1. Skargą konstytucyjną z 14 kwietnia 2011 r. Ryszard P. (dalej: skarżący) wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 3941 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), w
zakresie, w jakim przepis ten nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji, oddalającego wniosek
o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej.
1.1. Skargę tę sformułowano na tle następującego stanu faktycznego. Postanowieniem z 14 lipca 2010 r., sygn. akt III Ca 191/10,
Sąd Okręgowy w Lublinie III Wydział Cywilny Rodzinny, po rozpoznaniu wniosku skarżącego o wyłączenie sędziów – członków składu
orzekającego w postępowaniu apelacyjnym w sprawie z powództwa Ryszarda P. o alimenty, oddalił ten wniosek. Następnie, postanowieniem
z 8 września 2010 r., sygn. akt III Ca 191/10 sąd ten odmówił sporządzenia uzasadnienia postanowienia oddalającego wniosek
o wyłączenie sędziów, o co wnioskował skarżący w piśmie z 26 lipca 2010 r. 5 października 2010 r. skarżący złożył w Sądzie
Rejonowym w Lublinie, V Wydział Rodzinny i Nieletnich wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia i wniesienia
skargi konstytucyjnej. Postanowieniem z 18 stycznia 2011 r., sygn. akt V RCo 1/11 Sąd Rejonowy Lublin-Zachód w Lublinie ustanowił
adwokata Tomasza Nowaka pełnomocnikiem z urzędu do sporządzenia przedmiotowej skargi. Odpis postanowienia doręczono skarżącemu
25 stycznia 2011 r.
Kolejnym wnioskiem z 5 października 2010 r. skarżący zażądał sporządzenia uzasadnienia postanowienia z 8 września 2010 r.,
mocą którego Sąd Okręgowy w Lublinie III Wydział Cywilny Rodzinny odmówił skarżącemu sporządzenia uzasadnienia postanowienia
w przedmiocie oddalenia wniosku o wyłączenie sędziów.
Postanowieniem z 22 października 2010 r., sygn. akt III Ca 191/10 Sąd Okręgowy w Lublinie odmówił sporządzenia uzasadnienia
także i tego postanowienia oraz poinformował skarżącego, że zarówno na postanowienie z 8 września 2010 r., jak i na postanowienie
z 14 lipca 2010 r. zażalenie nie przysługuje, bowiem rozpoznający wniosek o wyłączenie sędziów sąd orzekał jako sąd drugiej
instancji, a obowiązujące w chwili rozpoznawania wniosków skarżącego przepisy nie przewidują zaskarżenia tzw. postanowień
wpadkowych. Tym samym, skoro na wskazane postanowienia zażalenie nie przysługiwało, sąd nie miał obowiązku ich uzasadniać.
W swoim „informacyjnym” uzasadnieniu Sąd Okręgowy w Lublinie odniósł się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2 czerwca 2010
r., sygn. SK 38/09 (OTK ZU nr 5/A/2010, poz. 46), w którym Trybunał uznał art. 3941 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewidywał on możliwości zaskarżenia postanowienia o oddaleniu wniosku o wyłączeniu sędziego,
złożonego w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, w sprawach, w których przysługiwała skarga kasacyjna za niezgodny
z art. 45 ust. 1 Konstytucji. W konkluzji Sąd Okręgowy stwierdził, że skutkiem przywołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego
powinny być zmiany legislacyjne. Ponieważ do chwili orzekania zmiany te nie zostały wprowadzone, sąd musiał oprzeć swoje rozstrzygnięcie
na obowiązujących przepisach.
1.2. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżący podkreślił, że art. 3941 § 1 k.p.c., w zakresie, w jakim nie stwarza podstaw do zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji, nieuwzględniającego
wniosku o wyłączenie sędziego złożonego w postępowaniu przed sądem drugiej instancji narusza prawo do sądu oraz do rozpatrzenia
sprawy przez bezstronny sąd.
Orzeczeniami, z wydaniem których skarżący łączy naruszenie wskazanych praw były: postanowienie Sądu Okręgowego w Lublinie
z 14 lipca 2010 r., sygn. akt III Ca 191/10 w przedmiocie oddalenia wniosku skarżącego o wyłączenie sędziów – członków składu
orzekającego oraz postanowienie tegoż sądu z 8 września 2010 r. w przedmiocie odmowy sporządzenia uzasadnienia wcześniej przywołanego
postanowienia z 14 lipca 2010 r.
Naruszenia prawa do sądu skarżący upatruje z jednej strony w niesymetrycznej regulacji zaskarżalności postanowień w przedmiocie
oddalenia wniosku o wyłączenie sędziego. Brak symetrii polega na tym, że w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji przepisy
k.p.c. umożliwiają wniesienie zażalenia na postanowienie tego rodzaju, natomiast w analogicznej sytuacji procesowej w postępowaniu
przed sądem drugiej instancji możliwość taka nie została przewidziana. Z drugiej strony, w ocenie skarżącego kwestie dotyczące
wyłączenia sędziego, mimo że nie należą do meritum sprawy, wykraczają, ze względu na znaczenie i rolę tej instytucji, poza kategorię spraw czysto proceduralnych. Jak zauważył,
„ewentualna pomyłka sądu w tym zakresie może rzutować na treść orzeczenia, a tym samym na konstytucyjne prawo do uzyskania
rozstrzygnięcia sprawiedliwego w znaczeniu materialnym”.
1.3. Argumentacja skarżącego ograniczyła się do rekapitulacji poglądów Trybunału Konstytucyjnego, wyrażonych w uzasadnieniu
powołanego wyroku o sygn. SK 38/09. Skarżący podkreślił przy tym, że zajęciu przez Trybunał takiego stanowiska nie przeszkodziła
okoliczność, że zarzuty związane z oddaleniem przez sąd drugiej instancji wniosku o wyłączenie sędziego mogły być podniesione
w skardze kasacyjnej, a co za tym idzie zweryfikowane przez Sąd Najwyższy. Biorąc pod uwagę, że kwestionowany w niniejszej
sprawie art. 3941 § 1 k.p.c. dotyczy spraw niepodlegających zaskarżeniu skargą kasacyjną – i w związku z tym nie istnieje żaden, nawet „pośredni”,
tryb weryfikacji postanowienia oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji
– jego niezgodność z art. 45 ust. 1 Konstytucji wydaje się przesądzona.
2. Prokurator Generalny w piśmie z 3 października 2012 r. zajął stanowisko, że art. 3941 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim w stanie prawnym obowiązującym do 19 lipca 2011 r. uniemożliwiał zaskarżenie postanowienia
sądu drugiej instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest
niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
2.1. Ocenę skargi Prokurator Generalny rozpoczął od ustalenia, czy art. 3941 § 1 k.p.c. rzeczywiście stanowił podstawę prawną ostatecznego orzeczenia, z wydaniem którego skarżący wiąże zarzut naruszenia
konstytucyjnego prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny,
bezstronny i niezawisły sąd. Jak bowiem zauważył, zaskarżony przepis k.p.c. nie został powołany przez sąd jako podstawa prawna
postanowienia z 14 lipca 2010 r. Nie wskazywały go także orzeczenia pozostające z tym postanowieniem w bezpośrednim przedmiotowym
związku, tj. postanowienia o odmowie sporządzenia uzasadnienia z 8 września i 22 października 2010 r.
Prokurator Generalny przypomniał, że sprawa, na tle której wniesiona została niniejsza skarga konstytucyjna toczyła się z
powództwa skarżącego i dotyczyła alimentacji. Zgodnie zaś z art. 3982 § 2 pkt 1 k.p.c. skarga kasacyjna w tego rodzaju sprawach jest niedopuszczalna. Sąd Okręgowy w Lublinie, orzekając w przedmiocie
wniosku o wyłączenie sędziego, musiał zatem zidentyfikować przepis, który odnosi się do zażaleń do Sądu Najwyższego na postanowienia
sądu drugiej instancji w sprawach, w których skarga kasacyjna nie przysługuje. W ten sposób doszło do zastosowania przepisu
art. 3941 § 1 k.p.c., który w dniu wniesienia skargi stanowił:
„Art. 3941 § 1. Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji:
1) odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia;
2) co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji”.
Prokurator Generalny zwrócił ponadto uwagę, że merytorycznemu badaniu zgodności art. 3941 § 1 k.p.c. z Konstytucją nie stoi na przeszkodzie to, że zarzut skargi w istocie dotyczy tzw. pominięcia ustawodawczego.
Zgodnie bowiem z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego dopuszczalna jest ocena konstytucyjności aktu normatywnego
również z tego punktu widzenia, czy w jego przepisach nie brakuje unormowań, bez których, ze względu na naturę objętej tym
aktem regulacji, mogą powstać wątpliwości natury konstytucyjnej (postanowienie TK z 29 listopada 2010 r., sygn. P 45/09, OTK
ZU nr 9/A/2010, poz. 125).
2.2. W opinii Prokuratora Generalnego merytoryczne ustosunkowanie się do niniejszej skargi konstytucyjnej wymaga uprzedniej
analizy wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. SK 38/09. Jak wspomniano, orzeczenie to dotyczyło oceny konstytucyjności
pominięcia ustawodawczego z art. 3941 § 2 k.p.c., regulującego sytuacje, gdy dopuszczalne jest zażalenie do Sądu Najwyższego także na postanowienie sądu drugiej
instancji kończące postępowanie w sprawie, w której przysługuje skarga kasacyjna.
Jakkolwiek przepis poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego w wyroku o sygn. SK 38/09 i przepis obecnie oceniany są różne
– co według Prokuratora Generalnego wyklucza postawienie zarzutu naruszenia zasady ne bis in idem – argumentacja zawarta w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. SK 38/09 nie może być uznana za prawnie obojętną dla oceny
rozpoznawanej skargi konstytucyjnej. Przeciwnie, zdaniem Prokuratora Generalnego w pełni zachowuje ona swoją aktualność, gdyż
zarzut ustawowego pominięcia odnosi się do tego samego zagadnienia – tj. zaskarżalności postanowienia sądu drugiej instancji
o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego złożonego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Słuszności tego zapatrywania
nie podważa to, że kwestia zaskarżalności postanowień rozpatrywana jest w aspekcie dwóch przepisów (odpowiednio art. 3941 § 2 i art. 3941 § 1 k.p.c.). Unormowania w nich zawarte składają się bowiem na ten sam system weryfikacji tych samych postanowień sądu drugiej
instancji. Uznając za zbędne powtarzanie wszystkich racji, którymi kierował się Trybunał w sprawie o sygn. SK 38/09 i podzielając
w pełni tę argumentację, Prokurator Generalny w swoim piśmie ograniczył się do przypomnienia najważniejszych motywów z uzasadnienia.
2.3. Ostateczne sformułowanie stanowiska co do przedmiotowej skargi konstytucyjnej, wymaga zdaniem Prokuratora Generalnego
odniesienia się do stanu prawnego obecnie obowiązującego.
Przepis art. 3941 § 1 k.p.c. w brzmieniu, w jakim znalazł zastosowanie w sprawie skarżącego, zmienił swoje otoczenie normatywne z dniem 20
lipca 2011 r., tj. wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. Nr 138, poz. 806). Na mocy art. 1 pkt 2 tej nowelizacji do k.p.c. dodano art. 3942, w którym enumeratywnie wskazano postanowienia sądu drugiej instancji, od których służy zażalenie do innego równorzędnego
składu tego sądu. Do kategorii postanowień podlegających takiemu „poziomemu zażaleniu” zaliczono postanowienie oddalające
wniosek o wyłączenie sędziego (art. 3942 § 1 pkt 1 k.p.c.). Dla zakwestionowanego pominięcia prawodawczego bez znaczenia pozostają natomiast kolejne zmiany art. 3941 § 1 oraz art. 3942 k.p.c., wprowadzone – obowiązującą od dnia 3 maja 2012 r. – ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381; dalej: ustawa z 16 września 2011 r.). W brzemieniu ustalonym
przez tę drugą nowelizację art. 3941 § 1 k.p.c. nie przewiduje już zaskarżenia zażaleniem postanowień sądu drugiej instancji co do kosztów procesu, które nie
były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Jednocześnie, na podstawie art. 1 pkt 40 ustawy z 16 września 2011
r. rozszerzono zakres zastosowania art. 3942 k.p.c. poprzez umożliwienie wniesienia zażalenia także na postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie zwrotu kosztów
procesu do innego składu tego sądu.
Opisane uzupełnienie regulacji k.p.c., które nastąpiło w wykonaniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego wydanego w sprawie o sygn.
SK 38/09 doprowadziło do sytuacji, w której art. 3941 § 1 k.p.c. w zaskarżonym zakresie utracił swoje znaczenie prawne przed rozpoznaniem przez Trybunał niniejszej skargi konstytucyjnej.
Niemniej, w ocenie Prokuratora Generalnego, poddanie tego przepisu „konstytucyjnej weryfikacji” uzasadnione jest tym, że kwestionowany
brak unormowania odnosi się do sfery konstytucyjnych praw i wolności. Co więcej, ewentualne uznanie niekonstytucyjności omawianego
pominięcia ustawodawczego, jest jedynym sposobem zmiany sytuacji prawnej skarżącego, która została definitywnie ukształtowana
na podstawie ostatecznego orzeczenia sądu. Biorąc powyższe pod uwagę, Prokurator Generalny opowiedział się za stwierdzeniem
niezgodności art. 3941 § 1 k.p.c., w zakresie, w jakim w stanie prawnym obowiązującym do 19 lipca 2011 r. uniemożliwiał zaskarżenie postanowienia
sądu drugiej instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, z
art. 45 ust. 1 Konstytucji.
3. Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 2 października 2012 r. przedstawił stanowisko, że art. 3941 § 1 k.p.c., w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592),
w zakresie w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie oddalenia wniosku o wyłączenie sędziego złożonego
w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
3.1. Merytoryczną ocenę zasadności rozpoznawanej skargi Rzecznik Praw Obywatelskich poprzedził omówieniem kolejnych zmian
zaskarżonego przepisu k.p.c. oraz obserwacją, że aktualny stan prawny odpowiada standardom konstytucyjnym. W jego opinii „dezaktualizacja”
przedmiotu rozpoznawanej skargi nie uniemożliwia wydania wyroku, w szczególności nie zachodzi konieczność umorzenia postępowania
ze względu na utratę mocy obowiązywania zakwestionowanego aktu normatywnego, o którym mowa w art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z
dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Rzecznik zwrócił uwagę, że nowa, dostosowana do wymagań ochrony konstytucyjnych wolności i praw regulacja art. 3942 k.p.c. nie objęła skarżącego. Wyrok wydany w tej sprawie odgrywałby zatem rolę instrumentu zabezpieczającego indywidualne
interesy skarżącego w wypadku, w którym nie przysługuje mu żaden alternatywny środek prawny, mogący spowodować zmianę jego
definitywnie ukształtowanej sytuacji prawnej. Innymi słowy, wydanie wyroku w niniejszej sprawie stanowiłoby skuteczny środek
ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej. Okoliczności te uzasadniają zdaniem Rzecznika zastosowanie
art. 39 ust. 3 ustawy o TK, w myśl którego art. 39 ust. 1 pkt 3 tejże ustawy nie stosuje się (w konsekwencji postępowania
nie umarza się), jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia,
jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw.
3.2. Rozważając zagadnienie ujemnych przesłanek procesowych, Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że w sprawie nie mamy
do czynienia ani z powagą rzeczy osądzonej (res iudicata), ani z naruszeniem zasady ne bis in idem, jako że skarga dotyczy przepisu, który w kwestionowanym zakresie nie był jeszcze przedmiotem orzeczenia Trybunału. Odnosząc
się do oczywistej tożsamości problemu konstytucyjnego rozważanego w niniejszej sprawie z problemem będącym przedmiotem rozstrzygnięcia
Trybunału w sprawie o sygn. SK 38/09, Rzecznik uznał, że nie powinna ona skutkować zastosowaniem zasady ne bis in idem. Na poparcie swojego stanowiska, przywołał postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 20 września 2011 r., sygn. SK 9/09,
OTK ZU nr 7/A/2011, poz. 78, zgodnie z którym orzeczenia Trybunału dotyczą konkretnych przepisów a nie problemów konstytucyjnych,
a zatem skutków wynikających z określonego wyroku dotyczącego konkretnego przepisu nie można rozciągać na inny przepis prawny,
który został zaskarżony w sprawie. Merytoryczne rozpoznanie skargi Rzecznik Praw Obywatelskich uzasadnił także koniecznością
ochrony indywidualnych praw konkretnej osoby, która nie mogła skorzystać ze skutków wyroku o sygn. SK 38/09, tj. z odsuniętej
w czasie nowelizacji przepisów k.p.c. (ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego,
Dz. U. Nr 138, poz. 806), koniecznej dla skutecznego zrealizowania prawa do sądu
3.3. Oceniając meritum skargi, Rzecznik z aprobatą odniósł się do oparcia niniejszej skargi prawie wyłącznie na motywach z uzasadnienia wyroku o
sygn. SK 38/09. Za trafny uznał także wskazany przez skarżącego wzorzec kontroli w postaci art. 45 ust. 1 Konstytucji. Podkreślił,
że niezaskarżalność postanowienia sądu drugiej instancji (w sprawie niekasacyjnej) oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego
nie pozwala skarżącemu na pełne skorzystanie z prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy przez bezstronny sąd.
Na tym tle przywołał – i w pełni potwierdził – spostrzeżenia Trybunału dotyczące instytucji wyłączenia sędziego zawarte w
uzasadnieniu wyroku wydanego w sprawie o sygn. SK 38/09. Trybunał stwierdził w nim m.in., że waga zarzutu uzasadniającego
wniosek o wyłączenie sędziego ma znaczenie witalne z punktu widzenia rzetelności procesu sądowego i realności prawa do sądu,
a także wizerunku i autorytetu wymiaru sprawiedliwości, toteż mechanizm gwarantujący efektywne eliminowanie zarzutów wobec
obiektywizmu czy bezstronności sędziego powinien być zapewniony bez względu na to, na jakim etapie rozpoznania instancyjnego
znajduje się sprawa. W ślad za Trybunałem Rzecznik wyraził też wątpliwość, czy potrzeba istnienia takiego mechanizmu nie rysuje
się bardziej dobitnie w odniesieniu do sytuacji zaistniałych przed sądem drugiej instancji. Kwestię tę pozostawił otwartą.
Zdaniem Rzecznika zarzut niezgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji jest tym bardziej zasadny, że „źródłem” rozpoznawanej skargi
jest sprawa, co do której nie przysługuje skarga kasacyjna. W związku z tym uchybienia w zakresie rozpoznania wniosku o wyłączenie
sędziego złożonego przed sądem drugiej instancji nie mogą zostać podniesione w zarzutach skargi kasacyjnej i poddane kontroli
Sądu Najwyższego. Definitywna niemożność weryfikacji rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji przesądza, w opinii Rzecznika,
o naruszeniu przez art. 3941 § 1 k.p.c. prawa do sądu oraz do rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Warunki dopuszczalności merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej.
1.1. Ponieważ przepisy nie określają terminu wyłączającego możliwość badania dopuszczalności skargi konstytucyjnej, Trybunał
Konstytucyjny w utrwalonym orzecznictwie przyjmuje, że spełnienie konstytucyjnych i ustawowych warunków, jakim powinna ona
odpowiadać, jest weryfikowane zarówno na etapie jej wstępnego rozpoznania, jak i po jej skierowaniu do merytorycznego rozpoznania.
W szczególności, sędziowie wyznaczeni do merytorycznego rozpoznania skargi nie są związani wynikiem wstępnej weryfikacji jej
dopuszczalności, ujętym w zarządzeniu sędziego Trybunału w przedmiocie nadania skardze biegu (względnie w postanowieniu Trybunału
uwzględniającym zażalenie na postanowienie o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej). Innymi słowy, wymóg badania
ujemnych przesłanek wydania wyroku, pociągających za sobą obligatoryjne umorzenie postępowania jest aktualny przez cały czas
rozpoznania skargi (zob. m.in. postanowienie z 20 marca 2002 r., sygn. K 42/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 21, postanowienie
z 21 października 2003 r., sygn. SK 41/02, OTK ZU nr 8/A/2003, poz. 89, postanowienie z 6 lipca 2004 r., sygn. SK 47/03, OTK
ZU nr 7/A/2004, poz. 74, postanowienie z 10 listopada 2009 r., sygn. SK 45/08, OTK ZU nr 10/A/2009, poz. 155, postanowienie
z 14 grudnia 2011 r., sygn. SK 29/09, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 130, a także: Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński,
Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 131).
1.2. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, prawo złożenia skargi konstytucyjnej przysługuje każdemu, czyje konstytucyjne prawa
lub wolności zostały naruszone w wyniku wydania w jego sprawie ostatecznego rozstrzygnięcia, opartego na niezgodnym z Konstytucją
przepisie ustawy lub innego aktu normatywnego. Przesłanki dopuszczalności rozpoznania zarzutów przedstawionych w skardze konstytucyjnej
zostały doprecyzowane w art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawy o TK). W myśl art. 46 ust. 1 tejże ustawy, skarga konstytucyjna może być wniesiona
po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku,
ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Skarga – poza wymaganiami dotyczącymi pisma procesowego – powinna
zawierać m.in. dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej
orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga
się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją. Wyrok, decyzję lub inne rozstrzygnięcie wydane na podstawie zakwestionowanego
aktu normatywnego załącza się do skargi (art. 47 ustawy o TK).
1.3. Wyczerpanie drogi prawnej jest warunkiem koniecznym z punktu widzenia subsydiarności skargi konstytucyjnej. Tradycyjnie
rozumiane jest ono w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego jako skorzystanie przez skarżącego z przysługujących zwyczajnych
środków odwoławczych. Innymi słowy, skarżący musi w toku instancji wykorzystać dostępne mu zwykłe środki prawne, zapobiegające
uzyskaniu przez orzeczenie waloru prawomocności. Jak zauważył Trybunał w postanowieniu z 17 grudnia 2009 r., sygn. Ts 68/08,
OTK ZU nr 6/B/2009, poz. 449, „oznacza to, z jednej strony, że skarga konstytucyjna jest niedopuszczalna, jeżeli orzeczenie
stało się prawomocne wskutek zaniechania wniesienia zwykłego środka zaskarżenia lub nie został on rozpoznany z przyczyn formalnych
leżących po stronie skarżącego; z drugiej zaś – że prawo wniesienia skargi konstytucyjnej powstaje z chwilą doręczenia skarżącemu
prawomocnego wyroku lub postanowienia, nawet jeżeli – w danych okolicznościach – możliwe byłoby jego wzruszenie przy pomocy
środków nadzwyczajnych: skargi kasacyjnej czy skargi o wznowienie postępowania”. Uprawomocnienie nadaje rozstrzygnięciu walor
ostateczności w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji.
Należy przy tym przypomnieć, że wystąpienie ze środkami o charakterze nadzwyczajnym nie zawiesza biegu terminu do wniesienia
skargi konstytucyjnej. Podjęcie dalszych kroków zmierzających do wzruszenia prawomocnego orzeczenia, także wówczas, gdy towarzyszy
im wydanie w sprawie dalszych rozstrzygnięć, nie mieści się w zakresie pojęcia „wyczerpanie drogi prawnej”. Stanowisko to
Trybunał prezentuje konsekwentnie, bez względu na to, w jakim postępowaniu (cywilnym, sądowoadministracyjnym, czy karnym)
zapadło konkretne rozstrzygnięcie (por. m.in. postanowienia: z 7 lutego 2006 r., sygn. Ts 63/05, OTK ZU nr 1/B/2006, poz.
36, z 25 lipca 2006 r., sygn. Ts 143/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 55, z 16 maja 2007 r., sygn. Ts 105/06, OTK ZU nr 3/B/2007,
poz. 123, z 16 maja 2007 r., sygn. Ts 99/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 119, z 16 maja 2007 r., sygn. Ts 144/06, OTK ZU nr 3/B/2007,
poz. 130, z 4 października 2007 r., sygn. Ts 47/07, OTK ZU nr 2/B/2008, poz. 67, z 27 listopada 2007 r., sygn. Ts 107/07,
OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 39, z 8 stycznia 2008 r., sygn. Ts 162/06, OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 16, z 19 stycznia 2011 r., sygn.
Ts 268/10, OTK ZU nr 3/A/2011, poz. 266, a także: Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, op.cit., s. 165).
1.4. Skarżący powinien wskazać prawomocne rozstrzygnięcie, które zostało wydane w oparciu o zaskarżony akt normatywny. Tylko
regulacja prawna, która była podstawą ostatecznego orzeczenia odnoszącego się do praw lub wolności skarżącego może być przedmiotem
skargi, która – w przeciwnym wypadku – nabrałaby charakteru actio popularis (por. postanowienia: z 10 marca 2010 r., sygn. Ts 221/08, OTK ZU nr 3/B/2010, poz. 171, z 14 czerwca 2010 r., sygn. Ts 123/09,
OTK ZU nr 6/B/2010, poz. 442, z 27 lipca 2010 r., sygn. Ts 115/09, OTK ZU nr 1/B/2011, poz. 39).
Owo wskazanie nie jest czysto techniczną czynnością. Jak zauważył Trybunał w postanowieniu z 14 maja 2003 r., sygn. Ts 56/02,
OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 91 „nie chodzi (…) o wskazanie jakiegokolwiek – podjętego w toku postępowania – orzeczenia sądu,
ale takiego, które nadać mogło ostateczny charakter merytorycznemu rozstrzygnięciu o konstytucyjnych prawach lub wolnościach
skarżącego, wydanemu na podstawie zakwestionowanych w skardze przepisów”. Innymi słowy, chodzi o władcze rozstrzygnięcie,
które ostatecznie – i choćby pośrednio – określa sytuację prawną skarżącego i ma znaczenie dla realizacji jego uprawnień.
Modyfikację położenia prawnego jednostki Trybunał Konstytucyjny tradycyjnie ujmuje w kategoriach „pogorszenia” (por. postanowienia:
z 17 grudnia 1997 r., sygn. Ts 22/97, OTK ZU nr 1/1998, poz. 10, z 12 sierpnia 1998 r., sygn. Ts 62/98, OTK ZU nr 5/1998,
poz. 73, z 13 października 1998 r., sygn. Ts 117/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 43, z 4 grudnia 2000 r., sygn. SK 10/99, OTK ZU
nr 8/2000, poz. 300, z 7 sierpnia 2001 r., sygn. Ts 68/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 296, z 26 maja 2008 r., sygn. SK 8/08, OTK
ZU nr 4/A/2008, poz. 72).
2. Niedopuszczalność rozpoznania skargi ze względu na brak orzeczenia opartego na zaskarżonym przepisie.
2.1. Skarżący kwestionuje zgodność art. 3941§ 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie,
w jakim przepis ten nie przewiduje możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji oddalającego wniosek
o wyłączenie sędziego, z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Według stanu na dzień wniesienia skargi art. 3941§ 1 k.p.c. stanowił, że zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji: 1) odrzucające
skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia; 2) co do kosztów procesu, które
nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Naruszenie przysługujących mu praw i wolności wiąże z postanowieniem
Sądu Okręgowego w Lublinie z 14 lipca 2010 r., sygn. akt. III Ca 191/10 w przedmiocie oddalania wniosku skarżącego o wyłączenie
sędziów – członków składu orzekającego oraz z postanowieniem tegoż sądu z 8 września 2010 r. w przedmiocie odmowy sporządzenia
uzasadnienia postanowienia z 14 lipca 2010 r.
2.2. Analiza przytoczonych elementów stanu faktycznego wskazuje, że skarżący nie uzyskał ostatecznego orzeczenia wydanego
na podstawie kwestionowanego przepisu k.p.c. Zaniechanie to wyklucza możliwość merytorycznego rozpoznania niniejszej skargi
konstytucyjnej. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego dla zbadania zgodności z Konstytucją przepisów
zamykających drogę sądową bądź wykluczających dopuszczalność wniesienia do sądu określonego środka prawnego konieczne jest
uprzednie uzyskanie orzeczenia w przedmiocie odrzucenia niedopuszczalnego z mocy prawa środka. Dopiero dysponując takim orzeczeniem,
skarżący mógłby dochodzić stwierdzenia naruszenia prawa do sądu (por. postanowienia: z 15 grudnia 2009 r., sygn. Ts 173/08,
OTK ZU nr 1/B/2010, poz. 25, z 19 marca 2010 r. sygn. Ts 157/09, OTK ZU nr 4/B/2010, poz. 290, z 21 czerwca 2010 r., sygn.
Ts 243/09, OTK ZU nr 6/B/2010, poz. 454, z 6 lipca 2011 r., sygn. Ts 154/10, OTK ZU nr 4/B/2011, poz. 318; por. M. Wiącek,
Formalne przesłanki skargi konstytucyjnej w świetle orzecznictwa TK, „Państwo i Prawo” 2011, z. 9, s. 20-34).
2.3. Dla merytorycznej oceny zarzutów skarżącego konieczne było zatem wniesienie (w terminie tygodnia od doręczenia postanowienia
z 14 lipca 2010 r. – art. 394 § 2 k.p.c.) zażalenia na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie członków składu orzekającego.
Choć w analizowanym stanie faktycznym nie budziło wątpliwości, że skarżącemu nie przysługiwało zażalenie, nie powinien był
on – mając w perspektywie postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym – zrezygnować z tego środka zaskarżenia. Tylko w ten
sposób mógł bowiem doprowadzić do wydania, w oparciu o kwestionowaną regulację, postanowienia o odrzuceniu zażalenia, a tym
samym do „ujawnienia” przedmiotu skargi konstytucyjnej.
Zachowanie skarżącego zasadniczo różniło się od opisanego wyżej modelowego modus procedendi. Określenie przedmiotu skargi zostało przezeń „wymuszone” kolejnymi – bezcelowymi z punktu widzenia toczącego się postępowania
– wnioskami o sporządzenie uzasadnień wcześniej wydanych postanowień. Dopiero „informacyjne” uzasadnienie postanowienia z
22 października 2010 r., w którym Sąd Okręgowy w Lublinie wyraźnie oświadczył, że zażalenie skarżącemu nie przysługuje pozwoliło
zrekonstruować przedmiot zaskarżenia (sam przepis art. 3941 § 1 k.p.c. w nim się jednak nie pojawił). Należy przy tym podkreślić, że z postanowieniem tym sam skarżący nie łączy naruszenia
przysługujących mu praw i wolności. W szczególności świadczy o tym fakt, że wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do
sporządzenia i wniesienia skargi konstytucyjnej złożył już 5 października 2010 r., tj. zanim Sąd Okręgowy w Lublinie przedstawił
mu swoje „nieformalne wyjaśnienia”.
2.4. Na gruncie opisanego stanu faktycznego Trybunał stwierdza, że kwestionowany w skardze art. 3941 § 1 k.p.c. nie był normatywną podstawą dwóch postanowień lubelskiego Sądu Okręgowego, z którymi skarżący wiąże naruszenie
swoich konstytucyjnych praw i wolności. Przepis ten nie determinował treści tych rozstrzygnięć. Nieuzyskanie przez skarżącego
ostatecznego orzeczenia opartego na normie nieprzewidującej „procedury odwoławczej” co do postanowienia sądu drugiej instancji
oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego sprawia, że analizowana skarga nie odpowiada wymaganiom określonym w art. 79 ust.
1 Konstytucji oraz w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Uniemożliwia to jej merytoryczne rozpoznanie oraz pociąga za sobą konieczność
umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3. Początek biegu terminu złożenia skargi konstytucyjnej
3.1. Niezależnie od przytoczonej podstawy umorzenia postępowania, skarga nie mogłaby zostać rozpoznana także z uwagi na uchybienie
terminowi jej wniesienia. Nawet gdyby Trybunał odstąpił od przedstawionego wyżej stanowiska, zgodnie z którym formalną podstawą
wniesienia skargi konstytucyjnej jest skorzystanie z niedopuszczalnego środka zaskarżenia i uzyskanie postanowienia o jego
odrzuceniu, ocena zasadności zarzutów skarżącego byłaby wyłączona ze względu na przekroczenie terminu, o którym mowa w art.
46 ust. 1 ustawy o TK.
Zgodnie z tym przepisem data doręczenia prawomocnego (tj. wyczerpującego drogę prawną w danej sprawie) orzeczenia wyznacza
początek biegu 3-miesięcznego terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej. W analizowanym stanie faktycznym należałoby przyjąć,
że termin ten zaczął biec 23 lipca 2010 r., tj. nazajutrz po doręczeniu skarżącemu odpisu postanowienia Sądu Okręgowego w
Lublinie z 14 lipca 2010 r., sygn. akt III Ca 191/10, oddalającego wniosek o wyłączenie sędziów. W świetle art. 357 § 2, art.
394 § 1 oraz art. 3941 k.p.c. prawomocność tego postanowienia – wydanego przez sąd drugiej instancji – była bezsporna. Z tego względu składane przez
skarżącego wnioski: a) z 26 lipca 2010 r. o sporządzenie uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie z 14 lipca
2010 r. oraz b) z 5 października 2010 r. o sporządzenie uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie z 8 września
2010 r. w przedmiocie odmowy sporządzenia uzasadnienia postanowienia z 14 lipca 2010 r. ocenić należy jako irrelewantne dla
ustalenia początku biegu terminu do złożenia skargi konstytucyjnej.
3.2. Na bieg tego terminu nie rzutowałoby także kolejne postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie (z 8 września oraz z 22 października
2010 r.), „prowokowane” wnioskami skarżącego. Klasyfikacji tych postanowień w kategoriach merytorycznych rozstrzygnięć kształtujących
konstytucyjne prawa lub wolności – tj. takich, które mogłyby wypłynąć na rachubę terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej
– sprzeciwia się ich funkcja i treść. W obu wypadkach chodziło jedynie o odmowę sporządzenia uzasadnień wcześniej wydanych
postanowień. W tym kontekście można mówić o „wtórności” przywołanych orzeczeń względem rozstrzygnięcia z 14 lipca 2010 r.
Oczywistym jest bowiem, że to chronologicznie pierwsze postanowienie wykazuje najściślejszy związek z zarzutem naruszenia
prawa do sądu, ma zdecydowanie najdonioślejsze znaczenie dla istoty sprawy i jednoznacznie ustaliło jej stan prawny. Warto
też odnotować, że owe „wtórne” orzeczenia potwierdziły prawomocność (ostateczność) postanowienia z 14 lipca 2010 r., przy
czym postanowieniem z 8 września 2010 r. dokonano tego pośrednio, natomiast postanowieniem z 22 października 2010 r. – expressis verbis, w nieformalnym „wyjaśnieniu” udzielonym przez sąd.
Według Trybunału niezasadnym byłoby, aby kolejne postanowienia sądu wydawane „w odpowiedzi” na ewidentnie bezprzedmiotowe
wnioski skarżącego – w sytuacji, gdy stan prawny sprawy został jednoznacznie i prawomocnie ustalony – mogły wpływać na wyznaczenie
początku biegu terminu wniesienia skargi konstytucyjnej. Stwarzałoby to po stronie skarżących możliwość manipulowania tymże
terminem, nieuzasadnioną na gruncie czytelnej dyspozycji art. 46 ust. 1 ustawy o TK.
3.3. Podsumowując powyższe rozważania, Trybunał stoi na stanowisku, że początek biegu terminu wniesienia skargi konstytucyjnej
w analizowanej sprawie wyznaczać powinna data doręczenia skarżącemu odpisu postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie z 14 lipca
2010 r. W konsekwencji, nawet przy założeniu, że Trybunał przeszedłby do porządku nad nieuzyskaniem przez skarżącego postanowienia
o odrzuceniu zażalenia, należy stwierdzić, że niniejsza skarga została złożona po upływie 3–miesięcznego terminu określonego
w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Biorąc pod uwagę, że termin ten ma charakter zawity, jego naruszenie wyłącza możliwość merytorycznego
rozpoznania zarzutów skarżącego. Prowadzi to do umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu
na niedopuszczalność wydania wyroku.
4. Ewolucja unormowania będącego przedmiotem skargi.
4.1. Abstrahując od niedopuszczalności merytorycznego rozpoznania niniejszej skargi, Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę,
że wskutek zmian ustawodawczych nie istnieje już stan prawny, do którego odnosiły się jej zarzuty. Przepis art. 3941 § 1 k.p.c. w dniu wniesienia skargi konstytucyjnej stanowił, że zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie
sądu drugiej instancji:
1) odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia;
2) co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.
Wskazane brzmienie zakwestionowano przepisu ustalił art. 1 ustawy z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592). Następnie treść art. 3941 § 1 k.p.c. została zmodyfikowana na podstawie art. 1 pkt 39 lit. a ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381, dalej: ustawa z 16 września 2011 r.). Aktualnie
zaskarżony przepis stanowi, iż zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające
skargę kasacyjną oraz na postanowienie sądu drugiej lub pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia.
4.2. Zmianie uległo również „normatywne otoczenie” art. 3941 § 1 k.p.c. Na mocy art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U.
Nr 138, poz. 806, dalej: ustawa z 28 kwietnia 2011 r.) regulacja k.p.c. została wzbogacona o – obowiązujący od dnia 20 lipca
2011 r. – art. 3942. W swym pierwotnym brzemieniu przepis ten określał, że (§ 1) zażalenie do innego równorzędnego składu sądu drugiej instancji
przysługuje na postanowienie tego sądu:
1) oddalające wniosek o wyłączenie sędziego;
2) w przedmiocie skazania świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenia przymusowego
sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowy zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia,
z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.
Przepis art. 1 pkt 40 ustawy z 16 września 2011 r. rozszerzył ustalony w 3942 § 1 k.p.c. katalog postanowień zaskarżalnych zażaleniem do innego równorzędnego składu sądu drugiej instancji o postanowienia,
których przedmiotem jest zwrot kosztów procesu.
4.3. Wprowadzenie do k.p.c. instytucji tzw. „poziomego zażalenia” (zażalenia kierowanego do innego składu tego samego sądu),
której dotyczy nowo dodany art. 3942, miało na celu dostosowanie przepisów k.p.c. do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2 czerwca 2010 r., sygn. SK 38/09 (OTK
ZU nr 5/A/2010, poz. 46). Orzeczeniem tym Trybunał zidentyfikował na gruncie art. 3941 § 2 k.p.c. i uznał za niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji pominięcie ustawodawcze, polegające na braku możliwości wniesienia
zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, złożony w postępowaniu przed tym
sądem w sprawach, w których dopuszczalne było wniesienie skargi kasacyjnej. W uzasadnieniu wyroku o sygn. SK 38/09 Trybunał
zasugerował, by przedmiotowe postanowienia sądu drugiej instancji były weryfikowane przez inny, równorzędny skład tego samego
sądu (tj. bez udziału sędziów, którzy wydali postanowienie o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego).
Ustawodawca uczynił zadość tej sugestii w 3942 k.p.c., dodanym na mocy ustawy z 28 kwietnia 2011 r. Przewidziane w tym przepisie „zażalenie poziome” stanowi istotny wyłom
w modelu zażalenia jako środka odwoławczego, definiowanego przez pryzmat dwóch, ujmowanych łącznie, „właściwości”: suspensywności
oraz dewolutywności (W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008; S. Hanausek, System prawa procesowego cywilnego. Zaskarżanie orzeczeń sądowych, t. III, Warszawa 1986; B. Bladowski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Kraków 2006). Niewątpliwie zażalenie kierowane do innego składu tego samego sądu wywołuje skutek suspensywny – wstrzymuje
uprawomocnienie się kwestionowanego postanowienia. Odstępstwo od utrwalonej definicji środka odwoławczego polega w tym wypadku
na braku skutku dewolutywnego „zażalenia poziomego”, tj. nieprzeniesieniu sprawy do sądu wyższej instancji. Z tego punktu
widzenia należałoby je uznać za inny środek zaskarżenia w rozumieniu art. 363 § 1 k.p.c., niezależnie od umiejscowienia art.
3942 k.p.c. w dziale dotyczącym środków odwoławczych (por. M.P. Wójcik, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki, Warszawa 2012).
4.4. Wykonując wyrok z 2 czerwca 2010 r., ustawodawca umożliwił wniesienie zażalenia na postanowienia o oddaleniu wniosku
o wyłączenie sędziego, złożonego po raz pierwszy w postępowaniu przed sądem drugiej instancji bez względu na to, czy w konkretnym
stanie faktycznym strona mogłaby złożyć skargę kasacyjną. Zakres dokonanej sanacji porządku prawnego pozwala stwierdzić, że
podstawowy cel postępowania przed Trybunałem został zrealizowany. Niekonstytucyjne pominięcie ustawodawcze, którego dotyczy
niniejsza skarga zostało usunięte. Instytucja wyłączenia sędziego w postępowaniu przed sądem drugiej instancji została w pełni
dostosowana do konstytucyjnego standardu ochrony praw i wolności.
Mając powyższe na uwadze, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.