1. Spółka Bydgoskie Fabryki Mebli SA, w skardze konstytucyjnej z 9 grudnia 2003 r., zakwestionowała zgodność art. 485 § 3 i art. 493 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2 i art. 176 Konstytucji, a także zgodność art. 485 § 3 wyżej wymienionej ustawy z art. 64 Konstytucji.

Stan faktyczny będący podstawą skargi był następujący.

Sąd Okręgowy we Wrocławiu 28 marca 2001 r. wydał nakaz zapłaty, w którym nakazał Bydgoskim Fabrykom Mebli SA (dalej: skarżąca) zapłacić spółce Polski Kredyt Bank SA, Oddział we Wrocławiu (dalej: bank), kwotę 1220001,22 zł z ustawowymi odsetkami (sygn. akt X Ng 305/01/). Dochodzona przez bank wierzytelność została nabyta od spółki „System 3” i dotyczyła wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane na rzecz Bydgoskich Fabryk Mebli. Strona pozwana wniosła zarzuty przeciwko nakazowi zapłaty, podnosząc m.in. zarzut potrącenia swojej wierzytelności z tytułu kar umownych należnych od spółki „System 3”.

Sąd Okręgowy we Wrocławiu, wyrokiem z 10 października 2001 r. (sygn. akt X GC 717/01), utrzymał zaskarżony nakaz zapłaty w mocy, gdyż uznał zarzut o potrąceniu wierzytelności za chybiony. Sąd stwierdził, że pozwana nie dokonała potrącenia wobec spółki „System 3” przed przelewem wierzytelności tej spółki na rzecz banku, jak również nie dokonała potrącenia wobec banku przed zawiśnięciem sporu. Ocenę tę podzielił Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, wydając wyrok 19 marca 2002 r. (sygn. akt I A Ca 152/02), na skutek apelacji strony pozwanej. Również Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji od wyroku sądu drugiej instancji, uznał zarzut potrącenia za nietrafny, albowiem noty obciążeniowe, skierowane przez pozwaną do spółki „System 3”, zawierające oświadczenie o potrąceniu, zostały zgłoszone po powzięciu wiadomości o przelewie wierzytelności przez spółkę „System 3” na rzecz powodowego banku. Tak orzeczono w wyroku z 9 października 2003 r. (sygn. akt V CK 333/02).

Zgodnie z art. 493 § 3 k.p.c., w piśmie zawierającym zarzuty przeciw nakazowi zapłaty „do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485”. Chodzi tu o dokumenty takie jak np. rachunek zaakceptowany przez dłużnika, wezwanie dłużnika do zapłaty i pisemne oświadczenie dłużnika o uznaniu długu.

Skarżąca zarzuca, że zakwestionowane przepisy naruszają zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), ponieważ uniemożliwiają jednej ze stron podniesienie zarzutu czyniącego wierzytelność nieistniejącą. W ocenie skarżącej, art. 485 § 3 k.p.c. jest wyjątkiem od zasad bezsporności roszczenia, dającym bankom skuteczny instrument dla dochodzenia ich roszczeń, co, w kontekście art. 493 § 3 k.p.c., powoduje, że obie normy naruszają zasadę demokratycznego państwa prawnego.

W zaskarżonych przepisach skarżąca upatruje także naruszenie zasady dwuinstancyjności sądów (art. 176 Konstytucji), gdyż zakwalifikowanie sprawy do rozpoznania, w trybie postępowania nakazowego, jako nadającej się do wydania nakazu zapłaty, w zakresie objętym treścią art. 493 § 3 k.p.c., nie podlega kontroli instancyjnej.

Ponadto skarżąca domaga się kontroli art. 485 § 3 k.p.c. z art. 64 Konstytucji, zarzucając, że przepis procesowy uniemożliwia złożenie oświadczenia woli o charakterze materialnoprawnym, o którym mowa w art. 499 k.p.c.

2. Prokurator Generalny, zajmując stanowisko w sprawie, stwierdził, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym – ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia. Jego zdaniem skarga konstytucyjna Bydgoskich Fabryk Mebli budzi zasadnicze wątpliwości natury formalnej.

Z uzasadnienia, załączonego do akt sprawy, wyroku Sądu Najwyższego z 9 października 2003 r. wynika, że wskazane w skardze przepisy nie stanowiły podstawy ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie skarżącej. Sąd Najwyższy stwierdził wówczas, że pozwana mogła skutecznie zgłosić zarzut potrącenia wobec spółki „System 3” do czasu powzięcia wiadomości o przelewie wierzytelności przez spółkę.

Prokurator Generalny dowodzi, że rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego – jak również sądów pierwszej i drugiej instancji – o bezskuteczności potrącenia nie zostało wydane na podstawie przepisów proceduralnych prawa cywilnego, lecz w oparciu o jego przepisy materialnoprawne. Z treści art. 512 k.c. wynika, że jeśli dłużnik, w chwili spełnienia świadczenia (odpowiednio także w przypadku dokonywania czynności potrącenia wierzytelności), wiedział o przelewie wierzytelności, a mimo to spełnił świadczenie, to taka czynność jest nieskuteczna wobec nabywcy wierzytelności.

Zdaniem Prokuratora Generalnego bezpośrednią podstawą wydania ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie skarżącej nie był art. 485 § 3 k.p.c., na podstawie którego bank wystąpił z pozwem o wydanie nakazu zapłaty. Chociaż bank dochodził roszczenia w szczególny sposób, tj. przez wydanie nakazu zapłaty na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych, obejmującego wierzytelność nabytą przez bank w drodze cesji, i uzyskał nakaz zapłaty, to jednakże po wniesieniu zarzutów przez pozwaną dalsze postępowanie toczyło się na zasadach kontradyktoryjnych. W zarzutach przeciw nakazowi zapłaty pozwana mogła przecież kwestionować istnienie roszczenia powoda, wykazując istnienie swojego prawa, w oparciu o przepisy prawa procesowego, bez względu na to, czy wierzytelność została uzyskana przez powoda w drodze przelewu.

W postępowaniu sądowym, dowodzi Prokurator Generalny, sąd stwierdził, że przeszkodą do uznania zasadności zarzutu potrącenia, podnoszonego przez pozwaną, są przepisy prawa materialnego, albowiem noty obciążeniowe, zawierające oświadczenie o potrąceniu, zostały skierowane do zbywcy wierzytelności, chociaż pozwana wcześniej wiedziała o dokonaniu przelewu.

W tej sytuacji nie można uznać, że zaskarżony art. 485 § 3 k.p.c., o charakterze proceduralnym, miał istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Powołanie przez Sąd Najwyższy w motywach wyroku zakwestionowanego w skardze art. 493 § 3 k.p.c. posłużyło sądowi jedynie do wykazania, że nieuprawnione jest powoływanie się przez pozwaną Bydgoską Fabrykę Mebli SA na ten przepis, skoro nie podniosła ona wobec banku zarzutu potrącenia, z powołaniem się na treść art. 513 § 2 k.c.

Prokurator Generalny zakwestionował również adekwatność wzorców konstytucyjnych powołanych w niniejszej sprawie (art. 2, art. 64 oraz art. 176 Konstytucji).

3. Marszałek Sejmu, zajmując stanowisko w sprawie, wniósł o stwierdzenie, że zaskarżone przepisy są zgodne ze wskazanymi przez skarżącą przepisami Konstytucji.

Marszałek Sejmu podzielił i powołał w uzasadnieniu swojego stanowiska argumentację Prokuratora Generalnego.

Spór pomiędzy bankiem a skarżącą – stwierdził Marszałek Sejmu – rozpoznawany był przez trzy instancje sądowe, a sądy badały, czy skarżąca, będąca w sporze z pozwanym, dokonała uprzednio skutecznego potrącenia swojej wierzytelności wobec wykonawcy robót budowlanych z wierzytelnością wykonawcy tychże robót wobec skarżącej. Sądy badały, czy przelew wierzytelności na bank był skuteczny i tym samym czy wyciąg z ksiąg bankowych jest rzetelny oraz czy może być podstawą wydania nakazu zapłaty.

Marszałek Sejmu nie zgodził się ze stanowiskiem skarżącej spółki co do zasady, gdyż procedura cywilna przewiduje w postępowaniu nakazowym zachowanie dwuinstancyjnego toku postępowania, a kwestionowany przez skarżącą brak instancyjnej kontroli, co do zasadności skierowania sprawy do postępowania nakazowego, nie pozostaje w relacji do zaskarżonych przepisów, które w ogóle nie odnoszą się do tej kwestii. Przepisem, który dotyczy zagadnienia decydowania o sposobie rozpoznania sprawy, jest art. 201 k.p.c. Zgodnie z jego ust. 1 przewodniczący sądu bada m.in., czy sprawa podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym, i wydaje odpowiednie zarządzenie. Niemożliwość zaskarżenia zarządzenia przewodniczącego zawierającego rozstrzygnięcie co do sposobu rozpoznania sprawy wynika z art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c., który przewiduje taką możliwość jedynie w kwestii trybu postępowania.

Tak więc treść zaskarżonych przepisów i wskazane wzorce konstytucyjne ich kontroli nie pozostają ze sobą w adekwatnym związku.

W kwestii natomiast niezgodności art. 485 § 3 k.p.c z art. 64 Konstytucji gwarantującym ochronę własności – zdaniem Marszałka Sejmu – zarzut jest bezzasadny, gdyż uszczerbek, jaki ponosi skarżąca spółka, wynika z tego, że przed przelewem przez wykonawcę robót wierzytelności wobec skarżącej na bank, skarżąca nie dokonała skutecznego potrącenia wierzytelności. Przyczyną uszczerbku było zatem zaniechanie czynności możliwych na gruncie przepisów, a nie zakwestionowane w skardze przepisy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przepisy mające znaczenie w sprawie brzmią następująco:

– art. 485 „§ 1. Sąd wydaje nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego albo świadczenia innych rzeczy zamiennych, a okoliczności uzasadniające dochodzone żądanie są udowodnione dołączonym do pozwu:

1) dokumentem urzędowym,

2) zaakceptowanym przez dłużnika rachunkiem,

3) wezwaniem dłużnika do zapłaty i pisemnym oświadczeniem dłużnika o uznaniu długu,

4) zaakceptowanym przez dłużnika żądaniem zapłaty, zwróconym przez bank i nie zapłaconym z powodu braku środków na rachunku bankowym.

§ 2. Sąd wydaje również nakaz zapłaty przeciwko zobowiązanemu z weksla, czeku, warrantu lub rewersu należycie wypełnionego, których prawdziwość i treść nie nasuwają wątpliwości. W razie przejścia na powoda praw z weksla, z czeku, z warrantu lub z rewersu, do wydania nakazu niezbędne jest przedstawienie dokumentów do uzasadnienia roszczenia, o ile przejście tych praw na powoda nie wynika bezpośrednio z weksla, z czeku, z warrantu lub z rewersu.

§ 2a. Sąd wydaje nakaz zapłaty na podstawie dołączonej do pozwu umowy, dowodu spełnienia wzajemnego świadczenia niepieniężnego oraz dowodu doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, jeżeli powód dochodzi należności zapłaty świadczenia pieniężnego lub odsetek w transakcjach handlowych określonych w ustawie z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. Nr 139, poz. 1323).

§ 3. Sąd może wydać nakaz zapłaty, jeżeli bank dochodzi roszczenia na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzonego pieczęcią banku oraz dowodu doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty.

§ 4. Dopuszczalne jest dołączenie odpisów dokumentów, o których mowa w § 1 i 2a, jeżeli ich zgodność z oryginałem jest poświadczona przez notariusza albo występujących w tej sprawie adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. Jeżeli nie dołączono oryginału weksla lub czeku albo dokumentów określonych w § 3, przewodniczący wzywa powoda do ich złożenia pod rygorem zwrotu pozwu na podstawie art. 130”.

– art. 493 „§ 1. Pismo zawierające zarzuty wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty. W piśmie pozwany powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości czy w części, przedstawić zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór, oraz pozostałe zarzuty przeciwko żądaniu pozwu, a także wszystkie okoliczności faktyczne i dowody na ich potwierdzenie.

§ 2. Jeżeli pozew wniesiono na urzędowym formularzu, wniesienie zarzutów wymaga również zachowania tej formy.

§ 3. Do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485.

§ 4. Powództwo wzajemne jest niedopuszczalne”.

Przepis art. 493 § 3 k.p.c. był już przedmiotem analizy Trybunału Konstytucyjnego w aspekcie jego zgodności z Konstytucją. Trybunał wyrokiem z 8 stycznia 2006 r. (sygn. SK 55/04) orzekł, że przepis ten jest zgodny z art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 64 i art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 2 i art. 21 ust. 2 Konstytucji.

Wzorzec konstytucyjny powołany w powyższej osądzonej już sprawie nie zawiera tylko art. 176 Konstytucji powołanego w niniejszej skardze, co wskazywałoby prima facie na konieczność konstytucyjnej kontroli zaskarżonego przepisu z punktu widzenia tego wzorca, także jeśli uznane by zostało, że w pozostałym zakresie miałaby tu zastosowanie zasada ne bis in idem (zakaz ponownego orzekania o tym samym przedmiocie).

Jednakże Trybunał Konstytucyjny w pierwszej kolejności dokonał analizy dopuszczalności merytorycznego rozpoznania skargi. Zgodnie bowiem z art. 79 ust. 1 Konstytucji, przedmiotem skargi konstytucyjnej można uczynić wyłącznie przepis, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego, określonych w Konstytucji.

Z uzasadnienia załączonego do akt niniejszej sprawy wyroku Sądu Najwyższego, z 9 października 2003 r. (sygn. akt V CK 333/02), wynika, że wskazane w skardze przepisy nie stanowiły podstawy ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie skarżącej. Sąd Najwyższy bowiem, uzasadniając oddalenie kasacji, w części dotyczącej nieuwzględnienia przez sąd drugiej instancji zarzutu potrącenia, stwierdził, że „pozwana mogła skutecznie zgłosić zarzut potrącenia wobec spółki „System 3” do czasu powzięcia wiadomości o przelewie wierzytelności przez spółkę „System 3” na rzecz powodowanego Banku. Taką wiadomość pozwana powzięła w dniach 7 i 14 grudnia 2000 r., a zatem noty obciążeniowe z 5 listopada 2001 r. skierowane do spółki „System 3”, zawierające oświadczenie o potrąceniu nie mogły być skuteczne” (zob. s. 7 uzasadnienia wyroku SN). Tak więc – na co trafnie zwraca uwagę Prokurator Generalny – rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego (a także sądów pierwszej i drugiej instancji) o bezskuteczności potrącenia zostało wydane nie na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego (przepisów proceduralnych), lecz w oparciu o jego przepisy materialnoprawne, dotyczące – w ogólnym ujęciu – sytuacji dłużnika, w przypadku gdy wierzyciel dokonał przelewu wierzytelności.

Artykuł 512 k.c. stanowi, że dopóki zbywca nie zawiadomił dłużnika o przelewie, spełnienie świadczenia do rąk poprzedniego wierzyciela ma skutek względem nabywcy, chyba że w chwili spełnienia świadczenia dłużnik wiedział o przelewie. Przepis ten stosuje się odpowiednio do innych czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem a poprzednim wierzycielem. A więc jeśli dłużnik, w chwili spełnienia świadczenia, jak również w przypadku dokonywania czynności potrącenia wierzytelności, wiedział o przelewie wierzytelności, a mimo to spełnił świadczenie, to taka czynność jest nieskuteczna wobec nabywcy wierzytelności (cesjonariusza). W konsekwencji orzekające w sprawie sądy jednomyślnie uznały, że skoro pozwana skierowała noty obciążeniowe do zbywcy wierzytelności (spółki „System 3”), chociaż wcześniej wiedziała o przelewie na rzecz banku, to oświadczenie o potrąceniu nie mogło wywrzeć skutku prawnego.

Trybunał Konstytucyjny pragnie podkreślić, że wszystkie instancje orzekające w niniejszej sprawie nie znalazły podstaw do zastosowania art. 513 § 2 k.c. Stanowi on, że dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego słusznie dowodzi Prokurator Generalny, że powodem niezastosowania tego przepisu przez sądy orzekające w tej sprawie był fakt, że strona pozwana nie podniosła zarzutu potrącenia wierzytelności wobec banku (nabywcy wierzytelności). Konsekwencją tego było, że nie mógł stanowić podstawy orzekania zaskarżony przepis proceduralny, zawarty w art. 493 § 3 k.p.c., dotyczący potrącenia w ramach postępowania nakazowego. Przeszkodą do jego zastosowania było bowiem niespełnienie przez pozwaną warunku przewidzianego w przepisie prawa materialnego, jakim jest art. 513 § 2 k.c.

Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że zarówno Sąd Najwyższy, jak i sądy pierwszej i drugiej instancji orzekające w sprawie stwierdzały, że przeszkodą do uznania zasadności zarzutu potrącenia, podnoszonego przez pozwaną, były przepisy prawa materialnego, zaś noty obciążeniowe, zawierające oświadczenie o potrąceniu, skierowane zostały bezpośrednio do zbywcy wierzytelności, chociaż pozwana wcześniej wiedziała o dokonaniu przelewu.

Z tego względu nie można zasadnie twierdzić, że zaskarżony art. 485 § 3 k.p.c., przepis o charakterze par excellence proceduralnym, miał istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i to na jego podstawie sąd orzekł ostatecznie o prawach i wolnościach skarżącej.

W rozpatrywanej sprawie podstawą ostatecznego orzeczenia sądu nie były zatem przepisy kwestionowane przez skarżącą. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 24 lutego 1999 r. (sygn. SK 4/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 24), a także w uzasadnieniu postanowienia z 1 października 2003 r. (sygn. SK 29/02, OTK ZU nr 8/A/2003, s. 1021-1022), wniesienie skargi konstytucyjnej przeciwko przepisowi prawa, który nie był podstawą rozstrzygnięcia, jest niedopuszczalne.

Zarzut niezgodności zaskarżonych przepisów z art. 176 Konstytucji (nakaz postępowania dwuinstancyjnego) oparty jest natomiast na oczywistym nieporozumieniu. Wszelkie bowiem decyzje organu sądowego znajdujące oparcie w przepisach proceduralnych, określających zasady prowadzenia postępowań odrębnych (w tym przypadku postępowania nakazowego), podlegają kontroli w toku instancji, co miało miejsce w sprawie niniejszej. Nie podlega tylko zaskarżeniu, w myśl art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c., zarządzenie przewodniczącego zawierające rozstrzygnięcie wyłącznie co do sposobu rozpoznania sprawy, które postępowania w konkretnej rozpoznawanej sprawie przecież nie kończy i tym samym toku instancji nie zamyka. Gdyby więc sąd (przewodniczący dopuszczający sprawę do rozpoznania w tym trybie) popełnił błąd polegający na niewłaściwym zakwalifikowaniu sprawy do odpowiedniego trybu, to błąd ten mógłby być poddany kontroli w każdym stadium postępowania, nie wyłączając apelacji czy nawet kasacji, jak miało to miejsce w sprawie niniejszej.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.