1. W skardze konstytucyjnej z 21 kwietnia 2021 r. spółka […] z siedzibą w W. (dalej: skarżąca) wniosła o orzeczenie przez
Trybunał Konstytucyjny, że art. 3942 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.; dalej: k.p.c.), w
brzmieniu nadanym ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. poz. 1469), „w zakresie, w jakim nie przewiduje dla strony środka zaskarżenia na postanowienie o odmowie zwolnienia
strony od kosztów sądowych w postępowaniu apelacyjnym wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji”, jest niezgodny
z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji.
1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona na kanwie sprawy z powództwa skarżącej przeciwko spółce […] S.A. z siedzibą w
R. o dostawę energii. Powództwo to zostało oddalone w całości przez Sąd Okręgowy w R. w wyroku z 9 marca 2020 r. Skarżąca
wniosła apelację, jednocześnie wnosząc o zwolnienie od kosztów sądowych w całości. Postanowieniem z 24 sierpnia 2020 r. Sąd
Apelacyjny w R. oddalił wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, a następnie postanowieniem z 21 września 2020 r. odrzucił
wniosek o uzasadnienie postanowienia z 24 sierpnia 2020 r. ze względu na jego niezaskarżalność. 2 października 2020 r. skarżąca
wniosła opłatę od apelacji. Postanowieniem z 14 października 2020 r. Sąd Apelacyjny w R. odrzucił jednak jej apelację jako
nieopłaconą w terminie. Zażalenie skarżącej na to postanowienie zostało oddalone przez Sąd Apelacyjny w R. postanowieniem
z 29 grudnia 2020 r. (doręczonym 22 stycznia 2021 r.).
Zdaniem skarżącej, postanowienie Sądu Apelacyjnego w R. z 29 grudnia 2020 r. definitywnie zamknęło jej drogę sądową, a przez
to uniemożliwiło realizację prawa do dwuinstancyjnego postępowania sądowego oraz kontroli orzeczeń wydanych przez sąd pierwszej
instancji. Na mocy tego postanowienia ostatecznie orzeczono o jej prawach określonych w Konstytucji.
1.2. W ocenie skarżącej, uniemożliwienie stronie weryfikacji postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, wydanego
po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji (sąd odwoławczy), godzi w konstytucyjne prawo do zaskarżenia orzeczeń wydanych
w pierwszej instancji oraz zasadę co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego, które są nierozerwalnie związane z konstytucyjnym
prawem do sądu. Skarżąca stwierdziła, że zasada dwuinstancyjności postępowania nie polega na tym, że w określonej sprawie
ma orzekać sąd drugiej instancji w sensie ustrojowym, lecz powinna polegać na tym, że rozstrzygnięcie sądu orzekającego po
raz pierwszy o danej sprawie będzie podlegać weryfikacji (choćby przez inny skład tego samego sądu). Skarżąca zwróciła uwagę,
że na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancji w odniesieniu do postanowień o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych
ustawodawca zapewnił w art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. możliwość skorzystania z instytucji tzw. zaskarżenia poziomego. Gdy więc do rozpatrzenia wniosku o zwolnienie
od kosztów sądowych dochodzi po raz pierwszy przed sądem drugiej instancji (sądem odwoławczym), stronie również powinno przysługiwać
prawo do poddania takiego orzeczenia kontroli instancyjnej choćby w ramach procedury zaskarżenia poziomego. Skarżąca przypomniała,
że w świetle orzecznictwa trybunalskiego wysłowiona w art. 176 ust. 1 Konstytucji zasada co najmniej dwuinstancyjnego postępowania
sądowego ma charakter dyrektywy ogólnej i dotyczy ogółu postępowań sądowych – bez względu na to, czy dotyczą orzekania przez
sąd o meritum sprawy, czy rozstrzygnięcia tzw. kwestii wpadkowej (np. orzeczenia o kosztach postępowania). Skarżąca podkreśliła przy tym,
że rozstrzygnięcie kwestii zwolnienia od kosztów postępowania nie jest kwestią wpadkową o drugorzędnym znaczeniu, lecz ma
z punktu widzenia realizacji prawa do sądu znaczenie kluczowe. Trudno znaleźć logiczne uzasadnienie przyznania przez ustawodawcę
stronie możliwości zaskarżenia orzeczeń o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanych przez sąd pierwszej instancji i
jednocześnie pozbawienia takiego prawa na etapie postępowania przed sądem drugiej instancji (sądem odwoławczym).
2. Postanowieniem z 5 października 2022 r., sygn. Ts 116/21 (OTK ZU B/2022, poz. 224), Trybunał Konstytucyjny nadał skardze
konstytucyjnej dalszy bieg.
3. W piśmie z 4 listopada 2022 r. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: Rzecznik) zgłosił udział w postępowaniu. Jednocześnie
zajął swoje stanowisko w sprawie i wniósł o orzeczenie przez Trybunał Konstytucyjny, że art. 3942 § 11 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji wydanego
przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 oraz w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Rzecznik stwierdził, że rozstrzygnięcie o zwolnieniu od kosztów sądowych nie jest odrębną „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust.
1 Konstytucji, niemniej „sprawą” taką jest spór prawny, w związku z którym wniesiono apelację. Tymczasem zarzucane art. 3942 § 11 k.p.c. pominięcie ustawodawcze stanowić może realną barierę w dostępie strony do postępowania apelacyjnego. Do naruszenia
konstytucyjnych wymagań w zakresie zasady dwuinstancyjnego postępowania sądowego, prawa do zaskarżenia orzeczeń wydanych w
pierwszej instancji oraz sprawiedliwości proceduralnej dochodzi zatem w tym aspekcie, w jakim pozbawienie strony zażalenia
na rozstrzygnięcie incydentalne ogranicza w sposób nieuprawniony jej prawo do zaskarżenia orzeczenia dotyczące istoty sprawy.
Rzecznik przypomniał także, że prawo dostępu do sądu drugiej instancji oznacza efektywne prawo do uruchomienia postępowania
przed sądem odwoławczym. Nadmiernie wysokie koszty postępowania sądowego mogą stanowić istotne ograniczenie dostępu do sądu
oraz uniemożliwiać stronie dochodzenie praw na drodze sądowej. Brak możliwości wniesienia zażalenia w kwestii incydentalnej,
dotykającej „newralgicznego pola realizacji prawa do sądu”, stanowi ograniczenie prawa do apelacji i jest realnym obniżeniem
standardu proceduralnego.
Zdaniem Rzecznika, możliwość zastosowania art. 380 k.p.c. w postępowaniu przed sądem odwoławczym nie stanowi dostatecznej
gwarancji realizacji prawa strony do dwuinstancyjnego postępowania. Po pierwsze, zażalenie na postanowienie odrzucające apelacje,
w którym strona mogłaby na podstawie art. 380 k.p.c. żądać rozpoznania również postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów
sądowych, podlega opłacie. Wprawdzie wysokość tej opłaty wynosi 1/5 opłaty należnej od apelacji, jednak nie można wykluczyć,
że i taka wysokość opłaty będzie tworzyć nieprzekraczalną barierą wniesienia zażalenia, jeśli wartość przedmiotu sporu jest
znaczna. Po drugie, rozpoznanie przez sąd w oparciu o art. 380 k.p.c. postanowień, na które nie przysługuje zażalenie, wymaga
zgłoszenia wniosku przez stronę i wykazania przez nią wpływu na wynik sprawy, co może stanowić dodatkową trudność dla strony
występującej bez profesjonalnego pełnomocnika. Po trzecie, taki wniosek wymaga polemiki z orzeczeniem sądu, którego motywy
nie są znane, skoro postanowień niepodlegających zaskarżeniu sąd nie uzasadnia.
W ocenie Rzecznika, zakres normowania art. 3942 § 11 k.p.c., nieprzewidujący zażalenia na postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, jest zbyt wąski, a pominięcie
prawa do zażalenia na takie postanowienia nie ma racjonalnego uzasadnienia – w szczególności jeśli uwzględni się, że zażalenie
przysługuje na postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego do reprezentowania strony z urzędu. Zdaniem
Rzecznika, zróżnicowanie możliwości zaskarżenia rozstrzygnięć dotyczących dwóch instytucji z zakresu prawa pomocy (zwolnienia
od kosztów i ustanowienia pełnomocnika z urzędu) jest ustawodawczą niekonsekwencją.
4. W piśmie z 28 lutego 2023 r. Prokurator Generalny zajął swoje stanowisko w sprawie oraz wniósł o umorzenie postępowania
przez Trybunał Konstytucyjny wobec niedopuszczalności wydania wyroku.
Prokurator Generalny zwrócił uwagę, że skarżąca nie wniosła zażalenia na postanowienie Sądu Apelacyjnego w R. z 24 sierpnia
2020 r. o oddaleniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, poprzestając na wniosku o pisemne uzasadnienie tego postanowienia.
Wniosła natomiast zażalenie na postanowienie tego sądu z 14 października 2020 r. o odrzuceniu apelacji, które zostało oddalone
postanowieniem Sądu Apelacyjnego w R. z 29 grudnia 2020 r. (mającym stanowić – w jej ocenie – ostateczne orzeczenie w sprawie).
Prokurator Generalny wskazał na stanowisko Trybunału zajęte w odniesieniu do szeregu skarg konstytucyjnych dotyczących niekonstytucyjności
art. 3942 § 11 k.p.c., że skarżący, którzy nie wnieśli zażalenia na postanowienie o oddaleniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych,
nie dopełnili wymogu wyczerpania drogi prawnej i nie uzyskali ostatecznego rozstrzygnięcia o ich prawach i wolności określonych
w Konstytucji, wydanego na podstawie zaskarżonego przepisu. Stanowisko to powinno zachować aktualność na tle skargi konstytucyjnej
rozpoznawanej w niniejszym postępowaniu. W ocenie Prokuratora Generalnego, postanowienie Sądu Apelacyjnego w R. z 29 grudnia
2020 r. nie było ostatecznym orzeczeniem w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji, wydanym na podstawie art. 3942 § 11 k.p.c.
Prokurator Generalny stwierdził również, że w niniejszej sprawie nie doszło w ogóle do naruszenia wskazanych przez skarżącą
praw konstytucyjnych, ponieważ skarżąca – ze względu na art. 380 k.p.c. – miała możliwość zakwestionowania odmowy zwolnienia
od kosztów sądowych przez sąd drugiej instancji w zażaleniu na odrzucenie jej apelacji. Z możliwości takiej skarżąca skorzystała.
Wobec tego skarga konstytucyjna nie spełnia przesłanki rzeczywistego i aktualnego naruszenia praw konstytucyjnych wskazanych
przez skarżącą.
5. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej nie przedstawił stanowiska w sprawie.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiot i zakres zaskarżenia.
1.1. W skardze konstytucyjnej z 21 kwietnia 2021 r. spółka […] S.A. z siedzibą w W. (dalej: skarżąca) wniosła o orzeczenie
przez Trybunał Konstytucyjny, że art. 3942 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.; obecnie: Dz. U. z
2021 r. poz. 1805, ze zm.; dalej: k.p.c.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469, ze zm.), „w zakresie, w jakim nie przewiduje dla strony środka zaskarżenia
na postanowienie o odmowie zwolnienia strony od kosztów sądowych w postępowaniu apelacyjnym wydane po raz pierwszy przez sąd
drugiej instancji”, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 oraz
art. 2 Konstytucji.
1.2. Zarzuty niekonstytucyjności sformułowane przez skarżącą dotyczą regulacji określającej zakres tzw. zaskarżenia poziomego
orzeczeń sądu drugiej instancji. Art. 3942 k.p.c. przewiduje w § 1, że zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie tego sądu o odrzuceniu
apelacji. Z kolei § 11 tego przepisu zawiera katalog innych kategorii orzeczeń sądu drugiej instancji objętych zażaleniem poziomym, mianowicie:
„[z]ażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje także na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest:
1) odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,
2) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego,
3) zwrot kosztów procesu, o ile nie wniesiono skargi kasacyjnej,
4) zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu,
5) skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę,
6) zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka,
7) odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia
– z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji”.
1.3. Trybunał zwrócił jednak uwagę na to, że zarzuty skarżącej nie odnoszą się do tego, co zostało bezpośrednio w art. 3942 § 11 k.p.c. uregulowane, lecz dotyczą tego, co w tym przepisie nie zostało przez ustawodawcę uwzględnione. Skarżąca kwestionuje
bowiem konstytucyjność art. 3942 § 11 k.p.c. w zakresie, w jakim „nie przewiduje” możliwości zaskarżenia przez stronę postanowienia sądu drugiej instancji (sądu
odwoławczego) o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanego po raz pierwszy przez ten sąd. Nadal jednak jej zarzuty dotyczą
wadliwego sposobu uregulowania przez ustawodawcę określonego zagadnienia prawnego, mianowicie zaskarżalności postanowień sądu
drugiej instancji.
W swojej praktyce orzeczniczej Trybunał nie wyklucza możliwości skutecznego kwestionowania przez skarżących mankamentów przyjętej
przez prawodawcę regulacji prawnej polegających na braku w niej elementów, które z konstytucyjnego punktu widzenia są niezbędne
do zapewnienia realizacji i ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Trybunał przyjmuje, że w swej kompetencji nie ma orzekania
o zaniechaniach ustawodawcy polegających na niewydaniu aktu ustawodawczego, choćby obowiązek jego wydania wynikał z norm konstytucyjnych.
Lecz w wypadku aktu ustawodawczego już wydanego i obowiązującego Trybunał ma w kompetencji ocenę jego konstytucyjności również
z punktu widzenia tego, czy w jego przepisach nie brakuje unormowań, bez których, ze względu na charakter objętej aktem regulacji,
taki akt może budzić wątpliwości natury konstytucyjnej. Zarzut niekonstytucyjności może więc dotyczyć zarówno tego, co ustawodawca
w danym akcie unormował, jak i tego, co w akcie pominął, choć postępując zgodnie z Konstytucją, powinien był unormować (tak
np. wyrok pełnego składu z 24 października 2001 r., sygn. SK 22/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 216). Aby ustalić, czy rozwiązanie
postulowane przez podmiot inicjujący postępowanie sądowokonstytucyjne stanowi pominięcie ustawodawcze podlegające ocenie Trybunału,
należało odpowiedzieć na pytanie, czy materie pozostawione poza zakresem danego przepisu i materie w nim unormowane wykazują
„jakościową tożsamość” (zob., spośród wielu, postanowienie z 2 grudnia 2014 r., sygn. SK 7/14, OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 123).
W niniejszej sprawie ustawodawca niewątpliwie przewidział w przepisach k.p.c. instytucję zaskarżenia poziomego orzeczeń sądów
drugiej instancji oraz określił kategorie rozstrzygnięć sądowych, które objęte są takim środkiem prawnym. Problem konstytucyjny,
z jakim zwróciła się do Trybunału skarżąca, dotyczy natomiast tego, że ustawodawca nie uwzględnił w katalogu ujętym w art.
3942 § 11 k.p.c. określonej grupy orzeczeń, jakimi są postanowienia o oddaleniu wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych wniesionych
po raz pierwszy w apelacji, czym naruszył – zdaniem skarżącej – wymagania konstytucyjne wynikające z prawa do zaskarżenia
orzeczeń wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji), zasady dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 ust.
1 Konstytucji), prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz zasady sprawiedliwości proceduralnej (wywodzonej z art. 2
Konstytucji).
Trybunał, uwzględniając powyższe ustalenia, stwierdził, że przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie uczyniono tzw. pominięcie
ustawodawcze, prowadzące – zdaniem skarżącej – do pozbawienia strony prawa zaskarżenia postanowień sądów drugiej instancji
(sądów odwoławczych) orzekających „po raz pierwszy” o zwolnieniu od kosztów sądowych (opłaty sądowej od apelacji). Niewymienienie
postanowień o odmowie uwzględnienia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych złożonego po raz pierwszy przed sądem odwoławczym
w katalogu ujętym w art. 3942 § 11 k.p.c. prowadzić ma – w ocenie skarżącej – do niedopuszczalnego ograniczenia korzystania z konstytucyjnych gwarancji prawa
do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, prawa do zaskarżenia orzeczeń sądowych wydanych w pierwszej instancji, a
także prawa do dwuinstancyjnej procedury sądowej.
2. Ocena dopuszczalności merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej.
2.1. Przed przystąpieniem do merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej będącej przedmiotem niniejszego postępowania,
Trybunał Konstytucyjny miał obowiązek – również na obecnym etapie postępowania sądowokonstytucyjnego – zbadać, czy skarga
spełnia wszystkie wymagania formalne.
Trybunał konsekwentnie przyjmuje bowiem, że na każdym etapie postępowania wszczętego na skutek wniesienia skargi konstytucyjnej
niezbędna jest kontrola tego, czy nie zachodzi ujemna przesłanka wydania wyroku, obligująca do umorzenia postępowania w całości
lub w części. Zakończenie etapu wstępnego rozpoznania skargi i nadanie jej dalszego biegu nie wyklucza oceny formalnych warunków
wniesienia skargi na kolejnych etapach postępowania. Jest tak w szczególności dlatego, że nadanie skardze biegu na etapie
wstępnego rozpoznania nie oznacza konwalidacji (sanowania) jej wad formalnych (zob. np. postanowienie pełnego składu z 19
października 2021 r., sygn. SK 72/20, OTK ZU A/2021, poz. 55).
2.2. Trybunał przypomniał, że zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały
naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją
ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego
wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”.
Przywołany przepis konstytucyjny określa podstawowe elementy konstrukcyjne skargi konstytucyjnej, wyznaczając jednocześnie
podstawowe przesłanki dopuszczalności skorzystania z tego środka ochrony konstytucyjnych praw i wolności. W odniesieniu do
okoliczności niniejszej sprawy, Trybunał ponownie zwrócił uwagę, że w świetle art. 79 ust. 1 Konstytucji materialnym warunkiem
skutecznego wniesienia skargi konstytucyjnej jest doznanie bezpośrednio przez skarżącego naruszenia określonego prawa lub
określonej wolności, które Konstytucja mu gwarantuje. Naruszenie to – jak podkreślał już Trybunał w swoim orzecznictwie –
musi mieć charakter osobisty, rzeczywisty (realny) i aktualny, a nie jedynie potencjalny (hipotetyczny). Choć orzeczenie Trybunału
wydane w postępowaniu zainicjowanym wniesieniem skargi konstytucyjnej wywiera skutki erga omnes, to jednak sama skarga jest indywidualnym środkiem ochrony wolności i praw konstytucyjnych służącym przede wszystkim ochronie
praw podmiotowych podmiotów ją wnoszących. „W odróżnieniu od skargi powszechnej (actio popularis), inicjujący skargę konstytucyjną działa (…) nie w obronie prawa w ogóle, ale w obronie swojego własnego prawa o szczególnej
wartości konstytucyjnej, w sytuacji gdy fakt naruszenia nastąpił rzeczywiście, a nie tylko mógł nastąpić potencjalnie. Celem
takiego działania, motywowanym interesem prawnym skarżącego, jest usunięcie skutków naruszenia osobistego, bezpośredniego
i aktualnego (…). W przeciwnym razie skarga konstytucyjna przekształciłaby się w actio popularis, a tego w żadnym razie nie przewiduje art. 79 Konstytucji” (postanowienie z 29 listopada 2010 r., sygn. SK 8/10, OTK ZU nr
9/A/2010, poz. 117).
Trybunał, uwzględniając powyższe ustalenia, przed przystąpieniem do oceny merytorycznej zasadności zarzutów sformułowanych
w skardze konstytucyjnej będącej przedmiotem niniejszego postępowania, najpierw zbadał, czy w sprawie skarżącej doszło rzeczywiście
do osobistego, realnego i aktualnego naruszenia praw konstytucyjnych, których ochrony skarżąca się domaga.
2.3. Trybunał przypomniał, że w niniejszym postępowaniu podstawowy problem konstytucyjny przedstawiony przez skarżącą dotyczy
braku możliwości zaskarżenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (opłaty od apelacji) wydanego „po raz
pierwszy” przez sąd odwoławczy (sąd „drugiej instancji” z perspektywy sprawy głównej). Naruszenia wskazanych w petitum skargi praw konstytucyjnych skarżąca dopatruje się w niemożności uruchomienia weryfikacji (choćby w drodze tzw. zaskarżenia
poziomego) formalnych i merytorycznych podstaw odmowy zwolnienia od kosztów.
W kontekście tak ujętego problemu konstytucyjnego Trybunał przypomniał, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego: „[a]pelant
może kwestionować odmowę zwolnienia od kosztów sądowych uniemożliwiającą skuteczne złożenie apelacji wnosząc zażalenie na
postanowienie o odrzuceniu apelacji (art. 3942 § 1 k.p.c.). Zażalenie to de lege lata podlega rozpoznaniu przez inny skład sądu drugiej instancji i nie jest ograniczone do spraw kasacyjnych (por. art. 3941 § 2 k.p.c. w dawnym brzmieniu). Rozpoznając je sąd drugiej instancji stosuje również art. 380 k.p.c. (art. 3942 § 2 w związku z art. 397 § 3 k.p.c.). Finalnie zatem, z inicjatywy skarżącego, może dojść do weryfikacji zasadności odmowy
zwolnienia od kosztów sądowych przez właściwy do rozpoznania apelacji sąd ad quem. Dodać trzeba, że efektywność tej weryfikacji zakłada ujawnienie motywów odmowy zwolnienia od kosztów sądowych w postanowieniu
odrzucającym apelację z racji jej nieopłacenia (…). Jeżeli zażalenie na postanowienie o odrzuceniu środka zaskarżenia zarzuca
wyłącznie nieprawidłowość niezaskarżalnego postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, zażalenie takie należy
traktować w kontekście opłat sądowych na równi z zażaleniem, którego przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych
(art. 95 ust. 2 pkt 1 u.k.s.c.), z tym skutkiem, że od zażalenia tego nie pobiera się opłaty sądowej” (uchwała SN z 18 lutego
2021 r., sygn. akt III CZP 14/20, źródło: www.sn.pl). Analogiczna sytuacja ma miejsce, jeśli o odmowie zwolnienia od opłaty
sądowej od apelacji postanowił referendarz sądowy (zob. uchwałę SN z 24 listopada 2021 r., sygn. akt III CZP 80/20).
Trybunał, uwzględniając stanowisko Sądu Najwyższego, przyjmuje, że „[w] aktualnym stanie prawnym istnieje możliwość kontroli
postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie odmowy zwolnienia strony (uczestnika postępowania) od kosztów postępowania
apelacyjnego na podstawie art. 380 w związku z art. 391 § 1 w związku z art. 397 § 3 (w związku z art. 13 § 2) k.p.c., tj.
w ramach zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji od wyroku albo postanowienia w postępowaniu
nieprocesowym” (postanowienie z 17 listopada 2021 r., sygn. Ts 121/21, OTK ZU B/2022, poz. 40). „Tak więc, chociaż po wejściu
w życie ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U.
poz. 1469) ustawodawca w dalszym ciągu nie przewidział możliwości odrębnego zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji
o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, «[p]ostanowienie takie nadal może być jednak poddane kontroli na podstawie art.
380 k.p.c., przy czym w obecnym stanie prawnym weryfikacja ta jest możliwa także na etapie składania apelacji, jeżeli odmowa
zwolnienia od kosztów sądowych zamyka drogę do jej skutecznego wniesienia» (uchwała SN o sygn. akt III CZP 14/20 […])” (postanowienie
z 9 maja 2023 r., sygn. SK 20/22).
2.4. Na podstawie akt niniejszej sprawy Trybunał ustalił, że w uzasadnieniu postanowienia z 14 października 2020 r. o odrzuceniu
apelacji Sąd Apelacyjny w R. szeroko przedstawił motywy, jakie stały za odmową uwzględnienia wniosku skarżącej o zwolnienie
od opłaty sądowej od apelacji postanowieniem z 24 sierpnia 2020 r. Zdaniem sądu, „analiza sytuacji majątkowej powoda na podstawie
przedłożonej przez niego dokumentacji finansowej prowadzi do konkluzji, iż nie wykazał braku dostatecznych środków na uiszczenie
opłaty sądowej od apelacji”. Sąd wskazał ponadto, że zamiast wnieść opłatę w prawem przewidzianym terminie, pełnomocnik skarżącej
wniósł wniosek o uzasadnienie postanowienia o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji. Opłata sądowa od apelacji
została uiszczona w efekcie już po upływie ustawowego terminu, co stanowiło podstawę odrzucenia apelacji jako nieopłaconej
w terminie.
Skarżąca miała możliwość poddania powyższych ustaleń Sądu Apelacyjnego w R. weryfikacji, wnosząc – na podstawie art. 3942 § 1 k.p.c. – zażalenie na postanowienie z 14 października 2020 r. o odrzuceniu apelacji. Z możliwości tej skarżąca skorzystała,
choć jej zażalenie zostało oddalone postanowieniem innego składu Sądu Apelacyjnego w R. z 29 grudnia 2020 r.
W tych okolicznościach Trybunał podzielił stanowisko zajęte w niniejszym postępowaniu przez Prokuratora Generalnego (zob.
pismo procesowe z 28 lutego 2023 r., s. 24), że w tej sprawie nie doszło do naruszenia praw konstytucyjnych wskazanych w skardze
konstytucyjnej. Skarżąca miała możliwość zakwestionowania postanowienia sądu odwoławczego (sądu drugiej instancji z perspektywy
sprawy głównej) o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (opłaty sądowej od apelacji) w drodze zażalenia na postanowienie
o odrzuceniu apelacji. Z takiej możliwości skorzystała. Jej zażalenie zostało rozpoznane w ramach tzw. zażalenia poziomego.
Zdaniem Trybunału, nie zaistniała w niniejszej sprawie przesłanka osobistego (bezpośredniego), rzeczywistego (realnego) oraz
aktualnego naruszenia wolności i praw konstytucyjnych skarżącej, co przesądza o niedopuszczalności wydania przez Trybunał
wyroku.
2.5. Na marginesie Trybunał przypomniał, że z woli ustrojodawcy jest „sądem prawa”, a nie kolejną instancją w sprawach podlegających
kognicji sądów. Nie należy do niego korygowanie praktyki orzeczniczej sądów ani tym bardziej orzeczeń sądowych wydanych w
konkretnych sprawach. Skarga konstytucyjna do Trybunału nie może również stanowić środka służącego do odwrócenia ewentualnych
błędów czy zaniedbań popełnianych przez skarżących lub ich pełnomocników w toku postępowań sądowych.
Przepisy k.p.c. – tak jak są one rozumiane w orzecznictwie sądowym – dają stronie postępowania przed sądem odwoławczym (sądem
drugiej instancji) możliwość poddania weryfikacji w trybie tzw. zaskarżenia poziomego motywów nieuwzględnienia wniosku o zwolnienie
od kosztów sądowych (opłaty sądowej od apelacji) złożonego „po raz pierwszy” w postępowaniu przed tym sądem – niezależnie
od wejścia w życie 1 lipca 2023 r. nowego brzmienia art. 3942 § 11 pkt 1 k.p.c., wynikającego z art. 1 pkt 51 lit. b tiret pierwsze ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 614).
2.6. Z uwagi na powyższe ustalenia, Trybunał, działając na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 listopada 2016
r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393), umorzył niniejsze postępowanie
ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.