W skardze konstytucyjnej Lidii i Adama Henclewskich z 22 października 2002 r. zarzucono, iż:

a) art. 172 § 1 i § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

b) art. 336 oraz art. 339 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

c) art. 393, art. 3933 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43 poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

d) art. 233 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43 poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Skarżący wskazali, iż postanowieniem z 23 marca 2001 r. (sygn. akt III s 7376/00) Sąd Rejonowy w Poznaniu stwierdził, iż w drodze zasiedzenia doszło do nabycia własności działki gruntu, który skarżący nabyli wcześniej działając w zaufaniu do treści księgi wieczystej. Apelacja skarżących od tego postanowienia została oddalona przez Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 26 października 2001 r. (sygn. akt II Ca 994/01). Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 10 stycznia 2002 r. (sygn. akt II Ca 994/01) odrzucił kasację skarżących, zaś Sąd Najwyższy postanowieniem z 18 kwietnia 2002 r. (sygn. akt II CZ 30/02) oddalił zażalenie skarżących na postanowienie Sądu Okręgowego w Poznaniu.

Zdaniem skarżących, możliwość nabycia prawa własności w drodze zasiedzenia bez warunku niezwłocznego ujawnienia tego prawa w księdze wieczystej narusza ochronę praw majątkowych osób działających w dobrej wierze i zaufaniu do treści tych ksiąg. Tym samym prowadzi do niepewności w obrocie nieruchomościami, a także znacznie utrudnia prowadzenie efektywnego postępowania dowodowego, osłabiając konstytucyjne gwarancje ochrony własności. Skarżący nie kwestionują przy tym konstytucyjności samej instytucji zasiedzenia, podnoszą wszakże, iż wprowadzenie takiego sposobu nabycia własności musi być powiązane z należytymi gwarancjami praw osób trzecich działających w zaufaniu do treści ksiąg wieczystych. Takich gwarancji nie stanowi sama możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od właściciela, który nie wykonał obowiązku ujawnienia prawa w księdze wieczystej (art. 35 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Zdaniem skarżących, prowadzi to bowiem do swoistej zamiany prawa własności na trudne do wyegzekwowania świadczenia odszkodowawcze oparte na zasadzie winy, co uzasadnia zarzut naruszenia zasady równej ochrony praw majątkowych. Ostatecznie skarżący podkreślili, iż zakwestionowana regulacja stawia w uprzywilejowanej sytuacji posiadacza samoistnego, otaczając jego prawo podmiotowe (w przypadku spełnienia wszystkich przesłanek koniecznych do zasiedzenia własności nieruchomości) pełną ochroną prawną, z pokrzywdzeniem nabywcy tego samego prawa, powołującego się na zasadę wiarygodności ksiąg wieczystych.

Ponadto skarżący zarzucili, iż orzekające w ich sprawie sądy dokonały błędnej wykładni art. 336 oraz art. 339 kodeksu cywilnego oraz nieprawidłowego ustalenia w zakresie stanu faktycznego.

Uzasadniając zarzut niezgodności art. 393 oraz art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego z Konstytucją RP skarżący podnieśli, iż zastosowanie tych przepisów przez sąd narusza prawo skarżących dostępu do sądu oraz prawo do skutecznego środka odwoławczego. Co prawda skarżący nie kwestionują samego obowiązku uzasadnienia rozpoznania kasacji, jaki wynika z zakwestionowanych regulacji, tym niemniej sposób stosowania tej regulacji w praktyce przez Sąd Najwyższy uważają oni za istotne ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu, które powoduje, iż ten środek odwoławczy nie jest dostępny dla każdego obywatela. Zdaniem skarżących Sąd Najwyższego powołując się na treść zakwestionowanych przepisów, wymaga sporządzenia uzasadnienia podstaw kasacyjnych w formie wyodrębnionego wywodu prawnego, choć zgodnie z zasadami słuszności i celowości wystarczającym powinno być objęcie ich uzasadnieniem skargi kasacyjnej. Wykładnia Sądu Najwyższego nakazuje więc interpretować treść art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego w kategoriach mechaniczno-formułkowych.

Precyzując zarzut niezgodności art. 233 § 1 kodeksu postępowania cywilnego z Konstytucją RP skarżący podnieśli, iż niesłusznie z wykładnią tego przepisu sąd orzekający w ich sprawie uznał zebrany materiał dowodowy za wyczerpujący i wiarygodny, dokonując przy tym dowolnej selekcji materiału dowodowego i niepoprawnej jego interpretacji.

Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 3 lutego 2003 r. odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej stwierdzając, iż podniesiony w niej zarzut niezgodności z Konstytucją RP „wykładni” art. 336 i art. 339 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny oraz art. 393, art. 3933 § 1 pkt 3 i art. 233 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego sprowadza się do zarzutu błędnego zastosowania prawa przez sąd lub też błędnego ustalenia stanu faktycznego, zaś skarżący nie odnieśli się natomiast bezpośrednio do treści zakwestionowanych przepisów. Trybunał Konstytucyjny wskazał ponadto, iż sam fakt sformalizowania sposobu sporządzenia kasacji, nie jest jeszcze tożsamy z naruszeniem zasad i wartości o charakterze konstytucyjnym.

Należy ponadto podkreślić, iż o owym sformalizowaniu, które zdaniem skarżących przybiera postać obowiązku umieszczenia w kasacji wyodrębnionego wywodu prawnego wskazującego na okoliczności uzasadniające jej rozpoznanie, nie wspomina Sąd Najwyższy w postanowieniu przyjętym za podstawę skargi konstytucyjnej. Oddalając zażalenie skarżących na postanowienie Sądu Okręgowego w Poznaniu odrzucającego kasację, Sąd Najwyższy za przedmiot oceny przyjął treść całej skargi kasacyjnej, stwierdzając wręcz, iż rzeczą wtórną jest miejsce ulokowania w skardze kasacyjnej okoliczności określonych w art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego.

Na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego skarżący wnieśli zażalenie, w którym stwierdzili, że zarówno błędne ustalenie stanu faktycznego, jak też wadliwe stosowanie prawa przez sąd może prowadzić do naruszenia Konstytucji RP, zaś rolą Trybunału Konstytucyjnego jest eliminowanie z obrotu prawnego także indywidualnych orzeczeń, w których doszło do zastosowania prawa niezgodnie z Konstytucją. Zdaniem skarżących art. 79 ust. 1 Konstytucji przewiduje uprawnienie obywatela do poddania kontroli Trybunału Konstytucyjnego także indywidualnych orzeczeń, których treść decyduje o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki. Dlatego też Trybunał Konstytucyjny nie może uchylić się od badania zgodności z Konstytucją wykładni norm prawnych, gdyż sposobem naruszenia Konstytucji RP może być właśnie sama wykładnia, a nie literalne brzmienie przepisu.

Ponadto skarżący podnieśli, iż odrzucając kasację Sąd Najwyższy za decydujący uznał „brak odrębnego wyeksponowania okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie”, co było konsekwencją przyjętej przez Sąd Najwyższy wykładni art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którą obowiązek takiego wyeksponowania ciąży na osobie składającej kasację. Skarżący wskazali także, iż w treści skargi konstytucyjnej określone zostały te standardy konstytucyjne, z którymi niezgodna jest praktyka tworzenia dodatkowych wymagań formalnych warunkujących przyjęcie kasacji przez Sąd Najwyższy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP przedmiotem skargi konstytucyjnej może być wyłącznie akt normatywny stanowiący podstawę wydania indywidualnego rozstrzygnięcia o prawach lub wolnościach konstytucyjnych skarżącego. Z istoty kontroli konstytucyjności prawa wynika, iż przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego jest nie tyle sam przepis co norma prawna, której treść zostaje ustalona w wyniku interpretacji określonych jednostek redakcyjnych tekstu prawnego. W tym sensie zawsze Trybunał Konstytucyjny ocenia rezultat wykładni przepisów prawnych, czego wszakże nie można utożsamiać z konkretnym rozstrzygnięciem wydanym w danej sprawie, ani tym bardziej z ustaleniami faktycznymi przyjętymi za podstawę tego rozstrzygnięcia.

Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje stanowisko wyrażone w postanowieniu z 3 lutego 2003 r., iż skarżący nie określili, na czym miałaby polegać niezgodność norm prawnych wyinterpretowanych z treści art. 336, art. 339 oraz art. 223 § 1 kodeksu cywilnego z Konstytucją. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżący wręcz stwierdzili, iż sąd dokonał ustaleń przesłanek zasiedzenia „niezgodnie z wykładnią art. 336 oraz 339 k.c.” (s. 24). Nie jest to wszakże zarzut odnoszący się do treści normy prawnej wynikającej z tych przepisów, ale wadliwej, zdaniem skarżących, subsumpcji stanu faktycznego pod zakres zastosowania tej normy.

Formułując wniosek o niezgodności art. 336 i art. 339 kodeksu cywilnego z Konstytucją RP skarżący uzasadniali go nierespektowaniem przez sąd zasad konstytucyjnych w trakcie postępowania dowodowego oraz ustalania okoliczności stanu faktycznego. Brak jest natomiast odniesienia tego zarzutu do treści zakwestionowanych w skardze konstytucyjnej norm prawnych. Należy przy tym stwierdzić, iż wbrew stanowisku skarżących, zachodzi zasadnicza różnica pomiędzy ustaleniem stanu faktycznego, a wykładnią przepisów prawnych, nawet jeżeli miałaby ona postać wykładni operacyjnej, dokonywanej na potrzeby rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Brak jest przy tym bezpośredniego związku pomiędzy błędnymi ustaleniami faktycznymi, a przeprowadzeniem wadliwej interpretacji prawa. Czym innym jest bowiem podstawa faktyczna, a czym innym podstawa normatywna rozstrzygnięcia w indywidualnej sprawie. Tylko ta druga może stanowić przedmiot skargi konstytucyjnej, zaś samo rozstrzygnięcie wyłączone jest spod zakresu zastosowania art. 79 ust. 1 Konstytucji RP i podlega ocenie Trybunału Konstytucyjnego, wyłącznie jako jedna z przesłanek dopuszczalności merytorycznego rozpoznania skargi.

Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje także stanowisko, co do odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie art. 393 oraz art. 3933 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43 poz. 296 ze zm.). Niezasadne jest przekonanie skarżących, jakoby w sprawie skarżących Sąd Najwyższy oparł się na takiej wykładni zakwestionowanych przepisów, w myśl której obowiązkowe jest wyodrębnienie w treści uzasadnienia kasacji w osobnym punkcie okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie. Sąd Najwyższy zgodził się bowiem z poglądem skarżących, iż miejsce ulokowania w skardze kasacyjnej okoliczności określonych w art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c. ma wtórne znaczenie (s. 3 uzasadnienia postanowienia SN z 18 kwietnia 2002 r.).

Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności należało orzec jak w sentencji.

W skardze konstytucyjnej Lidii i Adama Henclewskich z 22 października 2002 r. zarzucono, iż:

a) art. 172 § 1 i § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

b) art. 336 oraz art. 339 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

c) art. 393, art. 3933 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

d) art. 233 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Skarżący wskazali, iż postanowieniem z 23 marca 2001 r. (sygn. akt III Ns 7376/00/10) Sąd Rejonowy w Poznaniu stwierdził, iż w drodze zasiedzenia doszło do nabycia własności działki gruntu, który skarżący nabyli wcześniej działając w zaufaniu do treści księgi wieczystej. Apelacja skarżących od tego postanowienia została oddalona przez Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 26 października 2001 r. (sygn. akt II Ca 994/01). Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 10 stycznia 2002 r. (sygn. akt II Ca 994/01) odrzucił kasację skarżących, zaś Sąd Najwyższy postanowieniem z dniem 18 kwietnia 2002 r. (sygn. akt II CZ 30/02) oddalił zażalenie skarżących na postanowienie Sądu Okręgowego w Poznaniu.

Zdaniem skarżących, możliwość nabycia prawa własności w drodze zasiedzenia bez warunku niezwłocznego ujawnienia tego prawa w księdze wieczystej, narusza ochronę praw majątkowych osób działających w dobrej wierze i zaufaniu do treści tych ksiąg. Tym samym prowadzi do niepewności w obrocie nieruchomościami, a także znacznie utrudnia prowadzenie efektywnego postępowania dowodowego, osłabiając konstytucyjne gwarancje ochrony własności. Skarżący nie kwestionują przy tym konstytucyjności samej instytucji zasiedzenia, podnoszą wszakże, iż wprowadzenie takiego sposobu nabycia własności musi być powiązane z należytymi gwarancjami praw osób trzecich działających w zaufaniu do treści ksiąg wieczystych. Takich gwarancji nie stanowi sama możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od właściciela, który nie wykonał obowiązku ujawnienia prawa w księdze wieczystej (art. 35 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Zdaniem skarżących stanowi to bowiem swoistą zamianę prawa własności na trudne do wyegzekwowania świadczenia odszkodowawcze oparte na zasadzie winy. Stanowi to naruszenie zasady równej ochrony praw majątkowych. Ostatecznie skarżący podkreślili, iż zakwestionowana regulacja stawia w uprzywilejowanej sytuacji posiadacza samoistnego, otaczając jego prawo podmiotowe (w przypadku spełnienia wszystkich przesłanek koniecznych do zasiedzenia własności nieruchomości) pełną ochroną prawną, z pokrzywdzeniem nabywcy tego samego prawa, powołującego się na zasadę wiarygodności ksiąg wieczystych.

Ponadto skarżący zarzucili, iż orzekające w ich sprawie sądy dokonały błędnej wykładni art. 336 oraz 339 kodeksu cywilnego oraz nieprawidłowego ustalenia w zakresie stanu faktycznego.

Uzasadniając zarzut niezgodności art. 393 oraz art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego z Konstytucją RP skarżący podnieśli, iż zastosowanie tych przepisów przez sąd narusza prawo skarżących dostępu do sądu oraz prawo do skutecznego środka odwoławczego. Co prawda skarżący nie kwestionują samego obowiązku uzasadnienia rozpoznania kasacji, jaki wynika z zakwestionowanych regulacji, tym niemniej sposób stosowania tej regulacji w praktyce przez Sąd Najwyższy uważają oni za istotne ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu, które powoduje, iż ten środek odwoławczy nie jest dostępny dla każdego obywatela. Zdaniem skarżących Sąd Najwyższy powołując się na treść zakwestionowanych przepisów, wymaga sporządzenia uzasadnienia podstaw kasacyjnych w formie wyodrębnionego wywodu prawnego, choć zgodnie z zasadami słuszności i celowości wystarczającym powinno być objęcie ich uzasadnieniem skargi kasacyjnej. Wykładnia Sądu Najwyższego nakazuje więc interpretować treść art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego w kategoriach mechaniczno-formułkowych.

Precyzując zarzut niezgodności art. 233 § 1 kodeksu postępowania cywilnego z Konstytucją RP skarżący podnieśli, iż niesłusznie z wykładnią tego przepisu sąd orzekający w ich sprawie uznał zebrany materiał dowodowy za wyczerpujący i wiarygodny, dokonując przy tym dowolnej selekcji materiału dowodowego i niepoprawnej jego interpretacji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP przedmiotem skargi konstytucyjnej może być wyłącznie akt normatywny, który stanowił podstawę wydania ostatecznego orzeczenia odnoszącego się do konstytucyjnych praw lub wolności skarżącego. Przedmiotem tym nie może być natomiast akt stosowania prawa, który skarżący uważa za wadliwy i prowadzący do naruszenia przysługujących mu praw lub wolności.

Jak wynika z treści skargi konstytucyjnej, podniesiony w niej zarzut niezgodności z Konstytucją RP „wykładni” art. 336 i art. 339 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny oraz art. 393, art. 3933 § 1 pkt 3 i art. 233 § 1 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego sprowadza się do zarzutu błędnego zastosowania prawa przez sąd lub też błędnego ustalenia stanu faktycznego. Skarżący nie odnieśli się natomiast bezpośrednio do treści zakwestionowanych przepisów.

Należy ponadto zauważyć, że charakter prawa do kasacji oraz dopuszczalność jego ograniczeń był już przedmiotem orzekania Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje w tym zakresie pogląd wyrażony w wyroku z 10 lipca 2000 r. (sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143), iż „wyłączenie pewnych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza prawa do sądu w kształcie, jaki mu nadała obowiązująca Konstytucja, zaś ustawodawca posiada określoną swobodę kształtowania środków zaskarżenia orzeczeń zapadłych w drugiej instancji”. Również w postanowieniu z 15 grudnia 1999 r. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, iż „art. 45 ust. 1 Konstytucji wśród elementów prawa do rzetelnego postępowania sądowego nie wymienia uprawnienia do wniesienia kasacji. Natomiast art. 78 Konstytucji RP wyraża prawo jednostki do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Prawo to przysługuje zresztą tylko w granicach określonych w ustawie, która może nie tylko określić tryb zaskarżania, ale i wyłączyć możliwość wniesienia zaskarżenia” (sygn. Ts 111/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 23, s. 116).

Nie oznacza to, iż przepisy ustalające zakres i granice kasacji nie mogą stać się przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego. We wszystkich bowiem wypadkach, gdy ustawodawca zwykły uznał za uzasadnione ustanowienie dostępu do skargi konstytucyjnej, stosowane regulacje, w tym także ograniczające zakres kasacji muszą odpowiadać standardom konstytucyjnym, w szczególności zasadzie równości, zakazowi arbitralności w orzekaniu sądów.

Zarzuty skarżących odnoszące się do szczególnych warunków formalnych, jakie spełniać musi kasacja, nie precyzowały, na czym miałoby polegać w tym przypadku naruszenie owych standardów konstytucyjnych. Sam fakt sformalizowania sposobu sporządzenia kasacji, nie jest jeszcze tożsamy z naruszeniem zasad i wartości o charakterze konstytucyjnym. Należy ponadto podkreślić, iż owo sformalizowanie, które zdaniem skarżących przybiera postać obowiązku umieszczenia w kasacji wyodrębnionego wywodu prawnego wskazującego na okoliczności uzasadniające jej rozpoznanie, nie znajduje podstawy normatywnej w treści art. 393 w związku z art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego. O obowiązku takim nie wspomina zresztą Sąd Najwyższy w postanowieniu przyjętym za podstawę skargi konstytucyjnej. Oddalając zażalenie skarżących na postanowienie Sądu Okręgowego w Poznaniu odrzucającego kasację, Sąd Najwyższy za przedmiot oceny przyjął treść całej skargi kasacyjnej, stwierdzając wręcz, iż rzeczą wtórną jest miejsce ulokowania w skardze kasacyjnej okoliczności określonych w art. 3933 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego.

Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie odnoszącym się do art. 336 i art. 339 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) oraz art. 393, art. 3933 § 1 pkt 3 i art. 233 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).