W skierowanej do Trybunału Konstytucyjnego przez pełnomocnika skarżącego skardze konstytucyjnej zakwestionowano zgodność art. 72 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (Dz. U. Nr 95, poz. 602 ze zm.) z art. 32, art. 45 i art. 77 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Istoty niezgodności kwestionowanego przepisu upatrywał pełnomocnik skarżącego w zróżnicowaniu ochrony prawnej w czasie trwania kampanii wyborczej oraz po wyborach. Prowadzi to – zdaniem skarżącego – do ustawowego wyłączenia możliwości wznowienia postępowania, pomimo ujawnienia w sprawie nowych dowodów, a w konsekwencji pozbawia skarżącego możliwości sprawiedliwego rozpoznania sprawy.

Skargę konstytucyjną sformułowano w oparciu o następujący stan faktyczny. Postanowieniem z 7 października 1998 r. (sygn. akt I Ns 113/98), wydanym na podstawie art. 72 ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (dalej: ordynacja wyborcza), Sąd Okręgowy w Świdnicy nakazał skarżącemu sprostowanie informacji zawartych w liście otwartym do jednego z kandydatów na radnych, przeproszenie kandydata oraz wpłatę kwoty pieniężnej na cel charytatywny. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, postanowieniem z 12 października 1998 r. (sygn. akt I A/Cz 846/98), oddalił apelację skarżącego od powyższego orzeczenia. W dniu 7 kwietnia 2000 r. wydane zostały przez Naczelny Sąd Administracyjny orzeczenia (sygn. akt II S.A./Wr 810/98, II S.A./Wr 1681/98) potwierdzające – zdaniem skarżącego – okoliczności podniesione przez niego w liście otwartym. W związku z tym skarżący skierował 9 lipca 2000 r. do Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu skargę o wznowienie postępowania zakończonego orzeczeniem tego sądu z 12 października 1998 r. W odpowiedzi, Prezes Sądu Apelacyjnego pismem z 24 lipca 2000 r. poinformował skarżącego o prawnej niemożności wzruszenia zapadłych w sprawie orzeczeń, uprzedzając jednocześnie o pozostawieniu bez odpowiedzi dalszych pism kierowanych przez skarżącego. Skargę o wznowienie postępowania skierował skarżący 31 lipca 2000 r. również do Sądu Okręgowego w Świdnicy. Postanowieniem z 8 listopada 2000 r. skarga ta została odrzucona, zaś w uzasadnieniu orzeczenia Sąd wskazał na niedopuszczalność (w świetle art. 72 ordynacji wyborczej) wznowienia postępowania. Skarżący nie wniósł zażalenia na powyższe postanowienie, uzasadniając to treścią opisanego wyżej pisma Prezesa Sądu Apelacyjnego.

Postanowieniem z 24 kwietnia 2001 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. W uzasadnieniu postanowienia podniesiono, że w sprawie przekroczony został ustawowy termin do wystąpienia ze skargą konstytucyjną. Trybunał Konstytucyjny nie podzielił bowiem stanowiska skarżącego, że ostatecznym orzeczeniem wydanym na podstawie kwestionowanego art. 72 ordynacji wyborczej było postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 listopada 2000 r. W ocenie Trybunału taki charakter miało wcześniejsze postanowienie Sądu Apelacyjnego z 12 października 1998 r. i to od dnia doręczenia skarżącemu tego orzeczenia rozpoczął bieg ustawowy termin do wniesienia skargi konstytucyjnej.

Zażalenie na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego wniósł 30 maja 2001 r. pełnomocnik skarżącego. Podniósł w nim, iż ostatecznym orzeczeniem w sprawie skarżącego, wyczerpującym przysługującą drogę prawną, jest postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 listopada 2000 r. To zaś oznacza, iż wniesienie 12 lutego 2001 r. skargi konstytucyjnej zostało dokonane z dochowaniem ustawowego terminu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zażalenie pełnomocnika skarżącego zasługuje na uwzględnienie.

Kluczowe znaczenie dla oceny dochowania w niniejszej sprawie ustawowego terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej ma właściwe określenie charakteru prawnego orzeczeń wydanych wobec skarżącego. Pamiętać należy, iż charakter ten wyznaczają dwa czynniki. Po pierwsze, orzeczenie naruszające – zdaniem skarżącego – przysługujące mu konstytucyjne prawa bądź wolności winno być wydane na podstawie zakwestionowanych w skardze przepisów ustawy bądź innego aktu normatywnego. Po drugie zaś, winno to być orzeczenie wyczerpujące drogę prawną, jeśli taka skarżącemu w danej sprawie przysługuje.

W niniejszej sprawie doszło do zakwestionowania art. 72 ordynacji wyborczej, regulującego postępowanie sądowe prowadzone w toku kampanii wyborczej. Zarzuty formułowane przez pełnomocnika skarżącego nie dotyczą jednak problemu rozstrzygnięć wydawanych w toku kampanii wyborczej, ale zagadnienia dopuszczalności wznowienia postępowania zakończonego takimi rozstrzygnięciami. Uwzględniając powyższą okoliczność należy więc uznać, iż postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 listopada 2000 r., którym odrzucona została skarga o wznowienie postępowania, spełnia wymóg orzeczenia wydanego na podstawie zakwestionowanego w skardze przepisu ustawy. Z uzasadnienia tego rozstrzygnięcia jednoznacznie wynika, iż podstawą odrzucenia skargi o wznowienie postępowania była dla Sądu dyspozycja art. 72 ust. 3 ordynacji wyborczej.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego dla rozstrzygnięcia problemu wyczerpania przysługującej skarżącemu drogi prawnej konieczne jest uwzględnienie wszystkich konsekwencji wynikających z treści pisma skierowanego do skarżącego przez Prezesa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 24 lipca 2000 r. Niezależnie od negatywnego potraktowania skierowanej do tego sądu skargi o wznowienie postępowania, pismo to zawiera jednoznaczną zapowiedź pozostawienia w przyszłości bez odpowiedzi wszelkich innych pism skarżącego zmierzających do wzruszenia zapadłych orzeczeń. W tej sytuacji pozbawione podstaw i nieuzasadnione byłoby uzależnienie stwierdzenia wyczerpania drogi prawnej od skorzystania przez skarżącego ze środka prawnego (zażalenia), który – co wynika z treści pisma Prezesa Sądu Apelacyjnego – nie zostałby merytorycznie rozpoznany.

Uwzględniając powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny uznał, iż wskazywane w skardze postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 listopada 2000 r. spełnia kryteria warunkujące uznanie go za ostateczne orzeczenie, o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji. Następnego dnia po doręczeniu skarżącemu tego orzeczenia rozpoczął też bieg ustawowy termin do wystąpienia ze skargą konstytucyjną. Biorąc pod uwagę, że w okresie od 7 grudnia 2000 r. do 16 stycznia 2001 r. (okres rozpoznawania wniosku skarżącego o ustanowienie pełnomocnika z urzędu celem sporządzenia skargi konstytucyjnej) nie biegł termin do wniesienia skargi, zaś skargę skierowano do Trybunału Konstytucyjnego 12 lutego 2001 r., uznać należało, iż skarga wniesiona została przez skarżącego z zachowaniem ustawowego terminu.

Uznając zatem, iż skarga konstytucyjna spełnia określone prawnie przesłanki dopuszczalności występowania z tego rodzaju środkiem ochrony praw, Trybunał Konstytucyjny postanowił uwzględnić zażalenie na postanowienie odmawiające nadania jej dalszego biegu.

W skierowanej 12 lutego 2001 r. (data nadania w urzędzie pocztowym) do Trybunału Konstytucyjnego skardze konstytucyjnej pełnomocnik skarżącego – Leszka Kwietnia zakwestionował zgodność art. 72 ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (dalej: ordynacja wyborcza) z art. 32, art. 45 i art. 77 Konstytucji RP.

Skargę konstytucyjną sporządzono w oparciu o następujący stan faktyczny. Postanowieniem z 7 października 1998 r. (sygn. akt I Ns 113/98), wydanym na podstawie art. 72 ordynacji wyborczej, Sąd Wojewódzki w Wałbrzychu nakazał skarżącemu sprostowanie informacji zawartych w liście otwartym skierowanym do jednego z kandydatów na radnych, przeproszenie kandydata oraz wpłatę określonej kwoty pieniężnej na cel charytatywny. Apelacja skarżącego od tego orzeczenia została oddalona postanowieniem Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 12 października 1998 r. (sygn. akt I A Cz 846/98). W związku z wyrokami Naczelnego Sądu Administracyjnego zapadłymi 7 kwietnia 2000 r. (sygn. akt II SA Wr 810/98 oraz II SA Wr 1681/98), a potwierdzającymi – zdaniem skarżącego – okoliczności podniesione w liście otwartym, skarżący zwrócił się 31 lipca 2000 r. do Sądu Okręgowego w Świdnicy z wnioskiem o wznowienie postępowania zakończonego wskazanym wyżej orzeczeniem Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu. Postanowieniem z 8 listopada 2000 r. Sąd Okręgowy w Świdnicy odrzucił skargę o wznowienie postępowania, wskazując na niedopuszczalność wznowienia postępowania zakończonego orzeczeniem wydanym w trybie art. 72 ordynacji wyborczej. Odrzucone zostały także skargi o wznowienie postępowania kierowane przez skarżącego do Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu. Sąd ten odrzucił także wniesioną przez skarżącego kasację, zaś zażalenie skarżącego w przedmiocie odrzucenia kasacji zostało oddalone postanowieniem Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2000 r. (sygn. akt III CZ 173/99).

Uzasadniając postawiony zarzut pełnomocnik skarżącego wskazał na naruszenie konstytucyjnej zasady równości, poprzez zróżnicowanie ochrony prawnej w okresie kampanii wyborczej oraz po wyborach, kiedy to niedopuszczalne jest korzystanie z możliwości wznowienia postępowania. Podniósł ponadto zarzut naruszenia prawa do sądu oraz zakazu zamykania drogi sądowej wskutek ustawowego wyłączenia możliwości wznowienia postępowania pomimo uzyskania w sprawie nowych dowodów, w postaci wyroków Naczelnego Sądu Administracyjnego. Jako ostateczne orzeczenie wydane w sprawie skarżącego na podstawie zakwestionowanego przepisu ustawy, wskazano w skardze opisane wyżej postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 listopada 2000 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Art. 79 ust. 1 Konstytucji przewiduje, iż przedmiotem skargi uczynić można przepis ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego, sąd bądź organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych prawach, wolnościach albo obowiązkach skarżącego. Z kolei w myśl art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, skarga może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.

W świetle powyższych unormowań nie ulega wątpliwości, iż przedmiotem skargi uczynić można przepis, który stanowił normatywną podstawę ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego, naruszającego przysługujące skarżącemu konstytucyjne prawa lub wolności. Od doręczenia skarżącemu takiego orzeczenia rozpoczyna bieg 3-miesięczny termin do wystąpienia w danej sprawie ze skargą konstytucyjną.

Zaskarżony art. 72 ordynacji wyborczej przewiduje w ust. 3 in fine, iż „na postanowienie sądu apelacyjnego nie przysługuje środek zaskarżenia i podlega ono natychmiastowemu wykonaniu”. Uwzględniając opisany wyżej przebieg postępowania w sprawie skarżącego uznać więc należy, iż orzeczeniem spełniającym opisane wyżej wymogi było postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 12 października 2000 r., którym oddalono zażalenie skarżącego na postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Wałbrzychu w przedmiocie sprostowania, przeproszenia, wpłaty i zapłaty.

Uzupełniając braki formalne skargi konstytucyjnej, pełnomocnik skarżącego wyjaśnił, iż postanowienie to doręczone zostało skarżącemu nie wcześniej niż 9 listopada 1998 r., gdyż taka data widnieje na uzasadnieniu tego orzeczenia, w miejscu potwierdzenia za zgodność z oryginałem. Od 10 listopada 1998 r. rozpoczął więc bieg ustawowy termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. Ponieważ skargę wniesiono 12 lutego 2001 r. nie może budzić wątpliwości przekroczenie terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Przyjęciu takiej kwalifikacji postanowienia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 12 października 1998 r., towarzyszy jednocześnie uznanie za nieuzasadnione potraktowania jako ostatecznego orzeczenia postanowienia Sądu Okręgowego w Świdnicy z 8 listopada 2000 r., do czego skłania się pełnomocnik skarżącego. Należy w tym miejscu podkreślić, iż podstawowe znaczenie dla obliczenia terminu do występowania ze skargą ma ustalenie, któremu z rozstrzygnięć sądowych wskazanych w niniejszym postępowaniu przypisać można walor ostatecznego orzeczenia, wydanego na podstawie zaskarżonego przepisu, które determinowało sytuację skarżącego w zakresie powołanych w skardze konstytucyjnych praw bądź wolności skarżącego. W dotychczasowym orzecznictwie wielokrotnie podkreślano, iż wyliczenie zawarte w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym nie ma charakteru przypadkowego, ale wskazuje na priorytet prawomocnych wyroków sądowych, jako form orzekania o konstytucyjnych prawach i wolnościach skarżącego. Z drugiej zaś strony, podkreślić należy, iż przesłanek wyliczonych w powoływanym przepisie ustawy nie należy traktować w oderwaniu od siebie, ale w pewnym funkcjonalnym ich związku. Wyczerpanie przysługującej skarżącemu drogi prawnej winno więc być rozumiane jako konieczność wykorzystania tych przysługujących skarżącemu środków prawnych, które prowadzą do wydania w sprawie prawomocnego wyroku sądowego. Dzień następujący po dniu doręczenia takiego orzeczenia skarżącemu należy uznać za pierwszy dzień 3-miesięcznego terminu do wystąpienia w danej sprawie ze skargą konstytucyjną. Należy przy tym zauważyć, iż dla stwierdzenia dochowania ustawowego terminu do wniesienia skargi nie mają znaczenia podejmowane przez skarżącego kroki zmierzające do uzyskania w sprawie kolejnych orzeczeń, w szczególności zaś postanowień w przedmiocie skarg o wznowienia postępowania. Podkreślić należy, iż próby wykorzystania przez skarżącego nadzwyczajnych środków wzruszenia prawomocnego orzeczenia sądowego nie mogą sanować przekroczenia terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej.

Obowiązujące unormowania nie dają również podstaw prawnych do usprawiedliwienia powyższego braku formalnego – wskazywaną przez pełnomocnika skarżącego – okolicznością samodzielnego działania skarżącego, kierującego stosowne wnioski do Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu.

Biorąc powyższe pod uwagę, działając na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), orzeka się jak w sentencji.