1. Pismem z 20 maja 2011 r. Polska Izba Inżynierów Budownictwa (dalej: Izba, wnioskodawca), działając na podstawie uchwały Krajowej Rady Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa z 20 kwietnia 2011 r., nr 16/R/11, wystąpiła do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności:

1) art. 15 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118, ze zm.; dalej: prawo budowlane) z:

– art. 119 ust. 1 i 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji,

– art. 2 w związku z art. 7 Konstytucji, w związku z art. 8 pkt 11 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów (Dz. U. z 2001 r. Nr 5, poz. 42, ze zm.; dalej: ustawa o samorządach zawodowych),

– art. 65 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji,

– art. 17 Konstytucji,

2) art. 15 w związku z art. 91 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji,

3) art. 15 ust. 3 prawa budowlanego z art. 32 ust. 1 w związku z art. 61 ust. 1 Konstytucji,

Zarzuty podniesione przez wnioskodawcę dotyczą dochowania trybu wymaganego przepisami prawa – przede wszystkim Konstytucji – do wydania wymienionego aktu normatywnego oraz zgodności jego treści z wzorcami konstytucyjnymi w aspekcie materialnym.

1.1. Zarzuty dotyczące trybu stanowienia prawa.

Wnioskodawca zakwestionował prawidłowość przebiegu procedury legislacyjnej w trakcie rozpatrywania przez Sejm projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo budowlane oraz o zmianie niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 3529/IV kadencja; dalej: ustawa zmieniająca), podnosząc w tym aspekcie naruszenie art. 119 ust. 1 i 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji. Zwrócił uwagę, że wniesiony przez Radę Ministrów do Sejmu projekt ustawy zmieniającej nie przewidywał zmian art. 15 prawa budowlanego. Tymczasem, w trakcie pierwszego czytania projektu, które odbyło się w Komisji Infrastruktury, przyjęto poprawkę zmieniającą ten przepis (druk sejmowy nr 4071/IV kadencja). Wnioskodawca stwierdził, że niedopuszczalne są poprawki wprowadzające do projektu ustawy nowe, istotne treści, wykraczające poza jego zakres przedmiotowy. Poprawki takie tracą przymiot „poprawek do projektu ustawy”, a tym samym dochodzi do naruszenia art. 119 ust. 2 Konstytucji. Poprawne wprowadzenie takiej regulacji wymagałoby nowej inicjatywy ustawodawczej. Jednocześnie, bez szerszego uzasadnienia, wnioskodawca stwierdził, że niezgodność kwestionowanego przepisu z art. 119 ust. 2 Konstytucji implikuje także naruszenie art. 119 ust. 1 i art. 118 ust. 1 Konstytucji.

Drugi z zarzutów dotyczących prawidłowości przebiegu procedury legislacyjnej dotyczy naruszenia uprawnień samorządu zawodowego inżynierów budownictwa do opiniowania projektów aktów normatywnych dotyczących architektury, budownictwa lub zagospodarowania przestrzennego (art. 8 pkt 11 ustawy o samorządach zawodowych). W ocenie wnioskodawcy, poprawka, nadająca nowe brzmienie art. 15 prawa budowlanego, powinna zostać przekazana samorządowi zawodowemu do zaopiniowania. Zdaniem wnioskodawcy, uniemożliwienie organom samorządu zajęcia stanowiska w sprawie przesłanek uzyskania tytułu rzeczoznawcy budowlanego przesądza o niezgodności art. 15 prawa budowlanego z art. 2 w związku z art. 7 Konstytucji i w związku z art. 8 pkt 11 ustawy o samorządach zawodowych.

1.2. Zarzuty materialne.

Izba stwierdziła, że art. 15 prawa budowlanego narusza wolność wyboru i wykonywania zawodu (art. 65 ust. 1 Konstytucji) w związku z wywodzoną z art. 2 Konstytucji zasadą określoności prawa, przyzwoitej legislacji oraz zasadą zaufania obywateli do państwa i prawa. Z tych wzorców kontroli wynika, zdaniem wnioskodawcy, konieczność oceny kwestionowanego przepisu pod kątem przejrzystości określenia warunków wykonywania zawodu rzeczoznawcy budowlanego, adekwatności i przejrzystości przesłanek uzyskania tytułu rzeczoznawcy budowlanego, poprawności skonstruowania normy kompetencyjnej uprawniającej do wydawania decyzji w sprawie nadawania tytułu rzeczoznawcy budowlanego. Wnioskodawca podkreślił, że w prawie budowlanym nie tylko nie wskazano czynności, do wykonywania których upoważnia tytuł rzeczoznawcy budowlanego, ale także nie określono zakresu przedmiotowego rzeczoznawstwa. W art. 15 ust. 1 pkt 2 lit. c i d prawa budowlanego posłużono się takimi pojęciami jak „praktyka w zakresie objętym rzeczoznawstwem”, „znaczący dorobek praktyczny w zakresie objętym rzeczoznawstwem”, nie definiując w jakikolwiek sposób pojęcia rzeczoznawstwa.

Izba podniosła również, że kompetencje Krajowej Komisji Kwalifikacyjnej do wydawania decyzji administracyjnych w sprawie nadawania tytułu rzeczoznawcy (art. 15 ust. 3 prawa budowlanego) nie są wyrażone w sposób oczywisty. Nie można ich wyprowadzić z art. 8 pkt 4 ustawy o samorządach zawodowych, w którym ustawodawca „w sposób nieprecyzyjny posłużył się techniką odesłań, naruszając tym samym zasadę przyzwoitej legislacji i określoności prawa wyrażoną w art. 2 Konstytucji” (s. 15 uzasadnienia wniosku).

Z art. 15 ust. 4 prawa budowlanego wynika, że do wykonywania czynności rzeczoznawcy budowlanego nie jest wymagany wpis na listę członków Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa. Jednak na podstawie art. 15 ust. 5 prawa budowlanego osoby wykonujące te czynności podlegają nadzorowi właściwych organów Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa, a sprawowanie przez samorząd zawodowy pieczy nad osobami wykonującymi zawód zaufania publicznego, które nie są jego członkami, jest niedopuszczalne w świetle art. 17 ust. 1 Konstytucji.

Uzasadniając zarzut niezgodności art. 15 w związku z art. 91 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Izba podniosła, że określenie zakresu rzeczoznawstwa w wymiarze indywidualnym w drodze decyzji (a nie w ustawie) oznacza, że wskazane w decyzji opartej na art. 15 prawa budowlanego konkretne czynności i ich przedmiot zaliczają się automatycznie do samodzielnej funkcji technicznej określonej w art. 12 ust. 1 pkt 7 prawa budowlanego. W ten sposób decyzja o nadaniu tytułu rzeczoznawcy budowlanego wywołuje daleko idące skutki z punktu widzenia odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 91 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego, bo określony w niej indywidualny zakres rzeczoznawstwa (wynikający z decyzji) przekształca się niejako automatycznie w zakres generalny. Tak więc osoby nieposiadające tytułu nie są w stanie ocenić, czy podejmując określoną działalność nie wkraczają na teren objęty samodzielną funkcją techniczną rzeczoznawcy budowlanego. Tym samym obszar penalizacji i znamiona czynu zabronionego są – zdaniem Izby – opisane nie tyle w ustawie, ile w decyzji administracyjnej.

Ostatnim z zarzutów podniesionych przez Izbę jest niezgodność art. 15 ust. 3 prawa budowlanego z art. 32 ust. 1 w związku z art. 61 ust. 1 Konstytucji. Wnioskodawca stwierdził, że osoby, które nie spełniają tylko jednego warunku z określonych w art. 15 ust. 1 pkt 2 lit. a i b, np. posiadają tytuł inżyniera, ale nie posiadają uprawnień budowlanych – nie mają możliwości uzyskania tytułu rzeczoznawcy budowlanego. Tymczasem cechą relewantną przesądzającą o nadaniu tego tytułu – na podstawie art. 15 ust. 3 – jest posiadanie szczególnej wiedzy i doświadczenia w zakresie nieobjętym uprawnieniami budowlanymi, odbycie 10 lat praktyki w zakresie objętym rzeczoznawstwem budowlanym oraz znaczącego dorobku praktycznego w zakresie objętym rzeczoznawstwem. Dlatego też wszystkie osoby mające tę cechę istotną powinny być równo traktowane w zakresie dostępu do zawodu rzeczoznawcy budowlanego.

2. Sejm, w piśmie swego Marszałka z 7 listopada 2011 r., wniósł o stwierdzenie, że art. 15 prawa budowlanego w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, jest niezgodny z art. 119 ust. 1 i 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji oraz jest zgodny z art. 7 w związku z art. 2 Konstytucji w związku z art. 8 pkt 11 ustawy o samorządach zawodowych. W pozostałym zakresie wniósł o umorzenie postępowania ze względu na zbędność orzekania.

Oceniając przebieg procesu legislacyjnego Marszałek Sejmu stwierdził, że kwestionowany przepis jest niekonstytucyjny, ponieważ poprawka, która wprowadziła nowe brzmienie art. 15 prawa budowlanego, przekracza dopuszczalny zakres poprawek, które mogą zostać złożone w ramach rozpatrywania projektu ustawy w Sejmie (naruszenie art. 119 ust. 2 Konstytucji). Z drugiej strony, ramy poprawek wyznaczają art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 Konstytucji. Poprawki nie mogą zatem przeradzać się w ukryte prawo inicjatywy ustawodawczej, co ma miejsce wtedy, gdy nie pozostają one w związku z celami założonymi przez podmiot wykonujący inicjatywę ustawodawczą (naruszenie art. 118 ust. 1 Konstytucji). Ponadto wprowadzenie poprawek, co w świetle regulaminu Sejmu nastąpić może dopiero po zakończeniu pierwszego czytania, narusza zasadę trzech czytań, z której wynika obowiązek poddania propozycji legislacyjnych mających charakter nowości legislacyjnej pełnej procedurze ustawodawczej, obejmującej trzy czytania (naruszenie art. 119 ust. 1 Konstytucji).

Sejm nie podzielił przy tym stanowiska wnioskodawcy co do naruszenia przez kwestionowany przepis art. 7 w związku z art. 2 Konstytucji w związku z art. 8 pkt 11 ustawy o samorządach zawodowych ze względu na niezasięgnięcie opinii samorządu zawodowego w tym zakresie. Zwrócił uwagę, że istotą procedur opiniodawczo-konsultacyjnych jest umożliwienie określonemu podmiotowi (zainteresowanemu środowisku) wyrażenia, w takcie prac legislacyjnych, merytorycznego stanowiska co do rozwiązań przyjmowanych w projektowanych przepisach. Podmioty takie mogą również formułować określone wnioski legislacyjne, jednak ich rozpatrzenie i ewentualne uwzględnienie (co zawsze wymaga przejęcia stosownej poprawki przez posła) pozostaje w gestii posłów (komisji, podkomisji). W sytuacji gdy wniosek w sprawie dokonania zmiany pochodzi od określonego podmiotu, trudno znaleźć uzasadnienie poglądu, że wystąpienie z takim wnioskiem nie dezaktualizuje ustawowych uprawnień opiniodawczych tegoż podmiotu. Skoro podmiot ten wystąpił z określoną propozycją legislacyjną, to należy przyjąć, że akt ten zawiera w sobie jednocześnie opinię (pozytywną) dotyczącą wprowadzenia poprawek w tym zakresie, jak i wolę jego przyjęcia. Istotne pozostaje przy tym, że w postępowaniu ustawodawczym dotyczącym ustawy zmieniającej posłowie wprowadzili do art. 15 prawa budowlanego zmiany w brzmieniu in extenso zaproponowanym przez Izbę.

Z uwagi na częściowe potwierdzenie zarzutów proceduralnych (co do niezgodności z art. 119 ust. 1 i 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji) w pozostałym zakresie Sejm wniósł o umorzenie postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 5 kwietnia 2012 r. wniósł o stwierdzenie, że:

1) art. 15 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, jest niezgodny z art. 119 ust. 1 i 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji;

2) art. 15 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, w zakresie obejmującym obowiązek Sejmu zasięgnięcia opinii samorządu zawodowego, o którym mowa w art. 8 pkt 11 ustawy o samorządach zawodowych, jest zgodny z art. 7 Konstytucji;

3) art. 15 ust. 1 pkt 2 lit. c i d oraz art. 15 ust. 3 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, są zgodne z art. 65 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji;

4) art. 15 ust. 4 w związku z art. 15 ust. 5 pkt 2 i 3 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, w zakresie, w jakim odnosi się do rzeczoznawcy budowlanego nieposiadającego uprawnień budowlanych, jest niezgodny z art. 17 ust. 1 Konstytucji;

5) art. 15 ust. 1 pkt 2 lit. c i d oraz art. 15 ust. 3 w związku z art. 91 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, są zgodne z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji;

6) art. 15 ust. 3 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, w zakresie zawartego w nim odwołania do ust. 1 pkt 2 lit. a i b, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 w związku z art. 65 ust. 1 Konstytucji.

W pozostałym zakresie Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Konfrontacja procesu legislacyjnego, prowadzącego do uchwalenia kwestionowanych przepisów, z orzecznictwem Trybunału dotyczącym konstytucyjnych reguł stanowienia prawa, doprowadziła Prokuratora Generalnego do uznania, że w ocenianym wypadku nastąpiło naruszenie trybu legislacyjnego. Wprowadzenie poprawki stanowiło obejście przepisów konstytucyjnych dotyczących inicjatywy ustawodawczej. Dlatego art. 15 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, jest niezgodny z art. 119 ust. 1 i 2 w związku z art. 118 ust. 1 Konstytucji.

Nie doszło natomiast do naruszenia art. 7 Konstytucji, gdyż zmiana treści kwestionowanego przepisu nastąpiła z inicjatywy Izby (wnioskodawcy w sprawie), której przedstawiciele brali udział w pracach podkomisji. Nie było więc potrzeby odrębnego zasięgania opinii Izby w tym zakresie. Z kolei badanie zgodności z art. 2 Konstytucji jest – zdaniem Prokuratora Generalnego – niedopuszczalne ze względu na brak uzasadnienia zarzutu przez wnioskodawcę.

Oceniając zarzut naruszenia art. 65 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji, Prokurator Generalny zwrócił uwagę, że wnioskodawca w uzasadnieniu sprecyzował, że jego zarzut – w tym zakresie – dotyczy nie całego art. 15 prawa budowlanego, lecz art. 15 ust. 1 pkt 2 lit. c i d oraz ust. 3. Dlatego postępowanie w zakresie pozostałych części redakcyjnych kwestionowanego przepisu winno zostać umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Odnosząc się do pozostałych przepisów, Prokurator Generalny stwierdził, że spełniają one wymogi stawiane przez art. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji.

Za zasadny uznał Prokurator zarzut naruszenia art. 17 ust. 1 Konstytucji przez art. 15 ust. 4 w związku z art. 15 ust. 5 pkt 2 i 3 prawa budowlanego. Zwrócił uwagę, że nie jest możliwe pełnienie pieczy przez samorząd zawodowy nad osobami nienależącymi do Izby, a taką sytuację dopuszcza kwestionowany przepis w stosunku do rzeczoznawców budowlanych nieposiadających uprawnień budowlanych.

Oceniając zarzut niezgodności art. 15 w związku z art. 91 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji, Prokurator Generalny zwrócił uwagę, że kontroli konstytucyjności może podlegać jedynie część kwestionowanych przepisów, tj. art. 15 ust. 1 pkt 2 lit. c i d oraz art. 92 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego. W pozostałym zakresie postępowanie winno zostać umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku – brak uzasadnienia zarzutów. W pozostałym zakresie Prokurator uznał, że kwestionowane przepisy, przewidując odpowiedzialność osoby nieposiadającej tytułu rzeczoznawcy zawodowego wyłącznie za zachowanie umyślne (świadome), są zgodne z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

Ponadto Prokurator Generalny uznał, że wyłączenie możliwości uzyskania tytułu rzeczoznawcy budowlanego przez osoby posiadające tytuł zawodowy inżyniera, lecz nieposiadające uprawnień budowlanych, spod działania kwestionowanego art. 15 ust. 3 prawa budowlanego, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą, w zakresie odwołania do ust. 1 pkt 2 lit. a i b stanowi odstępstwo od zasady równego traktowania podmiotów podobnych i narusza art. 32 ust. 1 w związku z art. 65 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego art. 15 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. z 2013 r. poz. 1409, ze zm.; dalej: prawo budowlane) został uchylony mocą art. 1 pkt 5 ustawy z dnia 9 maja 2014 r. o ułatwieniu dostępu do wykonywania niektórych zawodów regulowanych (Dz. U. poz. 768 z 10 czerwca 2014 r.). Zgodnie z art. 38 tej ustawy, kwestionowany przepis utracił moc obowiązującą 10 sierpnia 2014 r.

Trybunał zwraca uwagę, że oprócz wskazanego wyżej art. 15 prawa budowlanego przedmiot kontroli w niniejszej sprawie obejmował również – jako przepis związkowy – art. 91 ust. 1 pkt 2 prawa budowlanego. Zarzut kierowany pod adresem tego przepisu nie miał jednak charakteru samodzielnego i dlatego – po uchyleniu art. 15 prawa budowlanego, stanowiącego zgodnie z petitum wniosku zasadniczy przedmiot kontroli konstytucyjnej – utracił swą aktualność.

2. W myśl art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), utrata mocy obowiązującej przez akt normatywny w zakwestionowanym zakresie stanowi obligatoryjną przesłankę umorzenia postępowania. Ponieważ w rozpatrywanej sprawie nie zachodzi sytuacja wyjątkowa przewidziana w art. 39 ust. 3 ustawy o TK, tj. wydanie wyroku nie jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności lub praw, Trybunał jest zobligowany do umorzenia postępowania w sprawie dotyczącej kontroli konstytucyjnej nieobowiązującego już art. 15 ustawy – Prawo budowlane.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.