W skardze konstytucyjnej złożonej 30 czerwca 2003 r. zarzucono, że art. 48 § 1, art. 39313 § 2 i art. 232, art. 391 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) są niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji, oraz że art. 48 § 1 i art. 39313 § 2 cytowanej ustawy są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji, art. 45 § 2 i 3 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 w zw. z art. 24 i art. 45 Konstytucji, oraz że art. 8 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) i art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) są niezgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem skarżącej art. 48 § 1 i art. 39313 § 2 k.p.c. nie wyłączają z ponownego rozpatrzenia sprawy w postępowaniu apelacyjnym, następującym po kasacji, tych sędziów, którzy brali udział w poprzednim postępowaniu apelacyjnym. Umożliwia to m.in. udział w rozpatrywaniu sprawy przez sędziego, który wcześniej, w tej samej sprawie, rozpoznawał wniosek o wyłączenie sędziego. Z kolei art. 232 zd. 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. umożliwia dopuszczenie z urzędu dowodów w celu wykazania, iż powodowie nie wykonywali swoich obowiązków pracowniczych. Narusza to, zdaniem skarżącej, zasadę kontradyktoryjności, skargowości i dyspozycyjności postępowania sądowego, a tym samym narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji. Sąd nie może w takiej sytuacji zachować roli arbitra sporu i staje się organem śledczym. Prowadzenie przez sąd postępowania dowodowego z urzędu powoduje też przewlekłość postępowania, co w efekcie uniemożliwia realizację roszczeń, o których mowa w art. 45 § 2 k.p., w szczególności realizację żądania pracownika podlegającego szczególnej ochronie o przywrócenie do pracy. Z kolei art. 45 § 3 k.p. pozbawiony jest gwarancyjnego charakteru realnej ochrony praw osób szczególnie chronionych, nie gwarantuje bowiem takim osobom przywrócenia do pracy. Nie jest to możliwe, gdy z art. 8 k.p. wynika norma kompetencyjna upoważniająca do uwzględnienia z urzędu zarzutu nadużycia prawa. Art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych i art. 8 k.p. stanowią źródło nierówności w prawie do uzyskania ochrony polegającej na przywróceniu do pracy, powodują też przewlekłość postępowania sądowego, co narusza również art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 16 października 2003 r. odmówił nadania biegu skardze konstytucyjnej w zakresie odnoszącym się do art. 232 i 391 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, art. 8 oraz art. 45 § 2 i 3 kodeksu pracy oraz art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego wskazanie, iż art. 232 oraz art. 391 § 1 k.p.c. naruszają zasadę skargowości oraz prowadzą do przewlekłości postępowania, nie uzasadniają nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. Samo wskazanie, iż art. 232 stanowi wyjątek od zasady skargowości nie oznacza bowiem, iż tym samym dochodzi do naruszenia prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia, a możliwość prowadzenia postępowania z urzędu nie prowadzi automatycznie do nieuzasadnionego przedłużenia postępowania przed sądem. Odnośne art. 45 ust. 2 i 3 Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż przepisy te nie były podstawą rozstrzygnięcia o prawach skarżącej wskazanych w skardze konstytucyjnej.

W zażaleniu z 27 października 2003 r. skarżąca zarzuciła Trybunałowi Konstytucyjnemu błąd w przyjęciu, iż zarzuty skargi skierowane przeciwko art. 232 i 391 § 1 k.p.c. odnoszą się do płaszczyzny stosowania prawa, błąd w przyjęciu, iż przesłanka długotrwałości postępowania sądowego nie jest związana z treścią art. 45 § 2 i 3 k.p., a także błąd w przyjęciu, iż wskazane przepisy nie stanowiły podstawy orzeczenia o prawach skarżącej oraz błąd w przyjęciu, że skarga konstytucyjna w zakresie odnoszącym się do art. 8 k.p. i art. 32 ustawy o związkach zawodowych jest oczywiście bezzasadna.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarżąca zarzuca, iż Trybunał Konstytucyjny błędnie ocenił zarzuty skierowane przeciwko art. 232 zd. 2 i art. 391 § 1 k.p.c. jako odnoszące się do płaszczyzny stosowania prawa i oczywiście bezzasadne. Zdaniem skarżącej Trybunał oceniając przedstawione zarzuty „nie wnika w kształt zasady skargowości w postępowaniu cywilnym”. Zarzut taki świadczy o niezrozumieniu istoty postępowania toczącego się przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przedmiotem tego postępowania, zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jest zbadanie wniosku w sprawie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją. Punktem wyjścia dla prowadzonego w tej materii postępowania jest domniemanie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją. Na wnoszącym skargę konstytucyjną spoczywa obowiązek wskazania argumentów, które mogą prowadzić do obalenia tego domniemania. Trybunał Konstytucyjny nie może samodzielnie formułować argumentów przemawiających na rzecz niekonstytucyjności lub konstytucyjności aktu normatywnego, gdyż stanowiłoby to naruszenie wyrażonej w art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym zasady skargowości. W niniejszej skardze konstytucyjnej skarżąca odwołuje się do „klasycznej koncepcji” procesu cywilnego i wskazuje, iż zaskarżone przepisy naruszają zasadę skargowości i dyspozycyjności procesu. W ten sposób skarżąca dokonuje jednak wykładni art. 45 ust. 1 Konstytucji poprzez odwołanie się do kodeksu postępowania cywilnego. Przy pomocy tego rodzaju wykładni nie można jednak ustalać normatywnej treści przepisów Konstytucji byłaby to, bowiem wykładnia Konstytucji w zgodzie z ustawami. Jak trafnie w zaskarżonym postanowieniu wskazał Trybunał Konstytucyjny, z art. 45 ust. 1 nie wynika absolutny charakter zasady skargowości w postępowaniu cywilnym. Dla uzasadnienia, iż zawarte w art. 232 zd. 2 k.p.c. ograniczenie tej zasady jest niezgodne z Konstytucją nie wystarczy wskazanie, iż ograniczenie takie jest charakterystyczne dla państw totalitarnych oraz sprzeczne z zasadą skargowości. W szczególności nie uzasadnia to przyjęcia naruszenia przez zaskarżone przepisy prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Podniesione przez skarżącą argumenty należy ocenić jako oczywiście bezzasadne. Podobnie należy ocenić zarzut naruszenia prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. Samo stwierdzenie, iż dana instytucja procesowa (w tym wypadku możliwość prowadzenia postępowania z urzędu) powoduje przewlekłość postępowania nie może uzasadniać niekonstytucyjności art. 232 i 391 § 1 k.p.c. W ten sposób można byłoby, bowiem zakwestionować wszystkie instytucje unormowane w kodeksie postępowania cywilnego. Uzasadnienie zarzutu przewlekłości postępowania wynikającej z art. 232 k.p.c. oraz zarzutu braku równości wymagałoby wskazania jakie wartości, w ramach prawa do sprawiedliwego procesu, realizuje art. 232 k.p.c. oraz jakie wartości prawnie chronione i w jakim stopniu powinny być ograniczone przez realizację dyspozycji zawartej w tym przepisie. Uzasadnienie twierdzenia o niekonstytucyjności powinno zawierać ocenę przyjętych ograniczeń z punktu widzenia przesłanek zawartych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Poprzestanie na stwierdzeniu, iż art. 232 k.p.c. prowadzi do przewlekłości postępowania, nie jest wskazaniem sposobu naruszenia wolności lub praw w rozumieniu art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W takim kształcie zarzut ten odnosi się de facto do płaszczyzny stosowania prawa.

Jako oczywiście bezzasadne należy uznać zarzuty skarżącej kwestionujące ustalenia Trybunału Konstytucyjnego odnośnie do art. 45 § 2 i 3 kodeksu pracy. Nie każdy przywołany w uzasadnieniu wyroku sądu przepis automatycznie stanowi podstawę rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji. W wyroku oddalającym kasację skarżącej z 5 grudnia 2002 r. Sąd Najwyższy stwierdził m.in., iż decydujące dla rozstrzygnięcia znaczenie miała kwestia prawidłowego zastosowania art. 8 k.p. Zdaniem sądów, w tym SN, na przeszkodzie przywrócenia skarżącej do pracy stały zasady współżycia społecznego. Tak więc, podstawą orzeczenia był art. 32 ust. 2 ustawy o związkach i art. 477 § 2 k.p.c. w zw. z art. 8 k.p. Innymi słowy przeszkodą w przywróceniu do pracy była, według sądów, postawa samej skarżącej, a nie długotrwałe postępowanie sądowe. Nawet, gdyby postępowanie to trwało krótko i tak nie zmieniłoby to treści orzeczenia. Powyższe wynika wprost z uzasadnienia wskazanego wyżej wyroku Sądu Najwyższego: „uwzględnienie powództwa o przywrócenie do pracy naruszałoby art. 8 k.p.; nie było jednak – zdaniem Sądu – przeszkód do uwzględnienia alternatywnego żądania i zasądzenia odszkodowania”. Tak więc nie normatywna treść art. 45 § 2 i 3 k.p. przesądziła o treści rozstrzygnięcia o prawach skarżącej. Na marginesie należy jedynie zauważyć, że w kasacji częściowo uwzględnionej wyrokiem SN z 15 października 1999 r. skarżąca sama wskazała, iż art. 45 § 2 k.p. nie był podstawą rozstrzygnięcia w jej sprawie.

Rozważenia wymagają natomiast zarzuty skarżącej skierowane przeciwko art. 8 k.p. i art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych. Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym w zaskarżonym postanowieniu, iż obalenie domniemania zgodności z Konstytucją przepisu wyrażającego klauzulę generalną wymaga odniesienia się do warunków konstytucyjności tego rodzaju klauzuli, na które wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 17 października 2000 r., sygn. SK 5/99 (OTK ZU nr 7/2000, poz. 254). W niniejszej skardze konstytucyjnej skarżąca nie kwestionuje jednak zgodności samej klauzuli generalnej wyrażonej w art. 8 k.p., lecz możliwość modyfikowania przez tę klauzulę normatywnej treści art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych. W tym zakresie skarga konstytucyjna nie jest oczywiście bezzasadna, spełnia wymogi wskazane w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz wymogi sformułowane w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym i podlega merytorycznemu rozpoznaniu. Z tego względu zażalenie skarżącej w zakresie odnoszącym się do art. 8 k.p. i art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych zasługuje na uwzględnienie.

W skardze konstytucyjnej złożonej 30 czerwca 2003 r. zarzucono, że art. 48 § 1, art. 39313 § 2 i art. 232, art. 391 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) są niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji, oraz że art. 48 § 1 i art. 39313 § 2 cytowanej ustawy są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji, art. 45 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 w zw. z art. 24 i art. 45 Konstytucji, oraz że art. 8 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) i art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) są niezgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem skarżącej art. 48 § 1 i art. 39313 § 2 k.p.c. nie wyłączają z ponownego rozpatrzenia sprawy w postępowaniu apelacyjnym, następującym po kasacji, tych sędziów, którzy brali udział w poprzednim postępowaniu apelacyjnym. Art. 39313 § 2 k.p.c. pod pojęciem „sąd rozpoznaje” rozumie jedynie sytuację, w której sędzia bierze udział w wydaniu wyroku. Takie zawężające ujęcie uniemożliwia wyłączenie sędziego, który brał udział w innych fazach postępowania, a tym samym narusza konstytucyjne prawo do sądu. Umożliwia to m.in. udział w rozpatrywaniu sprawy przez sędziego, który wcześniej w tej samej sprawie rozpoznawał wniosek o wyłączenie sędziego. Z kolei art. 232 zd. 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. umożliwia dopuszczenie z urzędu dowodów w celu wykazania, iż powodowie nie wykonywali swoich obowiązków pracowniczych. Narusza to, zdaniem skarżącej, zasadę kontradyktoryjności, skargowości i dyspozycyjności postępowania sądowego, a tym samym narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji. Sąd nie może w takiej sytuacji zachować roli arbitra sporu i staje się organem śledczym. Prowadzenie przez sąd postępowania dowodowego z urzędu powoduje też przewlekłość postępowania, co w efekcie uniemożliwia realizację roszczeń, o których mowa w art. 45 § 2 k.p., w szczególności realizację żądania pracownika podlegającego szczególnej ochronie o przywrócenie do pracy. Z kolei art. 45 § 3 k.p. pozbawiony jest gwarancyjnego charakteru realnej ochrony praw osób szczególnie chronionych. Zdaniem skarżącej, wyjątki od zakazu rozwiązania umowy o pracę z pracownikiem będącym członkiem zakładowej organizacji związkowej powinny być ściśle określone. Nie jest to możliwe, gdy z art. 8 k.p. wynika norma kompetencyjna upoważniająca do uwzględnienia z urzędu zarzutu nadużycia prawa. Art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych i art. 8 k.p. stanowią źródło nierówności w prawie do uzyskania ochrony polegającej na przywróceniu do pracy, powodują też przewlekłość postępowania sądowego, co narusza również art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wskazana przez skarżącą zasada skargowości stanowi niewątpliwie jedną z gwarancji prawa do sądu, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zasada ta nie ma jednak, wbrew twierdzeniom skarżącej, charakteru absolutnego, nie oznacza w szczególności, iż sprawiedliwe rozpoznanie sprawy wyklucza podejmowanie przez sąd działań z urzędu. Tymczasem skarżąca formułując zarzuty względem art. 232 i art. 391 § 1 k.p.c. stawia znak równości między działaniem z urzędu a niekonstytucyjnością. Zarzut taki należy uznać za oczywiście bezzasadny. Dla uzasadnienia tego zarzutu niewystarczające jest wskazanie na przewlekłość postępowania sądowego. Zarzut ten odnosi się do płaszczyzny stosowania prawa, wykracza tym samym poza zakres przedmiotowy skargi konstytucyjnej. Podobny charakter ma zarzut skierowany przeciwko art. 45 § 2 i 3 k.p. Zdaniem skarżącej ochrona praw pracowniczych przewidziana w art. 45 § 3 k.p. jest iluzoryczna, w sytuacji, gdy postępowanie sądowe w sprawie przywrócenia do pracy trwa zbyt długo. W takim bowiem przypadku sąd może uznać, iż przywrócenie do pracy jest niemożliwe. Naruszenie praw skarżącego wynika jednak wtedy z postępowania sądu, a nie normatywnej treści przepisów określających roszczenia skarżącej. Należy też podkreślić, iż sformułowanie gwarancji tych roszczeń poprzez ustanowienie bezwzględnego obowiązku przywracania do pracy oznaczałoby wprowadzenie do systemu prawa normy, której dyspozycja byłaby niewykonalna w przypadku powstania sytuacji, o których mowa w art. 411 k.p. W państwie prawnym ustawodawca nie powinien stanowić norm niewykonalnych prowadzących do tzw. sprzeczności prakseologicznych systemu prawa. Należy wreszcie zauważyć, że art. 45 § 2 i 3 k.p. nie stanowił bezpośredniej podstawy rozstrzygnięcia o prawach skarżących. Wynika to z uzasadnienia wyroku SN z 5 grudnia 2002 r., w którym SN stwierdził, iż o zasądzeniu odszkodowania (a nie przywróceniu do pracy) zadecydowało nadużycie prawa przez samą skarżącą. Normatywnej podstawy dla takiego rozstrzygnięcia upatruje SN w art. 8 k.p. i art. 32 ustawy o związkach zawodowych. Przepisy te stanowią, zdaniem Sądu Najwyższego, iż z ustawowych gwarancji wzmożonej ochrony trwałości stosunku pracy nie powinien korzystać działacz związkowy, któremu można zarzucić ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i nadużywanie funkcji związkowej dla ochrony przed uzasadnionymi sankcjami.

Zarzuty sformułowane względem art. 8 k.p. w zw. z art. 32 ustawy o związkach zawodowych również należy uznać za oczywiście bezzasadne. Odnośnie konieczności badania przez sąd z urzędu zarzutu nadużycia prawa i naruszenia w ten sposób prawa do sądu aktualność zachowują uwagi sformułowane wyżej. Samo ograniczenie zasady dyspozycyjności i skargowości postępowania sądowego nie uzasadnia jeszcze naruszenia prawa do sprawiedliwego rozpoznania sprawy. Brak jest również podstaw do uznania, iż interpretacja art. 32 ustawy o związkach zawodowych w zw. z art. 8 k.p. narusza zasadę równości i zasadę państwa prawnego. Skarżąca formułuje w tym kontekście zarzut braku jednoznaczności regulacji dającej możliwość dokonywania odmiennych interpretacji, co w efekcie prowadzić ma do nieuzasadnionego różnicowania udzielania ochrony prawnej. W związku z tym należy przytoczyć pogląd Trybunału Konstytucyjnego dotyczący funkcjonowania w systemie prawnym klauzul generalnych oraz wymogów, jakie powinny one spełniać ze względu na art. 2, 32 i 45 ust. 1 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 17 października 2000 r. (sygn. SK 5/97) stwierdził m.in.: „Należy przypomnieć, że analogiczne ze względu na stopień ogólności klauzule generalne, odnoszące się do nadużycia prawa podmiotowego, znane są też większości systemów europejskiego prawa cywilnego. Orzecznictwo sądowe wskazuje zaś wyraźnie, iż uelastycznienie systemu stosowania prawa nie było – w warunkach państwa prawnego – rozumiane jako uprawnienie do tworzenia prawa przez sądy. Przeciwnie, podkreślano w tym orzecznictwie oraz w doktrynie, iż z klauzuli tej należy korzystać z należytą ostrożnością i rozwagą”. (OTK ZU nr 7/2000, poz. 254). W cytowanym wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał również wymogi, jakie muszą spełniać klauzule generalne dla zachowania zgodności z Konstytucją: „naruszenie wymagania przewidywalności orzeczenia sądu przy zastosowaniu klauzuli generalnej może wystąpić w trzech sytuacjach. Po pierwsze, gdyby przesłanki rozumienia tej klauzuli generalnej miały nie tylko obiektywny, lecz i subiektywny charakter. Po drugie, gdyby treść tej klauzuli generalnej nie stwarzała dostatecznych gwarancji, że jej interpretacja orzecznicza stanie się jednolita i ścisła, tak, żeby była zapewniona możliwość przewidzenia określonego rozstrzygnięcia. Po trzecie, gdyby z brzmienia tej klauzuli generalnej można było wyprowadzać uprawnienia prawotwórcze sądów, wyrażające się w szczególności w prawie sądu do samoistnego nadawania nowej treści art. 5 k.c.”. Skarżąca zarzucając niekonstytucyjność art. 8 k.p. nie odniosła się szerzej do żadnej z tych przesłanek, formułując jedynie ogólny zarzut braku określoności. Tak sformułowany zarzut należy uznać za oczywiście bezzasadny.

Mając powyższe na względzie należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie zbadania zgodności z Konstytucją art. 232 i 391 § 1 k.p.c., art. 8, art. 45 § 2 i 3 k.p. oraz art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych.