1. W skardze konstytucyjnej z 17 marca 2003 r. skierowanej do Trybunału Konstytucyjnego przez pełnomocnika skarżącej zakwestionowano zgodność art. 406 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: k.p.c.), jako wyłączającego stosowanie art. 394 § 1 k.p.c., gdy o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania nie orzeka sąd pierwszej instancji, z art. 2, art. 32, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Niezgodność zaskarżonego przepisu, zdaniem skarżącej, przejawia się w następujących naruszeniach jej konstytucyjnych praw:

– pewności prawa (art. 2 Konstytucji),

– rozpatrzenia sprawy przez właściwy instancyjnie sąd (art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji),

– równego traktowania zażaleń na postanowienie przez Sąd Rejonowy i Okręgowy (art. 32 Konstytucji).

2. Skargę konstytucyjną sformułowano w oparciu o następujący stan faktyczny:

Prawomocnym postanowieniem z 17 kwietnia 2002 r., wydanym w II instancji, Sąd Okręgowy w Warszawie, uchylił postanowienie Sądu Rejonowego i oddalił skargę skarżącej w sprawie wydania małoletnich dzieci w trybie Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze 25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze zm.).

Dnia 22 lipca 2002 r. skarżąca wniosła do Sądu Okręgowego w Warszawie skargę o wznowienie postępowania, uzasadniając ją tym, że po uprawomocnieniu się postanowienia Sądu Okręgowego wydano decyzję o zmianie obywatelstwa dzieci, co zdaniem skarżącej może mieć wpływ na wynik sprawy przy jej ponownym rozpoznaniu.

Postanowieniem z 28 października 2002 r. Sąd Okręgowy postanowił odrzucić skargę z powodu braku przesłanek do wznowienia postępowania, uzasadniając, iż obywatelstwo dzieci nie ma wpływu na orzekanie w sprawie wydania dzieci w trybie Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. Na powyższe postanowienie skarżąca wniosła skargę, którą Sąd Okręgowy odrzucił postanowieniem z 6 grudnia 2002 r. W uzasadnieniu Sąd Okręgowy stwierdził, iż zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego orzeczenie sądu drugiej instancji w sprawie wznowienia postępowania nie podlega zaskarżeniu do Sądu Apelacyjnego. Mimo wyraźnego stwierdzenia Sądu Okręgowego, że postanowienie jest ostateczne i nie podlega zaskarżeniu, skarżąca ponownie złożyła zażalenie do Sądu Okręgowego, który postanowieniem z 23 stycznia 2003 r. uznał je za niedopuszczalne.

3. Prokurator Generalny pismem z 17 listopada 2003 r. przedstawił stanowisko, w którym podniósł wątpliwość co do zachowania terminu, w którym złożona została skarga. Zdaniem Prokuratora Generalnego postanowienie Sądu Okręgowego z 6 grudnia 2002 r. oparte na przepisach dotyczących postępowania apelacyjnego (art. 373 i art. 397 § 2 k.p.c.) potwierdzało ostateczność postanowienia z 28 października 2002 r. i od tej daty należy liczyć trzymiesięczny termin, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Odnosząc się do merytorycznej zasadności skargi, Prokurator Generalny stwierdził, że art. 406 k.p.c. – w rozumieniu nadanym mu przez orzecznictwo Sądu Najwyższego – nie narusza prawa skarżącej do dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji) ocenianego również w aspekcie poprawnej legislacji (art. 2 Konstytucji) i prawa do równego traktowania (art. 32 Konstytucji).

4. Marszałek Sejmu w piśmie z 19 lutego 2004 r. wniósł o uznanie zgodności art. 406 k.p.c. z Konstytucją. W swoim piśmie stwierdził, że jest on typowym przepisem odsyłającym, wskazującym, że do postępowania ze skargi o wznowienie stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem I instancji, jeżeli przepisy „poniższe” nie stanowią inaczej. Oznacza to, zdaniem Marszałka, że przepis ten powinien być odczytywany w kontekście całej procedury cywilnej, nie zaś w oderwaniu od niej, a w związku z tym nie można podzielić poglądu skarżącej co do naruszenia zasad prawidłowej legislacji i określoności prawa (art. 2 Konstytucji). Nie doszło również do naruszenia art. 78 Konstytucji, gdyż skarżąca skorzystała z konstytucyjnie gwarantowanej dwuinstancyjnej drogi postępowania sądowego. Marszałek Sejmu nie zgodził się również z naruszeniem art. 32 Konstytucji, stwierdzając w swoim piśmie, że zaskarżony art. 406 k.p.c. nie przewiduje żadnych ograniczeń, które mogłyby doprowadzić do różnego traktowania podmiotów korzystających z tego przepisu na drodze postępowania cywilnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W związku z wątpliwościami podniesionymi w stanowisku Prokuratora Generalnego, w sprawie zachowania terminu wniesienia skargi, Trybunał postanowił ponownie rozważyć dopuszczalność wydania orzeczenia.

Trybunał wielokrotnie w swoim orzecznictwie zajmował stanowisko, iż obowiązek badania przez Trybunał dopuszczalności wniosku i kontrolowania, czy nie zachodzi ujemna przesłanka wydania orzeczenia, skutkująca obligatoryjnym umorzeniem postępowania, ciąży na Trybunale na każdym etapie postępowania (por. postanowienia TK z 21 listopada 2001 r., sygn. K 31/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 264, a także z 20 marca 2002 r., sygn. K 42/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 21 i z 27 stycznia 2004 r., sygn. SK 50/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 6).

Rozważając dochowanie przez skarżącą terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Trybunał stwierdził, że postanowienie Sądu Okręgowego z 28 października 2002 r., odrzucające skargę o wznowienie postępowania jako wydane przez sąd II instancji, było postanowieniem, na które nie przysługiwało zażalenie. Ponieważ zdaniem skarżącej Sąd Okręgowy rozpatrywał skargę na wznowienie postępowania jako sąd I instancji, powołując się na konstytucyjne prawo do dwuinstancyjnego rozpatrzenia skargi, wniosła zażalenie na postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania. Sąd Okręgowy potwierdził postanowieniem z 6 grudnia 2002 r. ostateczność postanowienia z 28 października 2002 r. Tym samym sąd ostatecznie orzekł zarówno o odrzuceniu skargi na wznowienie postępowania, jak i co do faktu, że odrzucenie nastąpiło w II instancji. Trybunał Konstytucyjny wskazuje nadto, że już skarga z 22 lipca 2002 r. została określona przez pełnomocnika skarżącej jako „skarga na wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem sądu …”, co wskazuje, że jej odrzucenie przez Sąd Okręgowy postanowieniem z 28 października 2002 r. „z powodu braku przesłanek do wznowienia postępowania” było kończącym postępowaniem z punktu widzenia art. 46 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Postanowienie zostało doręczone skarżącej 10 grudnia 2002 r. Zażalenie skarżącej z 13 grudnia 2002 r., jako niedopuszczalne w myśl przepisów procedury cywilnej, nie mogło mieć wpływu na bieg terminu wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego. Termin wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego upływał ostatecznie 10 marca 2003 r. Skarga złożona została 17 marca 2003 r. (data stempla pocztowego), a więc po upływie trzech miesięcy od ostatecznego rozstrzygnięcia sądu.

2. Nawet jeżeliby przyjąć, że skarżąca miała wątpliwości co do faktu, czy postanowienie Sądu Okręgowego z 28 października 2002 r. było wydane przez sąd II instancji, od którego zażalenie nie przysługuje, to postanowienie Sądu Okręgowego z 6 grudnia 2002 r. (doręczone skarżącej 10 grudnia 2002 r.) nie pozostawiało żadnych wątpliwości co do ostatecznego odrzucenia skargi na wznowienie postępowania. Termin wniesienia skargi konstytucyjnej upływał więc 10 marca 2003 r. i nie został przez skarżącą zachowany, gdyż skarga została złożona 17 marca 2003 r.

Trybunał podziela pogląd Sądu Okręgowego wyrażony w postanowieniu z 23 stycznia 2003 r. o niedopuszczalności kolejnego zażalenia skarżącej. Wniesienie tego zażalenia nie mogło mieć wpływu na bieg terminu umożliwiającego złożenie skargi konstytucyjnej.

Skarga nie odpowiada więc wymogom określonym w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i z tych względów Trybunał nie może wydać merytorycznego orzeczenia.

3. Na marginesie wcześniej poczynionych ustaleń o charakterze formalnym Trybunał wziął też pod uwagę fakt, iż odrzucenie skargi o wznowienie postępowania w sprawie wydania dzieci w oparciu o Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, nie zamyka skarżącej jako matce, możliwości sądowego dochodzenia swoich praw do wykonywania władzy rodzicielskiej wobec małoletnich dzieci.

Zasady i tryb postępowania w sprawach opieki nad małoletnimi dziećmi i wykonywanie władzy rodzicielskiej regulują w tym przedmiocie przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) oraz ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm.).

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił, jak na wstępie.