1. Sąd Rejonowy w Janowie Lubelskim, na podstawie postanowienia z 11 kwietnia 2011 r. (sygn. akt II K 333/10), postawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy art. 58 § 4 i art. 69 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: kodeks karny, k.k.), w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 6 i 8 ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 40, poz. 227, ze zm.; dalej: ustawa nowelizująca z 12 lutego 2010 r.) są zgodne z art. 10 w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 178 ust. 1, a nadto czy są zgodne z art. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

1.1. Pytanie prawne zostało sformułowane w toku rozpoznawania połączonych spraw oskarżonego Grzegorza Romana S., któremu zarzucono popełnienie czynu określonego w art. 207 § 1 k.k. oraz czynu określonego w art. 178a § 1 k.k. w zbiegu z art. 244 k.k. w związku z art. 11 § 2 k.k. Oskarżony Grzegorz Roman S. był uprzednio czterokrotnie skazany wyrokami w sprawach karnych za prowadzenie pojazdów mechanicznych w ruchu lądowym (wodnym lub powietrznym), znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a § 1 k.k.), oraz za niezastosowanie się do orzeczonego przez sąd zakazu prowadzenia pojazdów (art. 244 k.k.).

Zgodnie z opinią biegłych, oskarżony jest osobą uzależnioną od alkoholu. W chwili popełnienia zarzucanego mu czynu prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości, miał jednak zachowaną zdolność do rozpoznania znaczenia swojego postępowania. W toku badania psychiatrycznego przeprowadzonego biegli nie stwierdzili natomiast objawów choroby psychicznej, ani upośledzenia umysłowego oskarżonego. Jak wynika z akt sprawy sądowej, oskarżony Grzegorz Roman S. złożył wniosek o dobrowolne poddanie się karze odnoszącej się do zarzucanego mu czynu określonego w art. 178a § 1 k.k. w zbiegu z art. 244 k.k. w związku z art. 11 § 2 k.k.

W toku rozpatrywania opisanej sprawy Sąd Rejonowy w Janowie Lubelskim, działając na podstawie art. 399 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), wydał postanowienie, w którym uprzedził o zakwalifikowaniu czynu zarzucanego oskarżonemu jako występku na podstawie art. 178a § 4 k.k. w związku z art. 178a § 1 k.k. w zbiegu z art. 244 k.k. w związku z art. 11 § 2 k.k. Zmiana ta doprowadziła do modyfikacji sankcji prawnej przewidzianej za popełnienie czynu określonego w art. 178a § 1 k.k., zgodnie ze wskazaniem zawartym w § 4 tego przepisu. Działając w warunkach tego przepisu, sąd orzeka o karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Pozostaje przy tym związany treścią kwestionowanych w pytaniu prawnym art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k., a więc przepisów określających zasady wymiaru kary i środków karnych oraz środków związanych z poddaniem sprawcy próbie.

Przepis art. 178a § 4 został dodany do kodeksu karnego na mocy art. 1 pkt 9 ustawy nowelizującej z 12 lutego 2010 r. Wspomniana ustawa doprowadziła również – w art. 1 pkt 6 i 8 – do modyfikacji dotychczasowej treści art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k., przesądzając o tym, że względem sprawców przestępstw określonych w art. 178a § 4 k.k. nie można orzec kary ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności (art. 58 § 4 w związku z art. 58 § 3 k.k.), a zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności może być orzeczone jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach (art. 69 § 4 k.k.).

1.2. W uzasadnieniu pytania prawnego wyrażono pogląd, że zmiana art. 58 § 4 oraz 69 § 4 k.k. doprowadziła do obowiązku orzekania przez sądy wyłącznie jednego rodzaju kary – pozbawienia wolności – bez możliwości jej warunkowego zawieszenia. Posłużenie się przez ustawodawcę przesłanką „szczególnie uzasadnionego wypadku” (art. 69 § 4 k.k. in fine), umożliwiającą ewentualne zawieszenie wykonania kary, oznacza, że w realiach, w jakich następuje popełnienie czynu zabronionego na podstawie art. 178a § 4 k.k., zawieszenie to w praktyce nie będzie orzekane.

Zdaniem sądu, zasada niezależności władzy sądowniczej oraz jej wyodrębnienie od innych władz zakazuje sprowadzenia działalności sądów wyłącznie do przyporządkowania kar oznaczonych przez ustawodawcę do konkretnych stanów faktycznych. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości nie może prowadzić do wyłączenia rzeczywistego udziału sędziów w wyrokowaniu. Ograniczenie swobody sędziów w zakresie orzekania, związane z ustaleniem przez ustawodawcę sankcji karnej zbliżonej do bezwzględnie oznaczonej, ingerować ma w zasadę niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Wymierzanie sprawiedliwości, w toku procesu karnego, musi obejmować swobodę wymierzania kary przez sędziego. Jej sztywne określenie w sposób przewidziany w zmienionych art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. świadczyć ma zatem o wkroczeniu przez ustawodawcę w sferę zastrzeżoną dla władzy sądowniczej z naruszeniem art. 10, art. 175 ust. 1 i art. 178 ust. 1 Konstytucji.

Pytający sąd zaznacza, że wymierzanie kar nie może pozostawać w oderwaniu od zasady sprawiedliwości. Przewidziana przez ustawodawcę kara o charakterze izolacyjnym, odnosząca się do jednej kategorii sprawców przestępstw, jest w istocie rzeczy niehumanitarna i niesprawiedliwa. Sąd zauważa, że sankcje bezwzględnie oznaczone były typowe dla systemów państw totalitarnych, gdzie wymiar sprawiedliwości miał być jedynie wykonawcą politycznych poleceń. Kwestionowane przepisy kodeksu karnego w sposób pośredni zmierzają do takiego stanu rzeczy. Wskazanie sankcji pozbawienia wolności, bez generalnej możliwości warunkowego zawieszenia jej wykonania, nie tylko ograniczać ma swobodę sędziowską, ale może także prowadzić do sytuacji, w której orzekane kary będą – w znacznej części – niesprawiedliwe. Aktualny stan prawny wyklucza zatem – zdaniem sądu – możliwość orzekania w zgodzie z art. 45 ust. 1 i art. 178 ust. 1 Konstytucji. Wyłączenie swobody sędziego w zakresie oznaczenia rodzaju i wymiaru kary za konkretne przestępstwo naruszać ma gwarantowane każdemu w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sprawiedliwego osądzenia jego sprawy.

Na tym tle pytający sąd stwierdza również, że zmiana art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. powstała w oderwaniu od rzeczywistości społecznej i ekonomicznej. W prawie karnym istnieje wiele innych przestępstw zagrożonych sankcją pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, których ponowne popełnienie nie jest związane z koniecznością orzekania tak surowych kar jak w wypadku kierowania pojazdami mechanicznymi w ruchu lądowym w stanie nietrzeźwości (art. 178a § 1 k.k.).

Nawiązując do zarzutu niezgodności kwestionowanych przepisów k.k. z art. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji, pytający sąd zwrócił uwagę na zróżnicowanie sytuacji prawnej osób oskarżonych o popełnienie kilku przestępstw, jeżeli jedno z nich zostało zakwalifikowane jako przestępstwo określone w art. 178a § 4 k.k. W takim wypadku – zdaniem sądu – kara łączna pozbawienia wolności będzie musiała być orzeczona za wszystkie przypisane przestępstwa w formie bezwzględnej z uwagi na treść art. 69 § 4 k.k. To znaczy, że osoby oskarżone o inne przestępstwa pozostające w zbiegu realnym z przestępstwami zakwalifikowanymi zgodnie z art. 178a § 4 k.k. znajdą się w sytuacji prawnej, która prowadzić będzie do naruszenia zasady demokratycznego państwa prawnego w związku z zasadą równości (art. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji).

2. W piśmie z 18 lipca 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. W jego ocenie, art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 zdanie 2 k.k. w zakresie odnoszącym się do sprawców przestępstw określonych w art. 178a § 4 k.k. są zgodne z art. 10 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 178 ust. 1 oraz nie są niezgodne z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Prokurator Generalny zwrócił uwagę, że kontrola konstytucyjności art. 58 § 4 oraz 69 § 4 k.k. powinna być ograniczona wyłącznie do tej części obu przepisów, które regulują zasady wymiaru kary w odniesieniu do sprawców przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k., z pominięciem wskazanego w tym przepisie występku o charakterze chuligańskim, ze względu na wymóg powiązania pytania prawnego z potencjalnym orzeczeniem sądu w myśl przesłanki funkcjonalnej ujętej w art. 193 Konstytucji.

Odnosząc się do zarzutu niezgodności kwestionowanych przepisów z art. 10 Konstytucji, Prokurator Generalny wyraził pogląd, że zmiana art. 58 § 4 oraz 69 § 4 k.k. mieściła się w granicach swobody regulacyjnej przysługującej ustawodawcy. Prokurator podkreślił, że dobór właściwych środków zapobiegania i zwalczania przestępczości jest sprawą ustawodawcy, który ponosi odpowiedzialność za realizację celów państwa, obejmujących także zapewnienie bezpieczeństwa obywateli. Kwestionowane rozwiązania stanowią konieczną sankcję skierowaną wobec sprawcy ponownie popełniającego umyślne przestępstwo, podobne do tego, za które był już prawomocnie skazany. Zasadność wprowadzenia takiej sankcji jest szczególnie widoczna w kontekście sprawy karnej rozpatrywanej przez sąd występujący z pytaniem prawnym. Wynikająca z art. 58 § 4 k.k. konieczność orzeczenia kary pozbawienia wolności w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k. jest reakcją ustawodawcy proporcjonalną do skali tego typu przestępstw oraz ich społecznej szkodliwości. Jednocześnie przesłanka „szczególnie uzasadnionego wypadku”, przewidziana w art. 69 § 4 zdanie 2 k.k., łagodzi kategoryczność normy zawartej w art. 178a § 4 k.k., umożliwiając sądom orzekanie kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W tych okolicznościach zarzut niezgodności art. 58 § 4 oraz 69 § 4 k.k. z art. 10 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 178 ust. 1 Konstytucji nie zasługuje na akceptację. Zdaniem Prokuratora Generalnego, kwestionowane przepisy nie naruszają wyłączności kompetencyjnej sądów w zakresie wymierzania kary w granicach ustawowego zagrożenia i nie pociągają za sobą ryzyka niesprawiedliwego rozpatrzenia sprawy.

Prokurator Generalny odniósł się również do zarzutu niezgodności przepisów art. 58 § 4 oraz 69 § 4 k.k. z art. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Podkreślił na tym tle, że oba kwestionowane przepisy kodeksu karnego nie dotyczą problematyki wymiaru kary łącznej, a zagadnienie to zostało uregulowane w osobnym rozdziale IX tego kodeksu. Oznacza to – zdaniem Prokuratora Generalnego – że powołane w pytaniu prawnym wzorce kontroli nie odnoszą się bezpośrednio do zaskarżonych przepisów kodeksu karnego, a tym samym nie mogą być uznane za adekwatne do ich oceny w takim ujęciu problemu, jak czyni to pytający sąd. Prokurator zwrócił również uwagę na brak przywołania w pytaniu prawnym bardziej rozbudowanej argumentacji, która mogłaby uprawdopodobnić zarzut niezgodności przepisów art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. z powołanymi jako wzorce kontroli art. 2 w związku z art. 32 art. 1 Konstytucji.

3. Marszałek Sejmu w piśmie z 29 lipca 2011 r. zajął stanowisko w imieniu Sejmu. Wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. W wypadku nieuwzględnienia powyższego wniosku, Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie, że art. 58 § 4 i art. 69 § 4 k.k. w zakresie, w jakim dotyczą sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k., są zgodne z art. 10 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 oraz art. 178 ust. 1, a także z art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz nie są niezgodne z art. 2 Konstytucji.

3.1. Kwestionując dopuszczalność merytorycznego orzekania w badanej sprawie, Marszałek Sejmu przypomniał, że postępowanie toczące się przed Trybunałem Konstytucyjnym w wyniku wniesienia pytania prawnego wymaga stwierdzenia zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy rozpatrywanej przez sąd. W ocenie Marszałka Sejmu, sąd zadający pytanie prawne w niniejszej sprawie nie wywiązał się z procesowego obowiązku wykazania związku tego pytania z rozstrzygnięciem rozpatrywanej sprawy. Ograniczył się w tym zakresie wyłącznie do stwierdzenia, że „odpowiedź na pytanie prawne będzie miała wpływ na czynności orzecznicze związane z ewentualnym rozstrzygnięciem co do kary w sprawie zawisłej przed Sądem Rejonowym w Janowie Lubelskim”. Pytający sąd nie wykazał natomiast, jakie skutki dla toczącego się postępowania wywrze ewentualny wyrok Trybunału Konstytucyjnego. W tym stanie rzeczy – z uwagi na niespełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego – Marszałek Sejmu wskazał na zasadność umorzenia postępowania w badanej sprawie z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

3.2. W ramach merytorycznej oceny zarzutów przedstawionych w pytaniu prawnym Marszałek Sejmu zwrócił uwagę, że przywołując wzorzec kontroli w postaci art. 2 Konstytucji, pytający sąd nie wyprowadził z niego innych treści niż te, które wynikają z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Marszałek stwierdził zatem, że art. 2 Konstytucji nie jest adekwatnym wzorcem kontroli w niniejszej sprawie, a tym samym kwestionowane przepisy nie są z nim niezgodne.

Zdaniem Marszałka Sejmu, przepisy kwestionowane w pytaniu prawnym nie prowadzą do nadmiernej ingerencji władzy ustawodawczej w kompetencje władzy sądowniczej, a tym samym są zgodne z art. 10 w związku z art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 oraz art. 178 ust. 1 Konstytucji. Marszałek podkreślił, że ustawodawcy przysługuje znaczna swoboda kształtowania obowiązującego prawa również w zakresie penalizacji określonych zachowań. Swoboda ta nie jest nieograniczona w tym sensie, w jakim ustawodawca pozostaje związany zasadą państwa prawnego oraz obowiązkiem poszanowania praw i wolności jednostek. To na ustawodawcy ciąży jednak obowiązek realizacji celów państwa obejmujących m.in. zapewnienie bezpieczeństwa obywateli. W myśl stanowiska Marszałka Sejmu, ingerencja Trybunału Konstytucyjnego w regulację środków przewidzianych do realizacji tego celu mogłaby mieć miejsce w wypadku wprowadzenia kar, które ze względu na swój rodzaj lub wysokość naruszałyby postulat zachowania odpowiedniej proporcji między reakcją prawną a wywołującym ją stanem faktycznym. W badanej sprawie ustawodawca nie przekracza granic przysługującej mu swobody penalizacji. Nie ma bowiem wątpliwości, że konstrukcja art. 58 § 4 i art. 69 § 4 k.k. nie polega na ustanowieniu sankcji bezwzględnie oznaczonej, a tym samym nie prowadzi do takiego skrępowania sądu, które należałoby uznać za niekonstytucyjne. Marszałek Sejmu podkreślił na tym tle, że kwestionowane przepisy k.k. – wbrew opinii pytającego sądu – pozostawiają sądowi wystarczający zakres swobody orzekania kary wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k. Możliwe jest zatem kształtowanie tej kary odpowiednio do warunków i właściwości osobistych sprawcy oraz konkretnych okoliczności sprawy.

Marszałek Sejmu nie podzielił również argumentacji pytającego sądu dotyczącej niezgodności art. 58 § 4 i art. 69 § 4 k.k. z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Kwestionowane przepisy nie zawsze muszą prowadzić do wymierzania wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k. kary pozbawienia wolności, a tym bardziej kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Marszałek podkreślił przy tym, że sąd nie wykazał wspólnej cechy istotnej, uzasadniającej takie same traktowanie wszystkich sprawców przestępstw pozostających w realnym zbiegu, bez względu na to, czy jedno z tych przestępstw wypełnia dyspozycję art. 178a § 4 k.k. Nie udowodnił zatem stawianej w pytaniu prawnym tezy o nieusprawiedliwionym różnicowaniu osób oskarżonych o kilka przestępstw, w tym o wymienione w powołanym przepisie. Zdaniem Marszałka Sejmu, zasady równości nie można rozumieć jako nakazu równego traktowania wszystkich sprawców przestępstw pozostających w realnym zbiegu. Poszczególni sprawcy, w zależności od popełnionych czynów, tworzą bowiem odrębne klasy podmiotów, a ich sytuacja prawna może być unormowana odmiennie.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Kwestionowane przepisy kodeksu karnego. Przepisy wskazane w pytaniu prawnym – art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. zawarte są w dwóch rozdziałach części ogólnej kodeksu karnego, w których określono zasady wymiaru kary i środków karnych (rozdział VI, art. 53 – art. 63 k.k.) oraz środki związane z poddaniem sprawcy próbie (rozdział VIII, art. 66-art. 84a k.k.).

1.1. Kwestionowany art. 58 § 4 k.k. wyłącza przewidzianą w § 3 tego przepisu możliwość orzeczenia przez sąd kary grzywny bądź ograniczenia wolności w wypadku zagrożenia sprawcy przestępstwa karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat. Pierwotnie art. 58 § 4 k.k. wyłączał możliwość wyboru kary w odniesieniu do sprawcy występku umyślnego, który był uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania oraz sprawcy występku o charakterze chuligańskim. W późniejszym czasie przepis ten zmodyfikowano, pozostawiając wyłączenie możliwości zamiany kary jedynie w odniesieniu do sprawców występków o charakterze chuligańskim. Uchwalając ustawę nowelizującą z 12 lutego 2010 r. ustawodawca nadał art. 58 § 4 k.k. obowiązujące brzmienie. Modyfikacja wskazanego przepisu polegała na wyłączeniu możliwości orzeczenia innych kar niż kara pozbawienia wolności, także w odniesieniu do sprawcy kwalifikowanego typu przestępstwa polegającego na prowadzeniu pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a § 4 k.k.). Zmiana ta wiązała się ściśle z zasadniczym celem wskazanej ustawy nowelizującej, jakim było wprowadzenie zaostrzonych reguł odpowiedzialności karnej sprawców przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w sytuacji ich popełnienia w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających.

1.2. Ta sama ustawa nowelizująca z 12 lutego 2010 r. wprowadziła zmianę brzmienia drugiego z kwestionowanych w pytaniu prawnym przepisów kodeksu karnego – art. 69 § 4. Przepis ten, wprowadzony ustawą z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 226, poz. 1648), wyłącza możliwość zastosowania instytucji warunkowego zawieszenia wykonania niektórych orzeczonych kar. W poprzednim stanie prawnym wyłączenie dotyczyło jedynie sprawców występków o charakterze chuligańskim. Sąd mógł wówczas warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności tylko w szczególnie uzasadnionych wypadkach. W ustawie nowelizującej z 12 lutego 2010 r. rozszerzono pierwotny zakres wyłączenia zawartego w art. 69 § 4 k.k., rozciągając je również na sprawców przestępstw, o których mowa w art. 178a § 4 k.k. W rezultacie również w odniesieniu do tego przestępstwa sąd ma obecnie możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, ale dotyczy to tylko szczególnie uzasadnionych wypadków.

2. Zarzuty pytającego sądu. Sąd Rejonowy w Janowie Lubelskim domaga się stwierdzenia niekonstytucyjności art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k., formułując względem tych przepisów dwa zarzuty odnoszące się do powołanych w pytaniu prawnym wzorców kontroli (art. 10 w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 178 ust. 1 oraz art. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji).

Pierwszy zarzut dotyczy sugerowanego naruszenia przez ustawodawcę zasad niezawisłości oraz swobody sędziowskiej w ramach orzekania. Zdaniem sądu, naruszenie to wynika z nakazu wymierzania jednego rodzaju kary za popełnienie czynu określonego w art. 178a § 4 k.k., z jednoczesnym ograniczeniem możliwości posłużenia się warunkowym zawieszeniem jej wykonania przez zastosowanie przesłanki „szczególnie uzasadnionego wypadku”.

Drugi zarzut postawiony w pytaniu prawnym nawiązuje do rodzaju kary wymierzanej za czyn określony w art. 178a § 4 kodeksu karnego. W ocenie pytającego sądu, obowiązek zastosowania sankcji zbliżonej do bezwzględnie oznaczonej, polegającej na zasądzeniu wyłącznie kary izolacyjnej – pozbawienia wolności – może prowadzić do uznania, iż jest to kara niehumanitarna i niesprawiedliwa.

3. Formalne przesłanki pytania prawnego. Zgodnie z art. 193 Konstytucji, każdy sąd może postawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Przystępując do rozpatrzenia pytania prawnego, Trybunał Konstytucyjny bada, czy w danym wypadku spełnione zostały wszystkie przesłanki formalne pozwalające na wydanie orzeczenia merytorycznego. Brak dochowania choćby jednej z takich przesłanek skutkuje wydaniem przez Trybunał postanowienia o umorzeniu postępowania w danej sprawie.

3.1. Warunkiem przeprowadzenia przez Trybunał Konstytucyjny kontroli konstytucyjności w trybie art. 193 Konstytucji jest m.in. spełnienie przesłanki funkcjonalnej. Przesłanka ta wskazuje na konieczne powiązanie orzeczniczej wypowiedzi Trybunału ze stosowaniem prawa przez sąd w sprawie indywidualnej. Pytanie prawne musi być relewantne z punktu widzenia rozstrzygnięcia sprawy toczącej się przed sądem. Trybunał Konstytucyjny niezmiennie wskazuje, że instytucja pytania prawnego opiera się na obiektywnie istniejącej potrzebie stwierdzenia, czy przepis, który ma być zastosowany w sprawie toczącej się przed sądem, jest zgodny z aktem normatywnym wyższego rzędu. Chodzi przy tym o taką sytuację, w której sąd występujący z pytaniem prawnym nie może rozstrzygnąć toczącej się przed nim sprawy bez wcześniejszej odpowiedzi Trybunału na to pytanie, gdyż samo rozstrzygnięcie konkretnej sprawy uzależnione jest od oceny konstytucyjności konkretnego przepisu (zob. m.in. postanowienia z: 14 grudnia 2004 r., sygn. P 32/02, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 123, pkt 3 uzasadnienia; 26 maja 2008 r., sygn. P 14/05, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 69, pkt 1 uzasadnienia).

3.2. Procedura pytania prawnego nie służy rozwiązywaniu wszelkich problemów natury konstytucyjnej, jakie mogą zaistnieć w toku orzekania, ale wyłącznie takich, które dotyczą treści konkretnych przepisów mających mieć zastosowanie w ramach osądzenia indywidualnej sprawy. Postępowanie zainicjowane pytaniem prawnym, postawionym w sytuacji, w której odpowiedź Trybunału nie wpływa na kierunek rozstrzygnięcia konkretnej sprawy toczącej się przed sądem, jest niedopuszczalne. Ponadto sąd może inicjować postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym na podstawie art. 193 Konstytucji jedynie wówczas, kiedy nie ma innej możliwości rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy bez zastosowania normy uznawanej za niekonstytucyjną. Pytanie prawne staje się bowiem niedopuszczalne, jeżeli sąd może orzec w taki sposób, który nie wymaga posłużenia się kwestionowaną podstawą normatywną w sposób sprzeczny z ustawą zasadniczą (zob. m.in. postanowienia: z 29 listopada 2001 r., sygn. P 8/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 268, pkt 2 uzasadnienia; 22 października 2007 r., sygn. P 24/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 118, pkt 1 uzasadnienia; 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 63, pkt 7 uzasadnienia).

3.3. Wykazanie istnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego jest obowiązkiem sądu zamierzającego skutecznie wszcząć kontrolę konstytucyjności norm w trybie pytania prawnego. Sąd powinien wyjaśnić, w jaki sposób odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego może mieć wpływ na rozstrzygnięcie danej sprawy (art. 32 ust. 3 ustawy o TK). Należy zatem wskazać, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu, gdyby kwestionowana norma utraciła moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o jej niezgodności z Konstytucją (por. m.in. postanowienie z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40, pkt 1.2 uzasadnienia; wyrok z 12 maja 2011 r., sygn. P 38/08, OTK ZU nr 4/A/2011, poz. 33, pkt 2.3 uzasadnienia).

4. Niedopuszczalność kontroli norm w badanej sprawie. Trybunał Konstytucyjny – ze względu na formalne ramy pytania prawnego – nie ma możliwości przeprowadzenia merytorycznej weryfikacji żadnego z zarzutów postawionych przez pytający sąd. Niedopuszczalność przeprowadzenia kontroli konstytucyjności kwestionowanych przepisów oraz wydania wyroku w badanej sprawie związana jest z niespełnieniem przesłanki funkcjonalnej stawianego pytania prawnego. Niezależnie od tego, niedopuszczalność wydania wyroku w niniejszej sprawie wiąże się również – w odniesieniu do zarzutu nadmiernej represyjności ustawodawcy w odniesieniu do zasad wymierzania kary – z wadliwym sposobem sformułowania zakresu zaskarżenia oraz przywołanych wzorców kontroli.

4.1. Pytający sąd formułuje zarzut nadmiernej represyjności ustawodawcy, stwierdzając, że orzekanie kary bezwzględnego pozbawienia wolności za czyn wypełniający znamiona przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k. jest niesprawiedliwe i niehumanitarne, a przy tym niedostosowane do obecnych warunków społecznych. Stawiając taki zarzut, sąd nie czyni jednak przedmiotem swojego pytania przepisu, w którym stypizowano przestępstwo oraz określono sankcję za jego popełnienie (art. 178a § 3 związku z art. 178a § 1 k.k.). Oprócz tego, postrzegając sygnalizowany problem wymiaru kary wyłącznie w perspektywie własnych uprawnień oraz sugerowanego naruszenia swobody orzekania, pytający sąd nie odnosi stawianego zarzutu do adekwatnego wzorca kontroli konstytucyjności. Nie powołuje się na naruszenie konstytucyjnego standardu wyznaczającego ustawodawcy nieprzekraczalne granice jego działalności związanej z określaniem rodzajów czynów zabronionych oraz sankcji za ich popełnienie (np. art. 40 Konstytucji).

W tym stanie rzeczy, a więc bez odpowiednio określonego przedmiotu oraz wzorca kontroli, Trybunał Konstytucyjny nie może dokonać kontroli konstytucyjności zakwestionowanych przepisów w świetle wymogów wynikających z art. 193 Konstytucji. odnoszących się do działalności ustawodawcy. Wadliwy sposób określenia pożądanego wzorca kontroli konstytucyjności stanowi negatywną przesłankę wyrokowania, skutkującą postanowieniem o umorzeniu postępowania z uwagi na niedopuszczalność wydania orzeczenia (por. wyrok TK z 12 grudnia 2011 r., sygn. P 1/11, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 115, pkt 1.3.4 uzasadnienia).

Niedopuszczalność merytorycznej kontroli zarzutu nadmiernej represyjności ustawodawcy określającego zasady wymiaru kary związana jest również z posłużeniem się w pytaniu prawnym argumentacją odwołującą się do sfery polityki karnej państwa, która z oczywistych względów pozostaje poza zakresem kognicji Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał nie jest powołany do oceny słuszności bądź celowości decyzji ustawodawczych polegających na doborze właściwych środków zapobiegania i zwalczania przestępczości. Nie jest również powołany do rozpatrywania w procedurze pytań prawnych wątpliwości sądów orzekających co do zasadności, słuszności lub skuteczności zastosowanych w konkretnej sprawie rozwiązań przyjętych przez ustawodawcę (por. postanowienie z 8 lipca 2008 r., sygn. P 38/07, OTK ZU nr 6/A/2008, poz. 114, pkt 4 uzasadnienia oraz wyrok z 7 kwietnia 2009 r., sygn. P 7/08, OTK ZU nr 4/A/2009, poz. 46, pkt 4.5 uzasadnienia).

4.2. Odnosząc się do braku spełnienia przesłanki funkcjonalnej badanego pytania prawnego, należy zaznaczyć, że pytający sąd nie wykazał, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne zadane Trybunałowi Konstytucyjnemu może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą zostało postawione (art. 32 ust. 3 ustawy o TK). Nie wypełnił przez to procesowego obowiązku uzasadnienia, jaki jest związek przedłożonego pytania z rozstrzygnięciem toczącej się przed nim sprawy. Nie wskazał w szczególności, czy kwestionowane przepisy znajdą zastosowanie w prowadzonym postępowaniu sądowym, ograniczając się do stwierdzenia, że „odpowiedź na pytanie prawne będzie miała wpływ na czynności orzecznicze związane z ewentualnym rozstrzygnięciem co do kary w sprawie zawisłej przed Sądem Rejonowym w Janowie Lubelskim” (s. 7 pytania prawnego). Brak wykazania przez sąd związku funkcjonalnego stanowi – w warunkach analizowanego pytania prawnego – okoliczność uzasadniającą umorzenie postępowania w sprawie ze względu na niedopuszczalność orzekania (por. postanowienie TK z 12 stycznia 2012 r., sygn. P 9/10, pkt 3 uzasadnienia).

Wystąpienie z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego możliwe jest wyłącznie w sytuacji, w której pytający sąd zwraca się o dokonanie kontroli konstytucyjności tych norm prawnych, które mają być podstawą rozstrzygnięcia w sprawie rozpoznawanej przez ten sąd. Trybunał Konstytucyjny nie może natomiast dokonywać oceny relewancji pytania prawnego, działając w zastępstwie pytającego sądu, który w ogóle nie uprawdopodobnił związku formułowanego pytania z rozstrzygnięciem toczącej się przed nim sprawy. Wiązałoby się to bowiem z niedopuszczalną ingerencją w sferę niezawisłości sędziowskiej (por. postanowienia TK z 24 lutego 2004 r., sygn. P 5/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 13, pkt 2 uzasadnienia; 19 grudnia 2006 r., P 25/05, OTK ZU nr 11/A/2006, poz. 176, pkt 2 uzasadnienia).

Należy podkreślić, że obowiązek wynikający z art. 32 ust. 3 ustawy o TK obejmuje również oznaczenie sprawy, w związku z którą sformułowano pytanie prawne. Nie ulega wątpliwości, iż wymóg ten nie może być odczytywany wyłącznie jako obowiązek wskazania sygnatury sprawy sądowej rozpatrywanej przez pytający sąd. Procesowe znaczenie tego wymogu wiąże się bowiem z określeniem tych norm, które mają stanowić podstawę rozstrzygnięcia takiej sprawy. Chodzi zatem o dokonanie niezbędnego uszczegółowienia zakresu normatywnego sprawy toczącej się przed pytającym sądem, a tym samym o uprawdopodobnienie, że normy kwestionowane w pytaniu prawnym rzeczywiście kształtować będą treść mającego zapaść rozstrzygnięcia.

4.3. Dokonanie właściwej oceny rozwiązań ustawodawczych kształtujących sferę działalności sędziego sprawującego wymiar sprawiedliwości w zakresie indywidualizacji odpowiedzialności karnej oraz określenia rodzaju i wysokości sankcji nie jest możliwe wyłącznie na podstawie analizy dwóch przepisów kodeksu karnego wskazanych przez pytający sąd. Kwestionowane przepisy art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. nie wyczerpują katalogu działań, które sąd orzekający w sprawie może uwzględnić, wymierzając karę za czyn zabroniony określony w ustawie. Stwierdzenie ewentualnego naruszenia swobody sędziowskiej w zakresie orzekania mogłoby mieć miejsce jedynie w odniesieniu do całokształtu kodeksowych zasad odpowiedzialności karnej oraz zasad wymiaru kary i środków karnych. Tworzą one bowiem pełny, a przez to również właściwy kontekst oceny swobody orzekania wyznaczonej sędziemu przez ustawodawcę.

Kwestionowane w pytaniu prawnym przepisy art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. stwarzają sądowi możliwość modyfikacji zakresu odpowiedzialności karnej sprawcy, jak również podjęcie decyzji o zastosowaniu środka karnego związanego z poddaniem sprawcy próbie. Stanowią jeden z mechanizmów pozostających do dyspozycji sędziego działającego w ramach przysługującej mu swobody orzekania. Z oczywistych względów nie wyczerpują jednak całej puli środków prawnych, które tworzą pełny kontekst działalności sędziowskiej związanej ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Już choćby ogólna analiza istniejących rozwiązań umożliwiających niezbędną indywidualizację odpowiedzialności oraz sankcji karnej w zależności od konkretnego sprawcy oraz okoliczności popełnienia czynu zabronionego wskazują, że sędziowie dysponują w tym zakresie różnorodnym katalogiem mechanizmów prawnych.

Warto podkreślić, że wspomniana uprzednio indywidualizacja dokonuje się już na etapie analizy normatywnej rozstrzygnięć określających typ przestępstwa oraz wyznaczających sankcję za jego popełnienie. Wiąże się ze stwierdzeniem, czy wypełnienie znamion czynu zabronionego pozwala ten czyn kwalifikować jako przestępstwo z uwagi na stopień jego społecznej szkodliwości (art. 1 § 2 w związku z art. 115 § 2 k.k.). Obejmuje także konieczną ocenę, czy w danych warunkach nie zachodzą okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną. Sąd, wymierzając karę według swojego uznania, chociaż w granicach przewidzianych przez ustawę, uwzględnia liczne okoliczności związane zarówno z samym faktem popełnia przestępstwa, jego wpływem na otoczenie, jak również postawą sprawcy, w tym m.in. jego warunkami osobistymi, sposobem życia, zachowaniem przed popełnieniem przestępstwa, jak i po jego popełnieniu (por. art. 53 k.k.). Oceniając indywidualne okoliczności wpływające na wymiar kary, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, stwierdzając, w szczególności, że w danym wypadku nawet najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa dla sprawcy (art. 60 § 2 k.k.). Może także uwzględniać posłużenie się jednym z przewidzianych w kodeksie środków związanych z poddaniem sprawcy próbie (por. przepisy rozdziału VIII kodeksu karnego).

4.4. Spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego wiąże się koniecznością wykazania, że rozwiązanie problemu konstytucyjnego dotyczącego kwestionowanych przepisów jest niezbędne dla późniejszego rozstrzygnięcia przez sąd toczącej się przed nim sprawy indywidualnej. Pytanie prawne nie może być natomiast traktowane jako instrument prawny umożliwiający uzyskiwanie wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego w odniesieniu do wszystkich, bądź części, przepisów, które mogą być brane pod uwagę przez sąd podczas rozstrzygania konkretnej sprawy. W przeciwnym razie rola Trybunału polegałaby w istocie rzeczy na konsultowaniu sądów sprawujących wymiar sprawiedliwości w zakresie wszelkich wątpliwości natury konstytucyjnej pojawiających się w procesie stosowania prawa. Taki charakter postępowań wszczynanych przed Trybunałem Konstytucyjnym na podstawie pytań prawnych byłby jednak sprzeczny z brzmieniem art. 193 Konstytucji.

Należy przyjąć, że jeśli rozstrzygnięcie przez sąd konkretnej sprawy indywidualnej nie jest uzależnione od oceny konstytucyjności norm prawnych stanowiących podstawę tego rozstrzygnięcia, to nie można mówić o relewancji pytania prawnego, w którym normy te zostały zakwestionowane. Sytuacja taka może mieć miejsce w szczególności wówczas, kiedy przedmiotem pytania prawnego czyni się normy, które nie muszą następnie stanowić podstawy orzeczenia sądowego. W takim wypadku sąd może bowiem samodzielnie – niezależnie od oceny konstytucyjności dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny – dokonać rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, posługując się innymi unormowaniami.

Z takim wypadkiem mamy do czynienia w warunkach pytania prawnego badanego w niniejszym postępowaniu. Warunki sprawy, na kanwie której sformułowano to pytanie, nie pozwalają jednoznacznie przesądzić o tym, czy pytający sąd uwzględni kwestionowane przepisy kodeksu karnego, określając zasady odpowiedzialności karnej sprawcy oraz związaną z tym sankcję karną, a przez to czy przepisy te będą w ogóle zastosowane. Jak już wykazano, kwestionowane przepisy art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. nie wyczerpują katalogu działań, które pytający sąd może uwzględnić, rozpoznając sprawę osoby oskarżonej o popełnienie czynu określonego w art. 178a § 4 k.k. w związku z art. 178a § 1 k.k. w zbiegu z art. 244 k.k. w związku z art. 11 § 2 kodeksu karnego. Pytający sąd ma samodzielnie ocenić zasadność ewentualnej zamiany kary przewidzianej za popełnienie wskazanego czynu, jak również dopuszczalność posłużenia się mechanizmem warunkowego zawieszenia orzeczonej kary pozbawienia wolności. Badanie konstytucyjności przepisów kodeksu karnego przewidujących takie możliwości jest więc przedwczesne w warunkach sprawy toczącej się przed sądem formułującym pytanie prawne. Warto przy tym zaznaczyć, że wątpliwości sądu odnoszą się do dwóch unormowań pozwalających na zastosowanie łagodniejszych zasad wymiaru kary, natomiast sprawa karna, w ramach której sąd zdecydował się wystąpić z pytaniem dotyczy, osoby oskarżonej o popełnienie przestępstwa, za które była ona już uprzednio czterokrotnie karana.

Wypowiedź odnosząca się wyłącznie do kwestionowanych w pytaniu prawnym art. 58 § 4 oraz art. 69 § 4 k.k. odwoływałaby się zaledwie do pewnego wycinka mechanizmów kodeksowych, które sąd orzekający w sprawie może, ale nie musi, wykorzystać, orzekając o karze za przestępstwo określone w art. 178a § 4 kodeksu karnego. Pytający sąd nie zakwestionował innych unormowań zawartych w kodeksie karnym, wyznaczających pełny horyzont sądowej działalności związanej z wymierzaniem kary za wspomniane tu przestępstwo. Przedmiotem zaskarżenia nie objęto również samego art. 178a § 4 k.k., a więc przepisu wyznaczającego zakres sankcji karnej, w ramach której sąd podejmuje decyzję o wymiarze kary. W tym stanie rzeczy ocena konstytucyjności kwestionowanych przepisów kodeksu karnego nie jest warunkiem rozstrzygnięcia konkretnej sprawy toczącej się przed pytającym sądem, co w pełni uzasadnia stwierdzenie braku spełnienia przesłanki funkcjonalnej badanego pytania prawnego.

Trybunał Konstytucyjny w dotychczasowym orzecznictwie wypowiadał się już na temat konstytucyjności przewidzianych przez ustawodawcę środków karnych (por. wyrok z 5 kwietnia 2011 r., sygn. P 6/10, OTK ZU nr 3/A/2011, poz. 19). Nie wyklucza również w przyszłości możliwości zbadania konstytucyjności przepisów kodeksu karnego zakwestionowanych w badanym obecnie pytaniu prawnym. Kontrola taka, w perspektywie konstytucyjnych ram swobody sędziego dokonującego indywidualizacji wymiaru kary z zachowaniem konstytucyjnego wymogu ustawowej formy określenia kary, wymagałaby jednak oceny całokształtu rozwiązań kodeksowych określających ramy sędziowskiego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.

Mając powyższe na uwadze, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.