W skardze konstytucyjnej skarżący zarzucił, że art. 373 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: k..p.c.) narusza jego konstytucyjne prawo do sądu, gdyż pozbawia go możliwości zaprezentowania swego stanowiska, co do zagadnienia prawnego będącego przedmiotem posiedzenia niejawnego, na którym sąd wydał postanowienie o odrzuceniu jego apelacji. Ponadto zaskarżony przepis narusza prawo skarżącego do zaskarżania orzeczeń sądowych, innych niż wydane w wyniku rozpoznania zwykłego środka odwoławczego.

Postanowieniem z 15 grudnia 2004 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. W zażaleniu wskazano, że skarżący nie uprawdopodobnił naruszenia prawa z art. 45 ust. 1 Konstytucji przez zaskarżony przepis ustawy. Trybunał podkreślił, że jawność postępowania, której brak skarżący zarzuca, poza rozprawą oznacza możliwość zasięgnięcia informacji o jego przebiegu i podjętych rozstrzygnięciach. W tym zakresie prawa skarżącego nie zostały naruszone. Natomiast niepotraktowanie orzeczenia sądu o odrzuceniu apelacji jako orzeczenia pierwszoinstancyjnego wynika w pierwszej kolejności z art. 397 § 2, a nie z art. 373 k.p.c., który jest przedmiotem skargi konstytucyjnej.

W zażaleniu skarżący zarzucił m.in., że dopełnił wymogu wskazania wzorca konstytucyjnego przez wskazanie art. 45 ust. l Konstytucji jako tego prawa podmiotowego, które zostało naruszone wskutek obowiązywania i stosowania, art. 373 k.p.c. W ocenie skarżącego w precyzyjny sposób określił on, jakie zagwarantowane mu Konstytucją samoistne prawo podmiotowe doznało uszczerbku. Jako, że w sprawie nie przysługuje kasacja, skarżący został pozbawiony prawa do zaprezentowania swojego stanowiska, co do zasadności odrzucenia złożonego przez niego środka odwoławczego. W uzasadnieniu zaskarżonego rozstrzygnięcia wskazano, iż art. 45 ust. 1 Konstytucji gwarantuje prawo obywatela do jawnego rozpatrzenia sprawy, której jest stroną, co oznacza przede wszystkim możność zasięgania informacji o jego przebiegu i wydanych rozstrzygnięciach. Zdaniem skarżącego art. 45 ust. l Konstytucji gwarantuje nie tylko jawność postępowania, lecz przede wszystkim dostęp do sądu oraz prawo do właściwie ukształtowanej procedury sądowej. Postulaty te znalazły zresztą swoje odzwierciedlenie w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, który wielokrotnie stwierdzał, iż prawo do sądu obejmuje także prawo do właściwie ukształtowanej procedury sądowej. W ocenie skarżącego jego zaprezentowanie jako uzasadnienie dla odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu jest przedwczesne. Skarżący ma prawo bowiem oczekiwać, aby jego rozumienie konstytucyjnego prawa do sądu zostało ocenione i zweryfikowane przez Trybunał Konstytucyjny obradujący w składzie pięcioosobowym na rozprawie. Nieadekwatność wzorca konstytucyjnego, jak wielokrotnie wskazywał Trybunał Konstytucyjny, jest bowiem merytorycznym rozstrzygnięciem skargi, które zdaniem skarżącego nie mieści się w granicach formalnej kontroli dopuszczalności tego środka ochrony konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich.

Zdaniem skarżącego art. 397 § 2 k.p.c. nie może być źródłem pierwszoinstancyjnego charakteru orzeczenia. Nie jest to przepis, który stanowiłby samoistną podstawę do złożenia zażalenia. Przepis ten ma bowiem charakter stricte formalny, gdyż reguluje bieg wszczętego już postępowania zażaleniowego, a więc m.in. sposób usuwania braków formalnych, granice rozpoznania czy możliwość zmiany zgłoszonego żądania. To art. 373 k.p.c. stanowi merytoryczną podstawę wydanego postanowienia odrzucającego zażalenie i na tej właśnie podstawie wydaje swoje orzeczenie sąd II instancji. Zdaniem skarżącego, naruszenie przysługujących skarżącemu praw konstytucyjnych pozostaje bowiem w merytorycznym związku z zakwestionowaną w skardze konstytucyjnej regulacją prawną. Ów związek jest niewątpliwy, albowiem art. 373 k.p.c. tak kształtuje treść orzeczenia wydanego na jego podstawie, iż prowadzi to w konsekwencji do naruszenia przysługującego skarżącemu na mocy art. 78 Konstytucji prawa do zaskarżania orzeczeń sądowych. Tym samym, wskazanie tego przepisu, jako ograniczającego prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych spełnia warunki przewidziane w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Brak możliwości złożenia zażalenia na postanowienie o odrzuceniu zażalenia skutkuje nawet niemożnością zastosowania art. 397 § 2 k.p.c., albowiem nie dochodzi do wszczęcia postępowania zażaleniowego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Trybunał Konstytucyjny w zaskarżonym postanowieniu trafnie wskazał, że prawo do jawnego rozpoznania sprawy poza rozprawą wyczerpuje się przede wszystkim w prawie do uzyskiwania informacji o jego przebiegu i podjętych rozstrzygnięciach. W niniejszej sprawie chodzi jednak o pytanie, czy przed odrzuceniem apelacji sąd powinien wysłuchać skarżącego. Skarżący wskazuje, czyniąc to w sposób jednoznaczny w zażaleniu, że rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym narusza jego prawo do wysłuchania. Prawo do wysłuchania, w szczególności przed podjęciem rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie, jest jednym z elementów prawa do sądu. Nie wchodząc w meritum podniesionego zarzutu należy uznać, że tak sformułowany zarzut uprawdopodabnia naruszenie konstytucyjnego prawa do sądu, a to jest wystarczająca przesłanką przyjęcia sprawy do merytorycznego rozpoznania. W postępowaniu wstępnym należy jedynie ustalić, czy nastąpiło uprawdopodobnienie zarzutu naruszenia praw oraz czy sam zarzut nie jest oczywiście bezzasadny np. przez jego brak powiązania z normatywną treścią zaskarżonego przepisu. W niniejszej sprawie sytuacja taka nie występuje, gdyż w art. 373 k.p.c. zawarta jest dyspozycja odrzucenia apelacji na posiedzeniu niejawnym.

Odnośnie drugiego zarzutu sformułowanego w skardze należy potwierdzić jego oczywiście bezzasadny charakter. Zdaniem skarżącego postępowanie w sprawie odrzucenia apelacji prowadzone przed sądem II instancji (w sytuacji, gdy apelacja nie została odrzucona przez sąd I instancji) powinno mieć charakter pierwszoinstancyjny. Charakter tego postępowania, odmienny od proponowanego przez skarżącego, wynika wprost z dyspozycji art. 397 § 2 k.p.c. W myśl tego przepisu do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu apelacyjnym. Bez odniesienia się do normatywnej treści tego przepisu nie jest w ogóle możliwa ocena zasadności podniesionego zarzutu, w szczególności zarzut ten nie może zostać zbadany jedynie w związku z art. 373 k.p.c. Nie zmienia tego wskazany przez skarżącego związek jaki łączy art. 373 i 397 § 2 k.p.c. Ze względu na wyrażoną w art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym zasadę skargowości konstytucyjność art. 397 § 2 k.p.c. nie może być przedmiotem niniejszego postępowania, skoro przepis ten nie mieści się w zakresie przedmiotowym skargi konstytucyjnej.

Mając powyższe na względzie, należało orzec jak w sentencji.

W skardze konstytucyjnej z 5 lipca 2004 r. wniesiono o stwierdzenie, że art. 373 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. l oraz z art. 78 w związku z art. 176 ust. l Konstytucji.

Zdaniem skarżącego, art. 373 k.p.c. narusza konstytucyjne prawo do sądu polegające na odpowiednim ukształtowaniu procedury sądowej, która umożliwiłaby stronie procesu cywilnego zaprezentowanie korzystnej dla siebie argumentacji o charakterze prawnym przed zamknięciem jej z przyczyn formalnych dostępności do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Sąd drugiej instancji zobligowany jest w aktualnym stanie prawnym do odrzucenia na posiedzeniu niejawnym apelacji, jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji. Tym samym strona, nie mając wiedzy, iż w ocenie sądu odwoławczego dopuściła się uchybienia uniemożliwiającego, nie może zaprezentować swojego stanowiska prawnego, co do zagadnienia będącego przedmiotem rozstrzygnięcia na posiedzeniu niejawnym. Odrzucenie środka odwoławczego przez sąd pierwszej instancji pozwala na merytoryczne zwalczanie rozstrzygnięcia w drodze zażalenia. Brak chociażby obowiązku wyznaczenia rozprawy przed ewentualnym rozstrzygnięciem o odrzuceniu środka odwoławczego przez sąd odwoławczy nie pozwala na przyjęcie zgodności art. 373 k.p.c. z wzorcem odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej chroniącej prawa stron postępowania. Przepis art. 373 k.p.c. narusza konstytucyjne prawo do zaskarżenia przez stronę niekorzystnych orzeczeń, innych niż wydane w wyniku rozpoznania zwykłego środka odwoławczego. Rozstrzygnięcie sądu odwoławczego, które dotyczy innego przedmiotu niż zarzuty zawarte w środku odwoławczym, powinno być traktowane jako orzeczenie pierwszoinstancyjne i podlegać weryfikacji w wyniku złożenia zwykłego środka odwoławczego.

Na podstawie kwestionowanego przepisu Sąd Okręgowy w Gdańsku – Wydział II Cywilny Rodzinny w postanowieniu z 31 grudnia 2003 r. odrzucił zażalenie skarżącego od pkt IV wyroku Sądu Rejonowego w Gdańsku z 11 września 2003 r. (sygn. akt VI RC 1090/01). Sąd odwoławczy uznał, że zażalenie powinno zostać odrzucone przez sąd pierwszej instancji, gdyż nieuiszczenie opłaty stałej jest nieusuwalnym brakiem formalnym środka odwoławczego, a skoro uszło to uwadze sądu pierwszej instancji, uczynił to sąd odwoławczy w oparciu o treść art. 373 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. Postanowienie sądu odwoławczego zapadło na posiedzeniu niejawnym i stało się prawomocne z chwilą podpisania, gdyż z uwagi na wartość przedmiotu zaskarżenia niedopuszczalna była kasacja. Zdaniem skarżącego sąd dokonał błędnej wykładni przepisów ustawy o opłatach w sprawach cywilnych.

Zaskarżony przepis kodeksu postępowania cywilnego jawi się jako naruszający konstytucyjne prawo do sądu i zaskarżenia niekorzystnych orzeczeń, innych niż wydane na skutek merytorycznego rozpoznania środków odwoławczych.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Sposób, w jaki skarżący sformułował zarzut naruszenia prawa do jawnego rozpoznania sprawy przez sąd nie uprawdopodabnia naruszenia tego prawa. W myśl art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy gwarantowane jest przede wszystkim przez jawność rozprawy. Jawność w stosunku do innych faz postępowania oznacza przede wszystkim możliwość zasięgania informacji o jego przebiegu i o podjętych rozstrzygnięciach. W tym zakresie prawa skarżącego nie zostały naruszone. Skarżący podnosi, iż odrzucenie jego zażalenia przez sąd odwoławczy ogranicza jego prawo do wysłuchania. Uprawdopodobnienie tego zarzutu wymaga jednak wskazania, iż ograniczenie to nie spełnia wymogów sformułowanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Skarga nie odnosi się jednak w ogóle do powyższej kwestii. W związku z powyższym należy uznać, iż tak sformułowany zarzut naruszenia prawa do sądu przez badanie dopuszczalności środka odwoławczego na posiedzeniu niejawnym przez sąd odwoławczy nie spełnia wymogu, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Z kolei oczywiście bezzasadny charakter ma zarzut naruszenia prawa do sądu przez niepotraktowanie przez kodeks postępowania cywilnego orzeczenia Sądu Okręgowego o odrzuceniu apelacji, jako orzeczenia pierwszoinstancyjnego. Skarżący nie uzasadnia szerzej, dlaczego postępowanie sądu odwoławczego miałoby toczyć się według zasad określających postępowanie sądu pierwszej instancji. Zarzut ten nie odnosi się też do normatywnej treści zaskarżonego przepisu. Zaskarżony art. 373 k.p.c. nie dotyczy „instancyjnego charakteru” orzeczenia, jakie wydaje sąd odwoławczy. Charakter ten wynika z art. 397 § 2 k.p.c., w myśl, którego do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu apelacyjnym. Ten ostatni przepis nie stanowi jednak przedmiotu skargi konstytucyjnej.

Zarzut naruszenia wyrażonego w art. 78 Konstytucji prawa do zaskarżenia niekorzystnych dla skarżącego orzeczeń również nie może być w niniejszej sprawie skierowany przeciwko art. 373 k.p.c. Przepis ten nie reguluje kwestii niedopuszczalności zaskarżenia postanowienia o odrzuceniu apelacji. Brak możliwości zaskarżenia orzeczeń wydanych na podstawie art. 373 k.p.c. mógłby być rozpatrywany w oparciu o art. 39318 § 2 k.p.c. Ze względu na sformułowaną w art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym zasadę skargowości przepisy te nie mogą być przedmiotem niniejszego postępowania, skoro ich konstytucyjność nie stanowi przedmiotu skargi konstytucyjnej.

Reasumując należy stwierdzić, że w zakresie pierwszego zarzutu skarżący nie uprawdopodobnił naruszenia swych konstytucyjnych praw, w zakresie drugiego i trzeciego zarzutu skarga konstytucyjna nie znajduje uzasadnienia w normatywnej treści zaskarżonego przepisu.

Mając powyższe na względzie Trybunał Konstytucyjny orzekł, jak w sentencji.