomości, a jedynie wyjaśnił, jak powyższe orzeczenie miałoby wpłynąć na orzeczenie sądu w przedmiocie wynagrodzenia mediatora.

Zdaniem Ministra Sprawiedliwości pytający sąd nie wskazał, dlaczego wniosek mediatora o przyznanie mu wynagrodzenia w wysokości 480 zł jest niezasadny, w jaki sposób i na jakiej podstawie prawnej sąd ten ustalił, że wynagrodzenie mediatora w zawisłej sprawie może wynieść tylko 40 zł oraz jakie wynagrodzenie, w ocenie sądu, jest należne mediatorowi.

2.3. Minister Sprawiedliwości wyraził wątpliwość, czy w toku postępowania cywilnego o wydanie nieruchomości pytanie prawne może być ograniczone do zagadnienia incydentalnego, jakim jest kwestia przyznania wynagrodzenia mediatorowi, które nie ma związku z rozstrzygnięciem toczącej się sprawy. Wątpliwe jest także to, czy sąd jest kompetentny do orzekania w przedmiocie wynagrodzenia mediatora.

2.4. Niezależnie od kwestii formalnych związanych z dopuszczalnością pytania prawnego w niniejszej sprawie, Minister Sprawiedliwości zajął stanowisko, że § 2 rozporządzenia w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora jest zgodny z art. 21 ust. 1 i 2 oraz art. 64 ust. 1, 2 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wysokość wynagrodzenia mediatora jest bowiem ustalana w umowie zawartej pomiędzy mediatorem a stronami postępowania. Strony w umowie mogą przyjąć za podstawę ustalenia wynagrodzenia § 2 rozporządzenia w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora, jako wynik konsensusu wszystkich stron umowy.

W ocenie Ministra Sprawiedliwości, wynagrodzenie mediatora powinno pozostawać w odpowiedniej relacji do kosztów postępowania cywilnego. Nie może ono tworzyć nadmiernej bariery ekonomicznej i zniechęcać stron do pozasądowego załatwiania sporów.

3. Pismem z 6 maja 2013 r. Prokurator Generalny zajął stanowisko, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku.

3.1. Prokurator Generalny, analizując wymogi formalne pytania prawnego, stwierdził, że materialnoprawną podstawą orzekania przez sąd w przedmiocie wniosku mediatora o przyznanie mu wynagrodzenia nie będzie art. 981 § 4 k.p.c. Przepis ten stanowi bowiem legitymację dla Ministra Sprawiedliwości do unormowania w drodze rozporządzenia zasad ustalania wynagrodzenia mediatora. Jest to zatem norma kompetencyjna, z której nie wynika obowiązek określonego zachowania sądu. W związku z tym nie ma podstaw do samoistnego badania zgodności z Konstytucją art. 981 § 4 k.p.c.

Sąd pytający nie wykazał, na jakiej podstawie prawnej znajdzie zastosowanie w niniejszej sprawie § 2 ust. 1 rozporządzenia w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora. Nie wskazał również swojej kompetencji do orzekania w przedmiocie wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia. Można bowiem odnaleźć w piśmiennictwie pogląd, wedle którego sąd nie może ustalać wynagrodzenia mediatora lub domagać się zaliczki na wynagrodzenie mediatora, zaś mediatorowi nie przysługuje roszczenie do Skarbu Państwa o zapłatę nieuiszczonego przez strony wynagrodzenia. Koszty mediacji nie stanowią bowiem kosztów sądowych ani wydatków.

3.2. Zdaniem Prokuratora Generalnego zarzut sądu pytającego, że zaskarżone przepisy ograniczają wysokość świadczenia należnego mediatorowi od Skarbu Państwa, w istocie jest postulatem innego sposobu uregulowania kwestii wynagrodzenia mediatorów.

3.3. W ocenie Prokuratora Generalnego pytający sąd nie wykazał spełnienia przesłanki relewantności pytania dla rozstrzygnięcia sprawy, zaś ewentualny wyrok Trybunału Konstytucyjnego miałby wyłącznie charakter abstrakcyjny. Rozpoznanie co do istoty sprawy zawisłej przed sądem nie wiąże się bowiem z konstytucyjnością zaskarżonych przepisów. Jednocześnie wątpliwa jest w ogóle dopuszczalność orzekania przez sąd w przedmiocie wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia, zaś pytający sąd nie przedstawił argumentacji co do wykładni przepisów, na podstawie których uznaje możliwość orzekania.

4. Pismem z 13 września 2013 r. Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

4.1. Marszałek Sejmu zajął stanowisko, że analizowane pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej.

Charakteryzując postępowanie mediacyjne, Marszałek Sejmu zauważył, że w wypadku każdej mediacji powstaje więź o charakterze obligacyjnym między stronami a mediatorem. Dotyczy to również przypadku, gdy mediacja została przeprowadzona na podstawie skierowania sądu, zaś wynagrodzenie mediatora ustalane jest w oparciu o przepisy rozporządzenia w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora. Umowa o prowadzenie mediacji traktowana jest jako umowa nienazwana, do której znajdują zastosowanie przepisy o zleceniu.

Koszty mediacji z inicjatywy sądu zalicza się do niezbędnych kosztów procesu. Niemniej nie stanowią one wydatków ani opłat sądowych. W związku z tym zwolnienie stron z kosztów sądowych nie obarcza obowiązkiem poniesienia kosztów mediacji Skarbu Państwa. Wynagrodzenie mediatora jest zawsze uiszczane przez strony postępowania, zaś sąd nie uczestniczy w jego rozliczeniu. W efekcie mediatorowi nie przysługuje jakiekolwiek roszczenie wobec Skarbu Państwa z tytułu wynagrodzenia za prowadzoną mediację.

4.2. W ocenie Marszałka Sejmu, w aktualnym stanie prawnym sąd nie ma kompetencji do rozpoznania wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia za prowadzoną mediację. Skoro bowiem nie ma przepisów statuujących roszczenia mediatora względem Skarbu Państwa o zapłatę wynagrodzenia za mediację, to mediator nie posiada żadnej legitymacji, aby z takim roszczeniem wystąpić. Ma jednak możliwość dochodzenia kosztów przeprowadzonej mediacji od stron postępowania, jeżeli nie wypłaciły mu stosownego wynagrodzenia.

Zdaniem Marszałka Sejmu mediator, nie będąc stroną ani uczestnikiem postępowania o wydanie nieruchomości, nie może domagać się od sądu nakazania powodowi lub pozwanemu wypłaty wynagrodzenia albo zarządzenia wypłaty wynagrodzenia od Skarbu Państwa. Sąd ma natomiast obowiązek wydać rozstrzygnięcie o kosztach postępowania sądowego w orzeczeniu kończącym postępowanie w danej instancji, w tym m.in. zwrócić stronie wygrywającej poniesione koszty procesu, w tym koszty mediacji. Ponieważ wątpliwości sądu w niniejszej sprawie nie ujawniły się przy okazji konieczności wydania rozstrzygnięcia o kosztach postępowania sądowego, pytanie prawne należy uznać za przedwczesne.

Ponadto postępowanie zainicjowane wnioskiem mediatora nie stanowi sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c. ani nie jest sprawą w szerszym, konstytucyjnym rozumieniu.

4.3. Marszałek Sejmu podniósł, że pytanie prawne nie zostało wniesione w interesie prawnym powoda lub pozwanego, jako podmiotów zobowiązanych do ponoszenia kosztów procesu sądowego. Głównym jego celem nie jest tym samym ochrona indywidualnego interesu którejkolwiek ze stron postępowania toczącego się przed sądem.

Pytający sąd nie wykazał związku między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem toczącej się sprawy o wydanie nieruchomości. Nie zostało również uzasadnione, jak rozstrzygnięcie sprawy wpadkowej dotyczącej wynagrodzenia mediatora wpłynie na rozstrzygnięcie sprawy głównej o wydanie nieruchomości. Z uzasadnienia pytania prawnego nie można także ustalić, w jaki sposób zaskarżony przepis wpływa na sytuację procesową stron postępowania.

W ocenie Marszałka Sejmu ewentualne orzeczenie o niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu nie wpłynie na kierunek i wynik procesu o wydanie nieruchomości.

4.4. Marszałek Sejmu zajął stanowisko, że wątpliwości konstytucyjne pytającego sądu nie odnoszą się do normy prawnej stanowiącej bezpośrednią podstawę rozstrzygnięcia sprawy. Zaskarżona bowiem została norma kompetencyjna adresowana do Ministra Sprawiedliwości, zobowiązująca go do określenia w drodze rozporządzenia kosztów mediacji. Tymczasem zarówno przepis upoważniający Ministra Sprawiedliwości do określenia w drodze rozporządzenia wynagrodzenia mediatora, jak i przepisy tegoż rozporządzenia nie mają znaczenia dla merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy o wydanie nieruchomości, gdyż stan faktyczny sprawy nie będzie objęty ich hipotezą.

W ocenie Marszałka Sejmu mediator nie jest pozbawiony środków prawnych pozwalających na ochronę konstytucyjnych praw i wolności. Ma on bowiem możliwość dochodzenia wynagrodzenia od stron postępowania mediacyjnego przed sądem powszechnym, którego ostateczny wyrok otwiera mu drogę do złożenia skargi konstytucyjnej.

4.5. Marszałek Sejmu zasygnalizował, że analizowana kwestia stanowiła przedmiot zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich, który – po uzyskaniu wyjaśnień ze strony Ministra Sprawiedliwości na temat przyjętych kryteriów ustalania wysokości wynagrodzenia mediatora – uznał je za przekonujące i nie podejmował dalszych interwencji w sprawie.

Marszałek Sejmu zwrócił również uwagę na treść dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady WE nr 52/2008 z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. U. UE L 136 z 24.05.2008, s. 3). W jego opinii osiągnięcie celów dyrektywy możliwe jest jedynie przy założeniu, że koszty mediacji nie będą przewyższały kosztów sądowych.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Treść powyższych przepisów wskazuje na przesłanki, od których spełnienia zależy dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną.

1.1. Przesłanka podmiotowa określa podmiot, który posiada kompetencję do inicjowania kontroli przepisów prawa przez Trybunał Konstytucyjny w drodze pytania prawnego. Podmiotem tym może być wyłącznie sąd w rozumieniu art. 175 Konstytucji (por. postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 86), czyli państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej (por. postanowienie TK z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36). Należy dodać, że pod pojęciem sądu należy rozumieć wszystkie sądy (wszystkie składy orzekające) w zakresie wskazanym w art. 188 pkt 1-3 Konstytucji (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 118 oraz 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 52).

1.2. Przesłanka przedmiotowa określa przedmiot pytania prawnego. Może nim być każdy akt normatywny (przepis prawny), a zatem akt ustanawiający normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (por. postanowienie TK z 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68). Postępowanie powinno dotyczyć badania zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, przy czym jako wzorzec kontroli powinien być wskazany akt normatywny mający wyższą rangę w hierarchicznym systemie prawa w stosunku do aktu normatywnego poddawanego kontroli w toku procedury rozpoznawania pytania prawnego (por. postanowienie TK z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08).

1.3. Przesłanka funkcjonalna wskazuje na związek między pytaniem prawnym a sprawą zawisłą przed sądem. Cechą procedury związanej z rozpoznawaniem pytania prawnego, podobnie jak skargi konstytucyjnej, jest jego bezpośredni związek z ochroną praw jednostki. W związku z tym pytanie prawne może być podniesione wyłącznie na tle konkretnej sprawy, zaś jego przedmiotem może być wyłącznie przepis prawa, który ma bezpośredni związek z toczącym się postępowaniem (por. postanowienie TK z 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195). Tym samym przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ten przepis prawny, który musi być zastosowany przez sąd w toczącym się postępowaniu i w oparciu o który sąd jest zobowiązany wydać stosowane orzeczenie, a więc który będzie stanowił podstawę rozstrzygnięcia (por. postanowienia TK z: 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 24; 4 października 2010 r., sygn. P 12/08 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 92). W drodze pytań prawnych mogą podlegać ocenie Trybunału Konstytucyjnego „te regulacje prawne, które będą wykorzystane (stosowane) w trakcie postępowania sądowego i które mogą doprowadzić organ sądowy do wydania na ich podstawie aktu stosowania prawa (orzeczenia). Mogą to być zarówno przepisy (normy) prawa proceduralnego, wyrażające tryb danego postępowania, jak i przepisy (normy) prawa materialnego, na podstawie których możliwa jest ocena stanów faktycznych. Wreszcie mogą to być przepisy (normy) kompetencyjne i ustrojowe” (postanowienia TK z: 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 79 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10).

Kontrola przeprowadzana w drodze procedury pytań prawnych ma charakter incydentalny i jest możliwa jedynie w zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na pytanie (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07 oraz 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07). Odpowiedź na pytanie prawne powinna być sądowi niezbędna do prawidłowego rozstrzygnięcia toczącej się przed nim sprawy, zaś owa zależność powinna być wskazana i uzasadniona przez sąd. Tym samym sąd pytający musi dokładnie uzasadnić, dlaczego rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy nie jest możliwe bez wydania orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 4 października 2010 r., sygn. P 12/08 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09). W konsekwencji przedmiotem pytania prawnego może być tylko taki przepis prawny, którego ewentualne wyeliminowanie z porządku pranego w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wywrze bezpośredni wpływ na sposób rozstrzygnięcia sprawy, na kanwie której przedstawiono pytanie prawne (por. postanowienia TK z: 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09). Musi zatem zachodzić relewantna (prawnie doniosła) i ścisła relacja między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy przez sąd, czyli między treścią kwestionowanego przepisu a stanem faktycznym sprawy, w związku z którą zostało postawione pytanie prawne (por. postanowienia TK z: 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 3 marca 2009 r., sygn. P 63/08, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 31 oraz 20 października 2010 r., sygn. P 37/09).

Ponadto Trybunał przypomina, że instytucja pytania prawnego ma charakter subsydiarny. Oznacza to, że jest ono niedopuszczalne, jeżeli wątpliwości sądu co do zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą mogą być usunięte w drodze wykładni albo gdy w danej sprawie można zastosować inne, niebudzące wątpliwości przepisy prawne lub akt normatywny (por. postanowienia TK z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07; 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06; 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07 oraz 4 października 2010 r., sygn. P 12/08). Relewantność pytania prawnego oznacza, że brak będzie podstaw do przyjęcia wystąpienia przesłanki funkcjonalnej wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy jest możliwe bez uruchamiania instytucji pytań prawnych. Tym samym wątpliwości co do zgodności określonego aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą muszą być obiektywnie uzasadnione i na tyle istotne, że zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia w ramach procedury pytań prawnych przez Trybunał Konstytucyjny (por. postanowienia TK z: 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06; 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07 oraz 19 października 2011 r., sygn. P 42/10).

2. W niniejszej sprawie spełniona jest przesłanka podmiotowa pytania prawnego, albowiem zostało ono skierowane przez sąd – Sąd Rejonowy w Biłgoraju w VI Zamiejscowym Wydziale Cywilnym z siedzibą w Janowie Lubelskim. Zrealizowana jest również przesłanka przedmiotowa, albowiem jako przedmiot kontroli zostały wskazane dwie normy prawne, jedna wynikająca z przepisu ustawowego (art. 981 § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), druga – z przepisu rozporządzenia (§ 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 listopada 2005 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym, Dz. U. z 2013 r. poz. 218; dalej: rozporządzenie w sprawie wysokości wynagrodzenia mediatora). Jednocześnie jako wzorce kontroli zostały wskazane przepisy konstytucyjne, a zatem przepisy znajdujące się wyżej w hierarchii aktów prawnych.

Analizy wymaga jednak spełnienie przez pytający sąd przesłanki funkcjonalnej.

3. Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że pytanie prawne w niniejszej sprawie zostało skierowane przez pytający sąd z uwagi na złożenie przez mediatora, w toku prowadzonego między stronami postępowania o nakazanie wydania nieruchomości, wniosku o przyznanie wynagrodzenia za przeprowadzenie mediacji w wysokości 480 zł i zwrot kosztów w wysokości 20 zł. Podstawą pytania prawnego była zatem konieczność podjęcia przez sąd decyzji procesowej w przedmiocie powyższego wniosku.

W związku z powyższym w ocenie Trybunału Konstytucyjnego konieczne jest ustalenie, czy sąd, w zaistniałej sytuacji, posiada kompetencję do orzekania w przedmiocie wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia i zwrotu kosztów związanych z przeprowadzeniem mediacji, a jeżeli tak, to czy orzekanie w powyższym zakresie może być uznane za „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji.

3.1. Mediacja w postępowaniu cywilnym prowadzona jest albo na podstawie umowy o mediację zawartej między stronami postępowania, albo na podstawie postanowienia sądu kierującego strony do mediacji (por. art. 1831 k.p.c.). W obydwu przypadkach, po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego, mediator ma prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, chyba że wyraził zgodę na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia (por. art. 1835 k.p.c.). Wynagrodzenie i zwrot wydatków mediatora obciąża strony postępowania, uczestniczące w mediacji (por. art. 1835 k.p.c.).

Podstawą skierowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego w niniejszej sprawie była mediacja prowadzona na podstawie postanowienia sądu. Koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd zaliczone zostały do niezbędnych kosztów procesu (por. art. 981 k.p.c.). W związku z tym podlegają one rozliczeniu między stronami na zasadach określonych w art. 98-109 k.p.c. (por. K. Gonera, Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, Warszawa 2012, s. 109). W przypadku zakończenia mediacji ugodą zatwierdzoną przez sąd, koszty mediacji znosi się wzajemnie między stronami, chyba że postanowiły one inaczej (por. art. 1041 k.p.c.). Z kolei w sytuacji, gdy mediacja nie zakończy się zawarciem ugody między stronami lub ugoda ta nie zostanie zatwierdzona przez sąd, w odniesieniu do kosztów mediacji znajdzie zastosowanie zasada odpowiedzialności za wynik procesu. Co do zasady strona przegrywająca zobowiązana jest zwrócić swojemu przeciwnikowi poniesione przez niego koszty procesu, w tym koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd (por. art. 98 k.p.c.).

Sąd rozstrzyga o kosztach mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd, jak i pozostałych kosztach procesu, w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (por. art. 108 § 1 k.p.c.; A. Zieliński, teza 3 do art. 1835, [w:] red. A. Zieliński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2013). Jednocześnie za niedopuszczalne uważa się orzekanie o kosztach procesu wcześniej niż w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, ponieważ rozstrzygnięcie to ma charakter akcesoryjny w stosunku do głównego przedmiotu postępowania (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 10 maja 2012 r., sygn. akt I ACz 708/12, Lex nr 1171393).

3.2. Koszty mediacji nie stanowią wydatków (por. art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: u.k.s.c.). To znaczy, że Skarb Państwa nie może tymczasowo pokrywać kosztów mediacji (por. art. 83 u.k.s.c.), sąd nie żąda zaliczek na pokrycie kosztów mediacji (por. art. 1304 k.p.c.), zaś ewentualne zwolnienie stron z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych, w tym wydatków, nie skutkuje przejęciem przez Skarb Państwa obowiązku pokrycia kosztów mediacji. W każdym przypadku to strony postępowania zobowiązane są do pokrycia kosztów mediacji, chyba że mediator wyrazi zgodę na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia (por. red. J. Ignaczewski, tezy 2 i 3 do art. 6 u.k.s.c., [w:] Koszty postępowań sądowych. Komentarz, Warszawa 2008; A. Zieliński, teza 2 do art. 6 [w:] Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Komentarz, Warszawa 2010; T. Demendecki, komentarz do art. 981, [w:] red. A. Jakubecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2012; T. Ereciński, teza 3 do art. 1835, [w:] red. T. Ereciński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Postępowanie rozpoznawcze, Warszawa 2012; M. Malczyk, teza 2 do art. 1835, [w:] red. A. Góra-Błaszczykowska, Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1-729, Warszawa 2013; R. Morek, teza 1 do art. 1835, [w:] red. E. Marszałkowska-Krześ, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2013; M. Sorysz, teza 9 do art. 981, [w:] red. A. Góra-Błaszczykowska, Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1-729, Warszawa 2013; E. Stefańska, teza 4 do art. 1835, [w:] red. M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2013; A. Zieliński, teza 4 do art. 981, [w:] red. A. Zieliński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2013; T. Żyznowski, komentarz do art. 1835, [w:] red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1-366, Warszawa 2013).

Z powyższego należy wyprowadzić wniosek, że mediatorowi nie przysługują żadne roszczenia wobec sądu o przyznanie wynagrodzenia lub zwrot wydatków związanych z prowadzeniem mediacji, albowiem sąd nie ma uprawnień do przyznawania mediatorowi wynagrodzenia (por. A. Zieliński, teza 3 do art. 6 [w:] Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Komentarz, Warszawa 2010; T. Demendecki, komentarz do art. 981 [w:] red. A. Jakubecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2012; K. Gonera, Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, Warszawa 2012, s. 110; M. Sorysz, teza 8 do art. 981 [w:] red. A. Góra-Błaszczykowska, Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1-729, Warszawa 2013). Sąd jedynie w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji rozstrzyga, która ze stron i w jakiej części zobowiązana jest do poniesienia kosztów procesu, w tym kosztów mediacji. Możliwość przyznawania przez sąd wynagrodzenia mediatorowi na jego wniosek w toku postępowania głównego i tymczasowego pokrywania kosztów mediacji przez Skarb Państwa traktowana jest jedynie jako postulat de lege ferenda (por. P. Adamus, Wynagrodzenie mediatora w postępowaniu cywilnym – wybrane zagadnienia, „Monitor Prawniczy” nr 10/2011, s. 535 i 538).

3.3. Prokurator Generalny podniósł, że pytający sąd nie wskazał swojej kompetencji i podstawy prawnej do orzekania w przedmiocie wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia. Z kolei Marszałek Sejmu wprost zajął stanowisko, że pytający sąd nie ma kompetencji do rozpoznania na obecnym etapie toczącej się przed nim sprawy wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia i zwrot kosztów prowadzonej mediacji. Brak jest bowiem przepisów prawnych mogących stanowić podstawę prawną złożenia takiego wniosku. Sąd ma obowiązek wydać rozstrzygnięcie o kosztach procesu dopiero w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, zaś z pytania prawnego nie wynika, że wątpliwości konstytucyjne sądu pytającego powstały w związku z koniecznością wydania rozstrzygnięcia o kosztach postępowania sądowego.

Trybunał Konstytucyjny podziela stanowisko zaprezentowane przez Marszałka Sejmu. Z uwagi na fakt, że koszty mediacji przeprowadzonej w wyniku skierowania przez sąd wchodzą w skład kosztów procesu (por. art. 981 k.p.c.), poddawane są one rozliczeniom między stronami na zasadach określonych w art. 98-109 k.p.c. dopiero w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (por. art. 108 § 1 k.p.c.). Jednocześnie wyłączenie kosztów mediacji ze składników kosztów sądowych, jakim są wydatki (por. art. 6 u.k.s.c.), powoduje, że sąd nie ma możliwości zarządzenia tymczasowego ich pokrycia przez Skarb Państwa. W konsekwencji sąd nie ma kompetencji do orzekania w przedmiocie kosztów mediacji prowadzonej na podstawie skierowania przez sąd, w tym wynagrodzenia mediatora, przed zakończeniem postępowania głównego w danej instancji. Rozstrzygnięcie o kosztach mediacji, jak i pozostałych kosztach procesu, może być zawarte dopiero w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, zaś wcześniejsze orzekanie przez sąd o wynagrodzeniu mediatora i zwrocie wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, a zatem kosztach procesu, jest niedopuszczalne.

Ponadto rozstrzygnięcie o kosztach procesu w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji jest odmiennym rodzajem rozstrzygnięcia w stosunku do ewentualnego orzeczenia o przyznaniu wynagrodzenia mediatorowi i zwrocie kosztów związanych z przeprowadzeniem mediacji na wniosek mediatora. O ile sąd ma przewidzianą przepisami prawa kompetencję do rozstrzygania o kosztach procesu w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (por. art. 108 § 1 k.p.c.), o tyle żaden przepis prawny nie przyznaje sądowi kompetencji do orzekania w przedmiocie wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia i zwrocie kosztów związanych z przeprowadzeniem mediacji w toku postępowania głównego, w ramach którego została przeprowadzona mediacja ze skierowania sądu.

Na marginesie Trybunał Konstytucyjny dostrzega, że w obowiązującym stanie prawnym mediator znajduje się w odmiennej pozycji niż na przykład biegli, tłumacze i kuratorzy. Wynagrodzenie biegłych, tłumaczy i kuratorów stanowi bowiem koszty sądowe w postaci wydatków (por. art. 5 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c.). W związku z tym kwota przeznaczona na powyższe wynagrodzenia pokrywana jest tymczasowo w toku postępowania przez Skarb Państwa, zaś w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd orzeka o poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa wydatkach (por. art. 83 u.k.s.c.). Z kolei wynagrodzenie mediatora, jako element kosztów mediacji, nie stanowi wydatków (por. art. 6 u.k.s.c.), w związku z czym Skarb Państwa nie może tymczasowo wyłożyć kwoty potrzebnej na pokrycie tego wynagrodzenia. Mediator dopiero po wydaniu rozstrzygnięcia o kosztach mediacji, jako elementu kosztów procesu w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, może dochodzić wynagrodzenia od strony, która została wskazana przez sąd w orzeczeniu jako zobowiązana do poniesienia kosztów mediacji. Przepisy prawne nie przewidują możliwości wcześniejszego dochodzenia przez mediatora przyznania mu wynagrodzenia i zwrotu wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, w szczególności w trybie wniosku składanego do sądu, który skierował strony do mediacji. Niemniej przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie nie była kwestia odmienności ukształtowania pozycji mediatora w zakresie wypłaty wynagrodzenia przykładowo w stosunku do pozycji biegłego, tłumacza czy kuratora.

3.4. W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny uznał, że pytający sąd nie posiada w niniejszej sprawie kompetencji do rozpatrzenia wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia i zwrot kosztów związanych z przeprowadzeniem mediacji.

Trybunał Konstytucyjny zwracał już uwagę, że przesłanka funkcjonalna dopuszczalności pytania prawnego spełniona jest wówczas, gdy pytający sąd ma kompetencję do rozpoznania sprawy, na kanwie której złożył pytanie prawne. Jeżeli pytający sąd nie jest właściwy do rozpoznania sprawy, na kanwie której zostało skierowane pytanie prawne, to tym samym nie sposób uznać, że zakwestionowane przepisy będą bezpośrednio stosowane przy rozstrzyganiu zawisłej sprawy. Brak kompetencji do rozpoznania sprawy świadczy tym samym o braku spełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego (por. postanowienie TK z 16 grudnia 2009 r., sygn. P 85/08, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 176).

Z uwagi na brak kompetencji pytającego sądu do rozpoznania wniosku mediatora o przyznanie wynagrodzenia i zwrot kosztów związanych z przeprowadzeniem mediacji Trybunał Konstytucyjny uznał, że nie została spełniona w niniejszej sprawie przesłanka funkcjonalna pytania prawnego. W związku z tym postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.