1. Do Trybunału Konstytucyjnego zostały skierowane skargi konstytucyjne Jacka B., Tomasza B., Adama U. oraz Waldemara G. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządzeniem z 14 maja 1999 r. zdecydował o łącznym rozpoznaniu wskazanych skarg konstytucyjnych w zakresie dotyczącym art. 19 pkt 3 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. (Dz.U. Nr 74, poz. 368 ze zm.; dalej: ustawa o NSA).

1.1. Reprezentowany przez adwokata Jacek B., zakwestionował w skardze konstytucyjnej art. 16 ust. 1, art. 19 pkt 3 oraz art. 20 ust. 1 ustawy o NSA jako niezgodne z art. 2, 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji. Zdaniem skarżącego kwestionowane przepisy ustawy o NSA pozbawiają go prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 konstytucji). Wyłączenie kognicji NSA przewidziane w art. 19 pkt 3 ustawy o NSA nie znajduje usprawiedliwienia w treści art. 31 ust. 3 konstytucji oraz zamyka drogę sądową dochodzenia naruszonych wolności i praw (art. 77 ust. 2 konstytucji).

Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego:

3 czerwca 1997 r. Komisja Dyscyplinarna dla Studentów Politechniki w W. postanowiła uznać Jacka B. winnym popełnienia zarzucanego mu czynu oraz wymierzyć karę nagany z ostrzeżeniem (sygn. akt KD 5/96/97). Od postanowienia tego skarżący złożył odwołanie do Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki w W. Komisja ta w orzeczeniu z 12 listopada 1997 r. (sygn. akt OKD 4/96/97) postanowiła podtrzymać powołane wyżej orzeczenie Komisji Dyscyplinarnej. Na orzeczenie to skarżący złożył skargę do NSA. NSA w postanowieniu z 27 lipca 1998 r. (sygn. akt II SA/Wr 1307/98) odrzucił skargę jako niedopuszczalną ze względu na wyłączenie kognicji NSA w sprawach dyscyplinarnych (art. 19 pkt 3 ustawy o NSA).

1.2. Reprezentowany przez radcę prawnego Tomasz B., zakwestionował w skardze konstytucyjnej art. 172 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.; dalej: ustawa o szkolnictwie wyższym) jako niezgodny z art. 77 ust. 2 konstytucji. Skarga ta została skierowana do wstępnego rozpoznania pod sygn. Ts 146/98. Zarządzeniem z 10 listopada 1998 r. sędzia Trybunału Konstytucyjnego, na podstawie art. 36 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, wezwał pełnomocnika skarżącego do usunięcia w terminie 7 dni braków formalnych skargi m.in. przez wskazanie ostatecznego orzeczenia o przysługujących skarżącemu prawach lub wolnościach konstytucyjnych, które wydane zostało na podstawie zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej art. 172 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym. W odpowiedzi na zarządzenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego pełnomocnik skarżącego wskazał dodatkowo na niezgodność art. 19 pkt 3 ustawy o NSA z art. 45 ust. 1 konstytucji. W związku z tym dyrektor Zespołu ds. Obsługi Skargi Konstytucyjnej, z upoważnienia sędziego Trybunału Konstytucyjnego, w piśmie z 1 grudnia 1998 r. zwrócił się o wyjaśnienie, czy skarżący czyni przedmiotem skargi także art. 19 ust. 3 ustawy o NSA. Pełnomocnik skarżącego w odpowiedzi wniósł o “ustalenie”, że art. 172 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym oraz art. 19 ust. 3 ustawy o NSA “stanowią ograniczenie zakresu sądowej kontroli orzeczeń – co pozostaje w sprzeczności z zapisem art. 45 ust. 1 konstytucji”.

Postanowieniem z 15 marca 1999 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej Tomasza B. w zakresie dotyczącym art. 172 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym.

Na podstawie zarządzenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 22 marca 1999 r. skarga konstytucyjna Tomasza B. w zakresie dotyczącym art. 19 pkt 3 ustawy o NSA została skierowana do merytorycznego rozpoznania.

Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego:

3 czerwca 1997 r. Komisja Dyscyplinarna dla Studentów Politechniki w W. postanowiła uznać Tomasza B. winnym popełnienia zarzucanego mu czynu oraz wymierzyć karę nagany z ostrzeżeniem (sygn. akt KD 5/96/97). Od postanowienia tego skarżący złożył odwołanie do Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki w W. Komisja ta w orzeczeniu z 12 listopada 1997 r. (sygn. akt OKD 2/96/97) postanowiła podtrzymać powołane wyżej orzeczenie Komisji Dyscyplinarnej. Na orzeczenie to skarżący złożył skargę do NSA. NSA w postanowieniu z 27 lipca 1998 r. (sygn. akt II SA/Wr 1307/98) odrzucił skargę jako niedopuszczalną ze względu na wyłączenie kognicji NSA w sprawach dyscyplinarnych (art. 19 pkt 3 ustawy o NSA).

1.3. Reprezentowany przez radcę prawnego Adam U., zakwestionował w skardze konstytucyjnej art. 172 ust. 1 ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym jako niezgodny z art. 77 ust. 2 konstytucji. Skarga ta została skierowana do wstępnego rozpoznania pod sygn. Ts 147/98. Zarządzeniem z 10 listopada 1998 r. sędzia Trybunału Konstytucyjnego, na podstawie art. 36 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, wezwał pełnomocnika skarżącego do usunięcia w terminie 7 dni braków formalnych skargi m.in. przez wskazanie ostatecznego orzeczenia o przysługujących skarżącemu prawach lub wolnościach konstytucyjnych, które wydane zostało na podstawie zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej art. 172 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym. W odpowiedzi na zarządzenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego pełnomocnik skarżącego wskazał dodatkowo na niezgodność art. 19 pkt 3 ustawy o NSA z art. 45 ust. 1 konstytucji. W związku z tym dyrektor Zespołu ds. Obsługi Skargi Konstytucyjnej, z upoważnienia sędziego Trybunału Konstytucyjnego, w piśmie z 1 grudnia 1998 r. zwrócił się o wyjaśnienie, czy skarżący czyni przedmiotem skargi także art. 19 ust. 3 ustawy o NSA. Pełnomocnik skarżącego w odpowiedzi wniósł o “ustalenie”, ze art. 172 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym oraz art. 19 ust. 3 ustawy o NSA “stanowią ograniczenie zakresu sądowej kontroli orzeczeń – co pozostaje w sprzeczności z zapisem art. 45 ust. 1 konstytucji”.

Postanowieniem z 15 marca 1999 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej Adama U. w zakresie dotyczącym art. 172 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym.

Na podstawie zarządzenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 22 marca 1999 r. skarga konstytucyjna Adama U. w zakresie dotyczącym art. 19 pkt 3 ustawy o NSA została skierowana do merytorycznego rozpoznania.

Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego:

3 czerwca 1997 r. Komisja Dyscyplinarna dla Studentów Politechniki w W. postanowiła uznać Adama U. winnym popełnienia zarzucanego mu czynu oraz wymierzyć karę upomnienia (sygn. akt KD 5/96/97). Od postanowienia tego skarżący złożył odwołanie do Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki w W. Komisja ta w orzeczeniu z 12 listopada 1997 r. (sygn. akt OKD 3/96/97) postanowiła podtrzymać powołane wyżej orzeczenie Komisji Dyscyplinarnej. Na orzeczenie to skarżący złożył skargę do NSA. NSA w postanowieniu z 27 lipca 1998 r. (sygn. akt II SA/Wr 1307/98) odrzucił skargę jako niedopuszczalną ze względu na wyłączenie kognicji NSA w sprawach dyscyplinarnych (art. 19 pkt 3 ustawy o NSA).

1.4. Reprezentowany przez adwokata Waldemar G., zakwestionował w skardze konstytucyjnej art. 161 ustawy o szkolnictwie wyższym oraz art. 19 pkt 3 ustawy o NSA jako niezgodne z art. 2, 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji. Zdaniem skarżącego wskazane przepisy pozbawiają go “prawa do sądu i sądowej kontroli zapadłego orzeczenia dyscyplinarnego o wydaleniu z uczelni”. Art. 19 pkt 3 ustawy o NSA poprzez wyłączenie spraw dyscyplinarnych z zakresu właściwości NSA narusza “konstytucyjne prawo do przedstawienia sprawy sądowi i rozpatrzenia jej przez niezawisły sąd” (art. 45 ust. 1 konstytucji), w sytuacji gdy orzeczenie dyscyplinarne “rozstrzyga bezpośrednio o konstytucyjnym prawie skarżącego do pobierania nauki w uczelni wyższej”. Przepis ten zamykając drogę sądowej kontroli orzeczenia dyscyplinarnego narusza także art. 77 ust. 2 konstytucji.

Naruszenie zasady równości skarżący odniósł jedynie do art. 161 ustawy o szkolnictwie wyższym.

Skarga została skierowana do wstępnego rozpoznania pod sygn. Ts 41/99. Postanowieniem z 13 kwietnia 1999 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej Waldemara G. w zakresie dotyczącym art. 161 ustawy o szkolnictwie wyższym.

Na podstawie zarządzenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 13 kwietnia 1999 r. skarga konstytucyjna Waldemara G. w zakresie dotyczącym zarzutu niezgodności z konstytucją art. 19 ust. 3 ustawy o NSA została skierowana do merytorycznego rozpoznania.

Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego:

16 czerwca 1998 r. Komisja Dyscyplinarna dla Studentów Politechniki w W. uznała Waldemara G. winnym popełnienia zarzucanego mu czynu i postanowiła wymierzyć karę zawieszenia w korzystaniu z określonych praw studenta na okres semestru zimowego (KD-2/97/98). Od postanowienia tego skarżący złożył odwołanie do Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki w W. Komisja ta w orzeczeniu z 7 stycznia 1999 r. (sygn. akt OKD 1/97/99) postanowiła uchylić postanowienie Komisji Dyscyplinarnej oraz wymierzyć karę wydalenia z uczelni. Na orzeczenie to skarżący złożył skargę do NSA. NSA w postanowieniu z 15 lutego 1999 r. (sygn. akt II SA/Wr 184/99) odrzucił skargę jako niedopuszczalną ze względu na wyłączenie kognicji NSA w sprawach dyscyplinarnych (art. 19 pkt 3 ustawy o NSA).

Od orzeczenia Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki w W. z 7 stycznia 1999 r. Konwent Uczelniany Samorządu Studenckiego wniósł rewizję nadzwyczajną do Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów przy Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego na podstawie art. 172 ustawy o szkolnictwie wyższym. Postanowieniem z 12 kwietnia 1999 r. (bez numeru) Komisja ta uchyliła orzeczenie Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki Wrocławskiej i przekazała sprawę do ponownego rozpoznania przez komisję dyscyplinarną I instancji.

Waldemar G. wniósł skargę do NSA “o stwierdzenie nieważności orzeczenia Komisji Dyscyplinarnej ds. Rewizji Nadzwyczajnej przy Ministrze Edukacji Narodowej z 12 kwietnia 1999 r. ewentualnie o uchylenie wyżej oznaczonego aktu jako naruszającego rażąco prawo”. NSA w postanowieniu z 14 lipca 1999 r. (I SA 683/99) zawiesił postępowanie w tej sprawie do czasu rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny wniosku RPO o zbadanie zgodności z konstytucją art. 19 ust. 3 ustawy o NSA.

Z uzyskanych informacji (pismo Prorektora Politechniki w W. ds. Ogólnych z 15 lipca 1999 r., znak: PRO/0920/99) wynika jednocześnie, że 17 maja 1999 r. decyzją Dziekana Wydziału Górniczego anulowana została decyzja z 26 stycznia 1999 r. o skreśleniu z listy studentów skarżącego, który otrzymał następnie dokumenty niezbędne do kontynuowania studiów.

2. W piśmie z 15 grudnia 1998 r. do skargi konstytucyjnej Jacka B. ustosunkował się Prokurator Generalny.

Po pierwsze wniósł o umorzenie postępowania w części dotyczącej zarzutów niezgodności art. 16 ust. 1 i art. 20 ust. 1 ustawy o NSA z art. 2, 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 konstytucji na podstawie art. 46 ust. 2 w zw. z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Podniósł, że przedmiotem skargi konstytucyjnej mogą być wyłącznie przepisy, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego, określonych w konstytucji (art. 79 ust. 1 konstytucji). W sprawie niniejszej przepisem takim jest tylko art. 19 ust. 3 ustawy o NSA.

Po drugie Prokurator Generalny stwierdził, że art. 19 ust. 3 ustawy o NSA jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 konstytucji. Uzasadnienie tego stanowiska oparł na następujących argumentach:

Ustawa o szkolnictwie wyższym stanowi w art. 162 ust. 1, że czynem zagrożonym karą dyscyplinarną jest “postępowanie uchybiające godności studenta oraz naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni”. Ten znaczny stopień ogólności określenia czynów zagrożonych odpowiedzialnością dyscyplinarną, różnorodność dopuszczalnych kar dyscyplinarnych (art. 163 ustawy o szkolnictwie wyższym), z których żadna nie jest przypisana do ściśle określonego czynu, odpowiednie stosowanie w postępowaniu dyscyplinarnym przepisów kpk (art. 170 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym), a także administracyjno-prawny stosunek łączący studenta z uczelnią, powodują zasadniczą trudność jednoznacznego określenia charakteru spraw będących przedmiotem postępowań dyscyplinarnych studentów.

Niezależnie od powyższego odpowiedzialność dyscyplinarna jest konsekwencją nieprzestrzegania zakazów ograniczających wolność człowieka, której ochronę prawną gwarantuje art. 31 ust. 1 konstytucji. Środkiem ochrony wolności jest prawo do sądu. Zamykanie zaś drogi sądowej w sprawach dotyczących sfery wolności człowieka jest konstytucyjnie niedopuszczalne, z uwagi na treść art. 77 ust. 2 konstytucji. Ustawodawca zatem musi w taki sposób ukształtować zakres właściwości sądów, aby zawsze jakiś sąd był właściwy do rozpatrzenia sprawy dotyczącej naruszenia wolności obywatelskich.

Jakkolwiek sądy posiadają monopol sprawowania wymiaru sprawiedliwości (art. 175 ust. 1 konstytucji), to zgodnie z poglądami doktryny, monopolu tego nie należy utożsamiać z koniecznością rozstrzygnięcia od początku każdej sprawy lub też sporu dotyczącego sytuacji prawnej jednostki tylko przez sąd. “Nie ma przeszkód by sądy współistniały z pozasądowymi organami orzekającymi, zawsze jednak sądom musi przysługiwać pozycja nadrzędna wyrażająca się w możliwości zweryfikowania prawidłowości (legalności) każdego organu pozasądowego” (L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne – zarys wykładu, Warszawa 1998, cz. II, s. 147).

Ustawodawca nie musi także powierzać kontroli orzeczeń dyscyplinarnych NSA. To do legislatywy należy określenie sądu, który uważa za najbardziej adekwatny do rozpoznania danego rodzaju sprawy (orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 9 czerwca 1998 r., K. 28/97, OTK ZU Nr 4/1998, poz. 50). Skoro żaden przepis prawa nie powierza innemu sądowi kontroli orzeczeń dyscyplinarnych w sprawach dotyczących studentów, zatem art. 19 pkt 3 ustawy o NSA jest sprzeczny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji.

Skarżący jako wzorce kontroli konstytucyjnosci zakwestionowanego przepisu wskazał także art. 2 oraz art. 31 ust. 3 konstytucji. Zasadność zarzutu naruszenia prawa do sądu oceniona w aspekcie art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji, które w sposób szczegółowy określają zakres tego prawa, powoduje że wzorce te stanowią wystarczającą przesłankę kontroli konstytucyjności art. 19 pkt 3 ustawy o NSA, bez potrzeby odwoływania się do art. 2. Zbędne jest również dokonywanie oceny zgodności tego przepisu z art. 31 ust. 3 konstytucji określającym przesłanki dopuszczalności ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw. Zarzut skargi dotyczy bowiem zamknięcia drogi sądowej w sprawach dyscyplinarnych i jego zasadność została oceniona w aspekcie szczególnego wymogu konstytucyjnego, jakim jest zakaz ustanowiony w art. 77 ust. 2 konstytucji.

1 czerwca 1999 r. Prokurator Generalny podtrzymał przedstawione wyżej stanowisko w odniesieniu do skarg konstytucyjnych Tomasza B., Adama U. oraz Waldemara G.

3. Pismem z 6 listopada 1998 r., na podstawie art. 51 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, udział w niniejszym postępowaniu zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich, informując, że stanowisko w sprawie zgodności z konstytucją art. 19 pkt 3 ustawy o NSA przedstawił we wniosku rozpoznawanym przez Trybunał Konstytucyjny pod sygn. K. 32/98. We wniosku tym stwierdził, że art. 19 ust. 3 ustawy o NSA jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 konstytucji.

W piśmie z 1 czerwca 1999 r., w związku z zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 14 maja 1999 r. o łącznym rozpoznaniu skarg konstytucyjnych Jacka B., Tomasza B., Adama U. oraz Waldemara G., Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że art. 19 pkt 3 ustawy o NSA w zakresie, w jakim wyłącza spod kognicji sądu administracyjnego rozstrzygnięcia organów dyscyplinarnych właściwych dla spraw studentów szkół wyższych jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji. Uzasadnienie tego stanowiska oparł na następujących argumentach:

Z brzmienia art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji wynika, ze prawo do sądu obejmuje “sprawy” dotyczące jednostki i innych podmiotów tego prawa. Pojęcie “sprawy” nie zostało jednak określone w sposób jednoznaczny ani w doktrynie, ani w orzecznictwie. Również w ustawodawstwie określenie to otrzymało różne znaczenia w obrębie poszczególnych gałęzi prawa. Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w Informacji o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 1998 r. ustalając wykładnię art. 45 ust. 1 konstytucji należy wziąć pod uwagę art. 175 ust. 1 konstytucji. Zgodnie z dominującym poglądem doktryny, do istoty wymiaru sprawiedliwości należy rozstrzyganie sporów prawnych (sporów ze stosunków prawnych). Konstytucyjny termin “sprawa” należy zatem odnieść przede wszystkim do sporów prawnych między osobami fizycznymi lub prawnymi. Spór musi mieć zatem charakter pozwalający na rozstrzygnięcie w drodze sądowej. Ta konstatacja powinna być uzupełniona o stwierdzenie, że spór musi również mieć charakter konkretny, czyli dotyczyć sprawy konkretnej jednostki – jednostka musi posiadać interes prawny w przedstawieniu sprawy sądowi.

Powyższa teza znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Trybunału oraz Komisji Praw Człowieka w Strasburgu dotyczącym art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Przepis ten posiada treść zbliżoną do art. 45 ust. 1 konstytucji.

W orzeczeniu Van Marle v. Holandia Trybunał stwierdził: “Spór musi mieć charakter pozwalający na rozstrzygnięcie w drodze sądowej” (M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzeczeń, Warszawa 1998, s. 113).

Szkoła wyższa jest określana w teorii prawa administracyjnego jako zakład administracyjny, czyli jako podmiot biorący udział w wykonywaniu administracji publicznej. Stosunki prawne pomiędzy zakładem a użytkownikiem zakładu nie mają jednak charakteru wyłącznie administracyjnego (zob. M. Elżanowski, Zakład państwowy w polskim prawie administracyjny, Warszawa 1970, s. 61 i nast.). W konsekwencji również i czynności organów zakładu podejmowane w stosunku do użytkownika mogą mieć charakter cywilnoprawny lub administracyjno-prawny (zob. E. Ochendowski, Zakład administracyjny jako podmiot administracji państwowej, Poznań 1969, s. 189). Charakteru administracyjno-prawnego nie nadaje danej czynności organu szkoły wyższej okoliczność, że jest to czynność dokonana w postępowaniu uregulowanym przez kpa. Należy zwrócić uwagę na art. 161 ustawy o szkolnictwie wyższym, nakazujący odpowiednie stosowanie do decyzji podjętych przez organ uczelni między innymi w indywidualnych sprawach studenckich przepisów kpa. Kodeks ten jest stosowany w tych sprawach odpowiednio a nie wprost, co wskazuje na dążenie ustawodawcy do podkreślenia odrębności prawnego charakteru rozstrzygnięć w indywidualnych sprawach studenckich w stosunku do rozstrzygnięć indywidualnych mających charakter decyzji administracyjnych.

Kary dyscyplinarne wydalenia z uczelni oraz zawieszenia w korzystaniu z określonych praw studenta wywierają oczywisty wpływ na możliwość studiowania. W konsekwencji orzeczenia jednej z tych kar ukarany zostaje pozbawiony prawa do nauki, gwarantowanego przez art. 70 konstytucji. Z tego powodu powinien on mieć możliwość obrony swego prawa do nauki poprzez odwołanie się do sądu od orzeczenia komisji dyscyplinarnej.

1. W trakcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, 1 lutego 2000 r. weszła w życie ustawa z dnia 23 września 1999 r. o zmianie ustawy o Służbie Więziennej oraz ustawy o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 5; dalej: ustawa nowelizująca). Art. 2 tej ustawy nadał nowe brzmienie art. 19 ust. 3 ustawy o NSA. Obecnie przepis ten ma treść następującą: “[Naczelny] Sąd [Administracyjny] nie jest właściwy w sprawach dyscyplinarnych, chyba że ustawa stanowi inaczej”.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich 23 września 1998 r. wystąpił z odrębnym wnioskiem o stwierdzenie, że art. 19 ust. 3 ustawy o NSA (w brzmieniu sprzed wskazanej nowelizacji) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 konstytucji. Trybunał Konstytucyjny w sprawie wszczętej na podstawie tego wniosku (sygn. K. 32/98) zwrócił się do Rzecznika Praw Obywatelskich o zajęcie stanowiska w kwestii wpływu ustawy nowelizującej na złożony przez niego wniosek. Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 15 lutego 2000 r. wniósł o umorzenie postępowania w tej sprawie.

W uzasadnieniu Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że obecnie ewentualne wyłączenie spraw dyscyplinarnych spod kognicji NSA nie wynika z art. 19 pkt 3 ustawy o NSA, ale z przepisów ustaw normujących zasady i tryb odpowiedzialności dyscyplinarnej, które nadając sprawom dyscyplinarnym charakter spraw administracyjnych, nie wskazują równocześnie na właściwość sądu administracyjnego lub sądu powszechnego do rozpatrywania skarg na rozstrzygnięcia organów dyscyplinarnych. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich wobec powyższego badanie konstytucyjności art. 19 ust. 3 ustawy o NSA jest zbędne.

Postanowieniem z 8 marca 2000 r. Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w sprawie K. 32/98.

3. W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny zwrócił się do Rzecznika Praw Obywatelskich o zajęcie stanowiska w kwestii wpływu ustawy nowelizującej na jego udział w postępowaniu w niniejszej sprawie.

Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 28 marca 2000 r. stwierdził, że przedmiotem postępowania w niniejszej sprawie mogą być wyłącznie przepisy ustawy o NSA w wersji sprzed wejścia w życie ustawy nowelizującej. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich wynika to wprost z art. 79 ust. 1 konstytucji, mówiącego o możliwości zakwestionowania w skardze konstytucyjnej tylko tego przepisu, na podstawie którego orzeczono ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach skarżącego.

Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że w takiej sytuacji postępowanie w niniejszej sprawie powinno zostać umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Zauważył jednak, że we wniosku z 6 września 1999 r. zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności tego przepisu z konstytucją w odniesieniu do postępowania ze skargi konstytucyjnej (sygn. K. 24/99).

Trybunał Konstytucyjny ustalił, co następuje:

1. Wszystkie skargi konstytucyjne objęte niniejszą sprawą dotyczą sprzeczności z konstytucją art. 19 pkt 3 ustawy o NSA w pierwotnym brzmieniu tego przepisu głoszącym, że “[Naczelny] Sąd [Administracyjny] nie jest właściwy w sprawach dyscyplinarnych”. W tym też zakresie sprawy te zostały połączone do wspólnego rozpoznania.

2. Tekst skargi konstytucyjnej Jacka B., a w szczególności podsumowanie (konkluzja) jej uzasadnienia wskazują jednoznacznie, iż przedmiotem zaskarżenia jest w istocie art. 19 ust. 3 ustawy o NSA. Gdy chodzi o przytoczone w skardze art. 16 ust. 1 i art. 20 ust. 1 ustawy o NSA, to uzasadnienie nie zawiera żadnym argumentów przemawiających za uznaniem ich za sprzeczne z konstytucją.

Poza tym te dwa ostatnie przepisy nie były – jak słusznie zauważył Prokurator Generalny podstawą ostatecznego orzeczenia o prawach i wolnościach skarżącego. Jak wynika z uzasadnienia postanowienia NSA – Ośrodek Zamiejscowy w W. z 27 lipca 1998 r. (sygn. akt II SA/WR 1307/98) podstawą rozstrzygnięcia sądu były art. 27 ust. 2 NSA i art. 19 ust. 3 ustawy o NSA, przy czym pierwszy z wymienionych przepisów ma znaczenie wyłącznie procesowe i nie jest kwestionowany w skardze konstytucyjnej.

3. W skargach konstytucyjnych Tomasza B. i Adama U. podniesiono także zarzut sprzeczności z konstytucją art. 172 ustawy o szkolnictwie wyższym, zaś w skardze konstytucyjnej Waldemara G. art. 161 ustawy o szkolnictwie wyższym. Jednak w tym zakresie skargom tym nie nadano dalszego biegu, a zatem problem ten pozostaje poza zakresem rozpoznania w niniejszej sprawie.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Postępowanie w niniejszej sprawie w zakresie stwierdzenia niezgodności z konstytucją art. 16 ust. 1 i art. 20 ust. 1 ustawy o NSA podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z uwagi na niedopuszczalność wydania orzeczenia co do istoty sprawy.

Jedną z przesłanek warunkujących dopuszczalność skargi konstytucyjnej jest bowiem wydanie na podstawie kwestionowanej ustawy lub innego aktu normatywnego ostatecznego orzeczenia o prawach lub wolnościach albo obowiązkach skarżącego (art. 79 ust. 1 konstytucji). W sytuacji, gdy skarżący kwestionuje poszczególne przepisy ustawy, wymaganie to dotyczy ich wszystkich. Jeżeli skarżący podnosi zarzut niezgodności z konstytucją także co do innych przepisów, to jest takich, które nie były podstawą prawną indywidualnego i ostatecznego rozstrzygnięcia w jego sprawie, skargę w tym zakresie uznać należy za niedopuszczalną. Oznacza to w konsekwencji niedopuszczalność wyrokowania przez Trybunał Konstytucyjny w tym zakresie, a więc obowiązek umorzenia postępowania w tej części.

W niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny ustalił, iż wskazane wyżej przepisy nie były podstawą prawną orzeczeń w przedmiocie praw i obowiązków skarżącego Jacka B., a dokładniej rzecz ujmując, nie miały one żadnego wpływu na treść rozstrzygnięcia, co podkreślają zresztą także zacytowane w samej skardze (s. 2) fragmenty uzasadnienia postanowienia NSA. Za przepisy, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej wydały orzeczenie o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki, nie należy uznawać wszystkich przepisów powołanych w sentencji lub uzasadnieniu odpowiedniego orzeczenia, ale tylko te, które determinowały treść rozstrzygnięcia i konkretyzacji pozycji prawnej jednostki w danej sprawie.

W tym stanie rzeczy postępowanie ze skargi konstytucyjnej Jacka B. w zakresie dotyczącym art. 16 ust. 1 i art. 20 ust. 1 ustawy o NSA winno zostać, zgodnie z wnioskiem Prokuratora Generalnego, umorzone.

2. W pozostałym zakresie, objętym wskazanymi wyżej skargami konstytucyjnymi, tj. co do niezgodności z konstytucją art. 19 pkt 3 ustawy o NSA, przesłanka dopuszczalności skargi konstytucyjnej, o której mowa była wyżej, została niewątpliwie spełniona.

Jednak istotny wpływ na dalszy bieg postępowania ma wskazana wcześniej nowelizacja art. 19 pkt 3 ustawy o NSA.

Trybunał Konstytucyjny, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, ma obowiązek umorzyć postępowanie, jeżeli akt normatywny w kwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Utrata mocy obowiązującej oznacza tu ogólnie rzecz biorąc wyeliminowanie (usunięcie) w jakikolwiek sposób zakwestionowanego przepisu (lub całego aktu normatywnego) z porządku prawnego.

Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny (w postanowieniu z 21 marca 2000 r., K. 4/99, OTK ZU Nr 2/2000, poz. 65), przepis nowelizujący inny przepis powoduje z jednej strony uchylenie (usunięcie z porządku prawnego) dotychczasowej regulacji (dotychczasowego brzmienia, dotychczasowej treści), a z drugiej strony wprowadzenie nowej regulacji (nowego brzmienia, nowej treści). Pomijając więc przypadek powtórzenia przez przepis nowelizujący wcześniejszych unormowań, oznacza to, że w wypadku nowelizacji zakwestionowanego przepisu uznać należy, iż jego poprzednio obowiązująca, a więc zaskarżona z powodu niezgodności z konstytucją, wersja straciła moc. Wobec powyższego przepis o poprzednio obowiązującym brzmieniu (pośrednio uchylonym w wyniku nowelizacji) nie może być jako usunięty z porządku prawnego przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego.

Jak kilkakrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny (np. w postanowieniu z 8 stycznia 1991 r., P. 1/90, w OTK z 1991 r., poz. 6), do utraty mocy obowiązującej uchylonego przepisu nie dochodzi w sytuacji, gdy przepis ten mimo uchylenia może mieć zastosowanie do określonych sytuacji na mocy miarodajnej normy intertemporalnej. W niniejszej sprawie nowa regulacja weszła w życie po 14 dniach od ogłoszenia, czyli 1 lutego 2000 r. i od tej daty winna być stosowana zarówno co do spraw zawisłych wcześniej przed NSA, jak i co do skarg wniesionych od tego dnia. Stąd też nie może mieć miejsca sytuacja, w której należałoby przyjąć, iż mimo uchylenia zakwestionowanego przepisu zachował on nadal moc obowiązującą.

3. Ze względu na kontekst zarzutów postawionych w niniejszej sprawie zmiana treści przepisu jest niewątpliwie istotna z punktu widzenia oceny zgodności z konstytucją wyrażonej w nim normy prawnej. Art. 19 pkt 3 ustawy o NSA w brzmieniu z daty złożenia skarg konstytucyjnych zakładał całkowite i bezwarunkowe wykluczenie wszelkich spraw dyscyplinarnych (w tym także pozostających poza zakresem określonym w art. 16 ustawy o NSA) z zakresu kognicji NSA. Obecnie ustawodawca wyraźnie ustalił, iż o dopuszczalności skargi do NSA w zakresie spraw dyscyplinarnych decydują ustawy określające poszczególne reżimy tego rodzaju odpowiedzialności. Tak więc normy, które wynikały z poprzednio obowiązującego i obecnego brzmienia art. 19 pkt 3 ustawy o NSA, z pewnością nie są tożsame.

4. Należy przy tym podkreślić, iż ustawodawca niezależnie od obowiązku zapewnienia drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77 ust. 2 konstytucji), nie musi powierzyć kontroli orzecznictwa we wszelkich sprawach dyscyplinarnych jednemu sądowi, w szczególności NSA, ani w przyszłości sądownictwu administracyjnemu. Kategoria “sprawy dyscyplinarne” obejmuje bowiem bardzo zróżnicowane, jeśli chodzi o przynależność do gałęzi prawa, reżimy odpowiedzialności. Z pewnością nie wszystkie z nich zaliczone mogą być do sfery administracji publicznej. Poza tym art. 184 konstytucji wyraźnie wskazuje, iż zadanie sprawowania kontroli działalności administracji publicznej sądy administracyjne wykonują “w zakresie określonym w ustawie”, a więc ustawodawca może w uzasadnionych przypadkach przekazać sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w tym zakresie sądom powszechnym.

5. Należy podkreślić, iż skarżący nie wykazali, że w sposób bezwzględny pozbawieni zostali prawa do sądu. Choć bowiem istotnie ich sprawy nie mogły być z uwagi na jednoznaczną dyspozycję art. 19 pkt 3 ustawy o NSA (w brzmieniu poprzednio obowiązującym) rozpoznane przez ten sąd, to jednak w skardze nie wskazano, iż skarżący zwracali się o ochronę swych praw także do innych sądów, a jak wynika z art. 177 konstytucji wymiar sprawiedliwości w sprawach nie zastrzeżonych ustawowo na rzecz innych sądów sprawują sądy powszechne.

6. Dodatkowo zauważyć należy, iż w przypadku skargi konstytucyjnej Waldemara G. brak spełnienia przesłanki ostatecznego orzeczenia sądu lub organu administracji w przedmiocie praw i wolności (art. 79 ust. 1 in fine konstytucji). Co prawda NSA postanowieniem z 15 lutego 1999 r. (sygn. akt II SA/Wr 184/99) odrzucił jego skargę na orzeczenie dyscyplinarne z 7 stycznia 1999 r. (sygn. akt OKD 1/97/99), jednak zwrócić należy uwagę, iż – jak wynika z akt sprawy – nie zostało zakończone samo postępowanie dyscyplinarne, będące podstawą skargi do NSA. W wyniku postanowienia Komisji Dyscyplinarnej przy Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego z 12 kwietnia 1999 r. (bez numeru) utraciło moc orzeczenie Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów Politechniki w W. z 7 stycznia 1999 r. (sygn. akt OKD 1/97/99) a sprawę przekazano komisji I instancji do ponownego rozpatrzenia. Z punktu widzenia dopuszczalności skargi konstytucyjnej Waldemara G. postępowanie zakończone orzeczeniem dyscyplinarnym i postępowanie sądowo-administracyjne tworzą pewną całość, na którą patrzeć należy także z punktu widzenia wyczerpania toku instancyjnego (art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym). Przyjąć należy, iż orzeczenie Komisji Dyscyplinarnej przy Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego jako mające charakter wyłącznie kasacyjny nie mogło z istoty rzeczy stanowić elementu wyczerpania toku instancyjnego. Biorąc pod uwagę konstytucyjne przesłanki dopuszczalności skargi konstytucyjnej oraz utrwaloną już w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zasadę jej subsydiarności, uznać trzeba, iż wydane w danej sprawie indywidualnej orzeczenie o skutkach wyłącznie kasacyjnych powoduje, że w przedmiocie praw, wolności i obowiązków jednostki brak ostatecznego rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 79 ust. 1 konstytucji i wyczerpania toku instancyjnego w znaczeniu art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 1999 r., SK 15/99, OTK ZU Nr 7/1999, poz. 169).

Zważywszy powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.