1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej też: sąd), postanowieniem z 19 stycznia 2012 r. (sygn. akt II C 825/10) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 386 § 6 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Pytanie prawne zostało przedstawione w związku z następującym stanem faktycznym:

Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi-Północ w Warszawie (dalej: sąd rejonowy) wyrokiem z 28 listopada 2008 r., uwzględniając powództwo, uznał za bezskuteczną umowę przeniesienia własności oraz prawa użytkowania wieczystego i własności budynków wobec masy upadłości spółki, której syndykiem był powód.

Wyrokiem z 18 czerwca 2009 r., wydanym po wniesieniu apelacji przez pozwanego, Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu dla Warszawy Pragi-Północ w Warszawie do ponownego rozpoznania. Sąd drugiej instancji uznał za zasadne zarzuty nieuwzględnienia przez sąd rejonowy określonych faktów dotyczących majątku powoda oraz wcześniejszych orzeczeń sądowych. Za częściowo zasadny został uznany zarzut naruszenia przez sąd rejonowy art. 47912 § 1 k.p.c. oraz art. 321 § 1 k.p.c. poprzez dopuszczenie dowodów i twierdzeń niewskazanych w pozwie, w szczególności przez uwzględnienie dowodów i twierdzeń zgłoszonych przez syndyka w piśmie procesowym z 12 kwietnia 2006 r. i w piśmie procesowym z 30 marca 2007 r. W ocenie sądu rozpoznającego apelację, sąd ponownie rozpoznający sprawę będzie musiał rozważyć konieczność przeprowadzenia uzupełniającego postępowania dowodowego, w tym dopuszczenia dowodu z zeznań świadków, przesłuchania stron, ewentualnie także opinii biegłego w zakresie, w jakim stwierdzono nierozpoznanie istoty sprawy.

Ponadto sąd rozpoznający apelację wskazał, że sąd rejonowy rozpoznający sprawę w pierwszej instancji powinien sprawę przekazać do rozpoznania przez sąd okręgowy jako sądu właściwego rzeczowo, gdyż w związku z modyfikacją powództwa w toku postępowania wartość przedmiotu sporu przekroczyła zakres właściwości sądu rejonowego. Wobec powyższego, w następstwie postanowienia Sądu Apelacyjny w Warszawie z 4 maja 2010 r., sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie. Prezes Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie przekazał sprawę do Wydziału II Cywilnego z uwagi na jej cywilny charakter.

W piśmie procesowym z 5 września 2011 r. powód wskazał, że przedmiotowa sprawa ma charakter cywilny, natomiast pozwany w piśmie z tego samego dnia uznał, że sprawa powinna być rozpoznana w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych.

1.2. W ocenie sądu, zaskarżony przepis narusza zasadę niezawisłości sędziego wyrażoną w art. 178 ust. 1 Konstytucji. Naruszenie to polega na związaniu sądu oceną prawną i wskazaniami wyrażonymi w wyroku sądu drugiej instancji. Zdaniem sądu występującego z pytaniem prawnym, sąd rozpoznający apelację przesądził w sposób wiążący, że sprawa podlega rozpoznaniu na podstawie przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, w tym na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. Z uwagi na treść kwestionowanego przepisu sąd właściwy do rozpoznania sprawy nie ma możliwości rozstrzygnięcia, czy sprawa podlega rozpoznaniu na podstawie przepisów ogólnych o procesie.

1.3. Uzasadniając zarzut, sąd występujący z pytaniem prawnym przedstawił swój sposób rozumienia zasady niezawisłości sędziowskiej. Polega ona na tym, że sąd jest związany wyłącznie normą prawną dotyczącą przedmiotu rozstrzyganej sprawy i nie może być w jakikolwiek sposób ograniczany stanowiskiem innego organu czy podmiotu, nawet jeżeli takie związanie wynika z ustawy. Art. 178 ust. 1 Konstytucji nie daje bowiem podstaw do czynienia w tym zakresie jakichkolwiek wyjątków.

W uzasadnieniu pytania prawnego sąd omówił ponadto szeroko kwestię wpływu odpowiedzi na pytanie prawne na rozstrzygnięcie sprawy, czyli wystąpienie przesłanki funkcjonalnej, niezbędnej do wydania merytorycznego orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny.

2. W piśmie z 14 czerwca 2012 r. stanowisko w sprawie w imieniu Sejmu zajął Marszałek Sejmu wnosząc o stwierdzenie, że art. 386 § 6 k.p.c. w kwestionowanym zakresie jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu Sejm wskazał jednocześnie na wątpliwości co do dopuszczalności merytorycznego rozpoznania niniejszej sprawy z uwagi na niespełnienie przesłanki funkcjonalnej wystąpienia z pytaniem prawnym przez sąd.

Sejm przedstawił analizę orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego co do związania sądu w przypadku przekazania sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 4 k.p.c.

Sejm zwrócił uwagę, że oprócz kwestionowanego art. 386 § 6 k.p.c. również inne przepisy postępowania cywilnego wprowadzają ograniczenia swobody decyzji sędziowskiej, ale żaden z nich nie może być uznany za ingerencję w niezawisłość sędziowską. Sejm podkreślił, że wiążąca wykładnia sądowa sprzyja jednolitości orzecznictwa, co stanowi gwarancję sprawiedliwości i pewności stosowania prawa.

W uzasadnieniu stanowiska Sejmu wskazano, że wątpliwości w niniejszej sprawie budzi spełnienie przesłanki funkcjonalnej wystąpienia z pytaniem prawnym. Dokonanie ustaleń co do rodzaju procedury, którą należy zastosować, stanowi obowiązek sądu; przepisy postępowania cywilnego, a w szczególności art. 386 § 6 k.p.c., nie zwalniają sądu ponownie rozpoznającego sprawę z tej powinności. Uwzględniając orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sejm wskazał, że sąd – rozpoznając sprawę ponownie – powinien zająć odpowiednie stanowisko co do charakteru sprawy i ustalić na podstawie jakich przepisów powinno toczyć się postępowanie. Gdyby ustalenia te okazały się inne niż te, które stanowiły podstawę oceny prawnej, sąd nie byłby związany oceną prawną sądu rozpoznającego apelację dokonaną na tle innych okoliczności faktycznych. W takiej sytuacji wystąpienie z pytaniem prawnym przez sąd można ocenić jako przedwczesne i niemające na tym etapie znaczenia dla zawisłego przed nim postępowania.

3. W piśmie z 24 kwietnia 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W ocenie Prokuratora Generalnego, nie można zgodzić się z poglądem sądu, że z uwagi na stanowisko przyjęte przez sąd rozpoznający apelację nie jest możliwe aktualnie ustalenie, czy sprawa podlega rozpoznaniu na podstawie przepisów ogólnych o procesie. Dokonanie ustaleń co do rodzaju postępowania znajdującego zastosowanie jest nie tylko powinnością ale i obowiązkiem sądu rozpoznającego sprawę, a sąd ponownie rozpoznający sprawę nie jest z tego obowiązku zwolniony. Prokurator Generalny zwrócił uwagę na okoliczność, że już po wydaniu wyroku przez sąd rozpoznający apelację wystąpiły w sprawie nowe okoliczności.

Prokurator Generalny podkreślił, że stan faktyczny sprawy jest ustalany przez sąd ponownie rozpoznający sprawę, a art. 386 § 6 k.p.c. nie stanowi przeszkody, aby zmiana stanu faktycznego spowodowała zmianę kwalifikacji prawnej. Tak więc, bez zbadania przez sąd, czy stan faktyczny nie uległ zmianie nie jest możliwe wykazanie, czy ocena zgodności z Konstytucją kwestionowanego przepisu jest konieczna dla rozstrzygnięcia toczącej się przed tym sądem sprawy, czyli czy została spełniona przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Sąd występujący z pytaniem prawnym, który został wskazany w wyroku sądu rozpoznającego apelację jako właściwy do ponownego rozpoznania sprawy, zakwestionował zgodność z Konstytucją art. 386 § 6 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, przy ponownym rozpoznaniu sprawy.

Kwestionowany przepis ma następujące brzmienie: „Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego”.

2. Zgodnie z art. 193 Konstytucji, którego treść została powtórzona w art. 3 ustawy z 1 dnia sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem. Art. 193 Konstytucji formułuje zatem trzy przesłanki, których spełnienie jest konieczne dla dopuszczalności rozpoznania pytania prawnego:

a) podmiotową – zgodnie z którą może to uczynić sąd rozumiany jako państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od legislatywy i egzekutywy;

b) przedmiotową – która oznacza, że przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ocena zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą;

c) funkcjonalną – która warunkuje dopuszczalność rozpoznania pytania prawnego od tego, czy od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą wystąpiono z tym pytaniem. Przesłanka ta jest skonkretyzowana przez art. 32 ust. 3 ustawy o TK, zgodnie z którym pytanie prawne powinno wskazywać, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione (zob. postanowienia TK z: 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 20 stycznia 2010 r., sygn. P 70/08, OTK ZU nr 1/A/2010, poz. 7).

2.1. W rozpatrywanej sprawie nie budzi wątpliwości spełnienie przesłanki podmiotowej i przedmiotowej. Z pytaniem prawnym wystąpił sąd rozpoznający sprawę, na tle której powstała wątpliwość konstytucyjna przedstawiona w pytaniu prawnym dotycząca zgodności przepisu ustawy z przepisem Konstytucji.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, należy rozważyć czy w niniejszej sprawie została spełniona przesłanka funkcjonalna, a w związku z tym zbadać czy sąd występujący z pytaniem prawnym wykazał zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy, w związku z którą przedstawił to pytanie. Wykazaniu występowania przesłanki funkcjonalnej poświęcił sąd wiele uwagi w uzasadnieniu pytania prawnego, wywodząc, że treść jego orzeczenia zależy od rozstrzygnięcia Trybunału co do konstytucyjności art. 386 § 6 k.p.c.

Odpowiedź na pytanie, czy w niniejszej sprawie została spełniona przesłanka funkcjonalna wymaga rozważenia, czy rzeczywiście od odpowiedzi na pytanie prawne dotyczące zgodności art. 386 § 6 k.p.c. z Konstytucją zależy rozstrzygniecie sprawy toczącej się przed sądem.

2.2. Związanie sądu, o którym stanowi zaskarżony art. 386 § 6 k.p.c., obejmuje dwa elementy: wykładnię prawa dokonaną przez sąd drugiej instancji („ocena prawna”) oraz zapatrywania w przedmiocie dalszego kierunku postępowania („wskazania, co do dalszego postępowania”). Ocena prawna dotyczy zarówno przepisów prawa materialnego, jak i procesowego, i oznacza wyjaśnienie przez sąd drugiej instancji istotnej treści tych przepisów oraz sposobu ich interpretacji. Związanie sądu określone w art. 386 § 6 k.p.c. oznacza zakaz formułowania ocen prawnych sprzecznych z wyrażonymi wcześniej w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji, a nawet zakaz podejmowania próby podważania w jakikolwiek sposób wiążącej oceny prawnej i wskazań co do dalszego postępowania (zob. postanowienie TK z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22; postanowienie SN z 29 października 2009 r., sygn. akt III CZP 74/09, Lex nr 551887).

2.3. Celem normy zawartej w zaskarżonym przepisie nie jest skrępowanie sądu, któremu sprawa została przekazana oraz sądu drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, ale unikanie popełniania tych samych błędów w kolejnych orzeczeniach. Nowe rozstrzygnięcie sądu ponownie rozpoznającego sprawę musi być zawsze wyrazem oceny i decyzji tego sądu. Ograniczenia wynikające z orzeczenia sądu drugiej instancji mają na celu jedynie zapobieżenie powtórzeniu się okoliczności powodujących wadliwość uchylonego orzeczenia (zob. wyrok SN z 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 757/00, Lex nr 56021). Art. 386 § 6 k.p.c. przewiduje sytuację, w której ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania nie są wiążące, a mianowicie zmianę stanu prawnego. Wyjątki od związania występują jednak w szerszym zakresie, niż mogłoby to wynikać z brzmienia omawianego przepisu. Są one potwierdzone od dawna w ustabilizowanym orzecznictwie Sądu Najwyższego i można przyjąć, że orzecznictwo to ukształtowało treść omawianego przepisu. Brak związania występuje w szczególności, gdy ocena zawarta w orzeczeniu sądu rozpoznającego apelację lub wskazania co do dalszego postępowania nie miały i nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Ponadto, art. 386 § 6 k.p.c. nie ma zastosowania m.in. gdy:

– stan faktyczny sprawy uległ zmianie (zob. wyrok SN z 4 listopada 1967 r., sygn. akt I CR 381/67, OSNC nr 7/1968, poz. 122; postanowienie SN z 9 września 2011 r., sygn. akt I CSK 248/11, Lex nr 1043961);

– stanowisko sądu rozpoznającego apelację dotyczy oceny dowodów; sąd ponownie rozpoznający sprawę zachowuje pełną swobodę w zakresie oceny dowodów, w szczególności gdy przeprowadzono nowe dowody lub ponowiono przeprowadzenie dowodów (zob. wyrok SN z 13 marca 1975 r., sygn. akt III CRN 466/74, OSPiKA nr 3/1976, poz. 63);

– sąd ponownie rozpoznający sprawę rozpoznaje sprawę w szerszym zakresie (zob. wyrok SN z 14 stycznia 1963 r., sygn. akt II CR 1003/62, OSNCP nr 3/1964, poz. 48);

– wykładnia prawa dokonana przez sąd rozpoznający apelację nie stanowiła logicznej przesłanki pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do zarzutów apelacji ani do ewentualnych uchybień branych pod uwagę z urzędu (zob. wyrok SN z 14 stycznia 1963 r., sygn. akt II CR 1003/62).

2.4. Jak wynika z uzasadnienia pytania prawnego, sąd uważa, że na podstawie art. 386 § 6 k.p.c. jest związany oceną prawną sądu, który rozpoznawał apelację, co do tego, że sprawa powinna być rozpoznana na podstawie przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Sąd uważa, że związanie taką oceną narusza niezawisłość sędziowską wyrażoną w art. 178 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny jest sądem prawa i nie rozstrzyga sprawy, w której sąd wystąpił z pytaniem prawnym. Ze względu jednak na konkretny charakter kontroli konstytucyjności prawa i wymaganie wystąpienia przesłanki funkcjonalnej, Trybunał nie może abstrahować od okoliczności, w jakich pytanie prawne zostało skierowane. W tym kontekście należy zauważyć, że w wyroku sądu rozpoznającego apelację nie ma stwierdzenia, iż sprawa ma być rozpoznana według przepisów normujących postępowanie w sprawach gospodarczych. Wskazania sądu drugiej instancji można zatem rozumieć w ten sposób, że gdyby sąd ponownie rozpoznający sprawę uznał, iż sprawa ma charakter gospodarczy, to powinien zastosować przepisy regulujące postępowanie w takich sprawach, a w szczególności art. 47912 k.p.c.

Ponadto z akt sprawy, w której sąd wystąpił z pytaniem prawnym, wynika, że po wydaniu wyroku przez sąd rozpoznający apelację wystąpiły nowe okoliczności faktyczne. Chodzi tu o wskazane w pismach procesowych powoda oraz pozwanego z 5 września 2011 r. okoliczności dotyczące charakteru sprawy jako gospodarczej lub cywilnej i przepisów, które mogą mieć w niej zastosowanie. Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, nie znał tych okoliczności, a tym samym dokonując oceny charakteru sprawy nie mógł brać ich pod uwagę; zagadnień tych nie obejmują zatem wskazania zawarte w uzasadnieniu wyroku tego sądu. Ocena w tym względzie i wyciągniecie stosownych konsekwencji procesowych należy obecnie do sądu rozpoznającego ponownie sprawę.

2.5. W tym kontekście należy stwierdzić, że związanie oceną prawną i wskazaniami co do dalszego postępowania nie dotyczy sytuacji, gdy nastąpi zmiana okoliczności faktycznych, na podstawie których sąd rozpoznający apelację dokonał swojej oceny prawnej i udzielił wskazań co do dalszego postępowania. Taka interpretacja art. 386 § 6 k.p.c., odpowiadająca ratio legis normy wyrażonej w tym przepisie, występuje w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. wyrok SN z 4 listopada 1967 r., sygn. akt I CR 381/67; wyrok SN z 13 grudnia 1999 r., sygn. akt I CKN 175/99, Lex nr 50734; postanowienie SN z 21 stycznia 2000 r., sygn. akt II CKN 696/98, Lex nr 530735; wyrok SN z 9 października 2009 r., sygn. akt IV CSK 157/09, Lex nr 558611; postanowienie SN z 22 października 2010 r., sygn. akt III CSK 331/09, Lex nr 688860; postanowienie SN z 9 września 2011 r., sygn. akt I CSK 248/11, Lex nr 1043961). Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego: „Osądzenie co do prawa jest warunkowe, hipotetyczne, a jego moc wiążąca zależy od tego, czy przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd pierwszej instancji ustali taki sam, czy też inny stan faktyczny (…). Istota orzeczenia uchylającego polega bowiem na tym, że nie może ono zawierać rozstrzygnięcia co do stanu faktycznego. (…) Wykładnia normatywna zmierza do wskazania normy, która będzie miała zastosowanie w danej sprawie. Jednak nie oznacza to, że sąd odwoławczy może dokonać ostatecznej subsumcji prawnej. Czynność taka może być dokonana tylko wtedy, gdy jest już ustalony stan faktyczny. Natomiast w przypadku uchylenia przez sąd odwoławczy wyroku sądu pierwszej instancji stan faktyczny nie jest ustalony. Stan faktyczny zostanie bowiem dopiero ustalony przez sąd pierwszej instancji ponownie rozpoznający sprawę.” (postanowienie z 28 października 2005 r., sygn. akt II CSK 3/05, Lex nr 604047). Podkreśla się, że brak związania może mieć miejsce nie tylko w razie zewnętrznej zmiany okoliczności faktycznych, ale również w związku z przebiegiem i rozwojem postępowania dowodowego oraz oświadczeniami składanymi przez strony przy ponownym rozpoznaniu sprawy (zob. M. Manowska, uwagi do art. 386, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. M. Manowska, Warszawa 2011, s. 736).

Reasumując, ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania, o których stanowi art. 386 § 6 k.p.c., mają wytyczyć właściwy kierunek działalności sądu ponownie rozpoznającego sprawę, nie mogą jednak z góry narzucać przyszłego orzeczenia. Sąd jest zobowiązany do uwzględnienia okoliczności faktycznych, które wystąpiły po wydaniu wyroku przez sąd rozpoznający apelację. Nowe ustalenia faktyczne, dokonane na podstawie zebranego materiału dowodowego, uchylają związanie oceną prawną i wskazaniami co do dalszego postępowania (zob. wskazane powyżej orzeczenia SN oraz postanowienie TK o sygn. SK 1/05).

Biorąc pod uwagę wskazane okoliczności sprawy, na tle której sąd wystąpił z pytaniem prawnym, a także ogólnie przyjęty w orzecznictwie sądowym sposób rozumienia art. 386 § 6 k.p.c., należy uznać, że od orzeczenia o zgodności kwestionowanego przepisu z art. 178 ust. 1 Konstytucji nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, który skierował pytanie prawne. Nie zostało zatem spełnione wymaganie przewidziane w art. 193 Konstytucji.

Z tych względów Trybunał uznał, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.