1. W skardze konstytucyjnej z 23 stycznia 2009 r. spółka Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowe POLPURE sp. z o.o. (dalej: skarżąca) wniosła o orzeczenie przez Trybunał Konstytucyjny, że art. 401 pkt 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim nie reguluje możliwości wznowienia postępowania po wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPC lub trybunał strasburski) stwierdzającym naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja), jest niezgodny z art. 45 w związku z art. 2, art. 8 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.

1.1. Skarga powstała na tle następującego stanu faktycznego:

W latach 1992-1993 skarżąca jako powód w sporze z Miastem i Gminą Świdnicą, domagała się między innymi zapłaty za wykonane prace budowlane oraz odszkodowania za zwłokę w zapłacie wynagrodzenia. Postępowanie zakończył wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 27 kwietnia 1993 r. (sygn. akt I ACr 152/93) oddalający rewizję skarżącej. Orzeczenie to zostało zakwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, który wniósł w imieniu skarżącej rewizję nadzwyczajną do Sądu Najwyższego (dalej: SN), podnosząc, że prawomocny wyrok wydany w sprawie skarżącej w rażący sposób naruszył materialne prawo cywilne i nadmiernie ograniczył swobodę umów. Zainicjowane w ten sposób postępowanie zakończył wyrok SN z 7 października 1993 r. (sygn. akt II CRN 74/93), który oddalił rewizję nadzwyczajną.

Skarżąca złożyła skargę o wznowienie postępowania, która została uwzględniona przez SN. Na podstawie wyroku z 28 stycznia 1994 r. (sygn. akt I CO 39/93) wznowił on procedurę rewizji nadzwyczajnej oraz zmienił swoje orzeczenie o sygn. akt II CRN 74/93 w ten sposób, że uchylił w części zapadłe w sprawie skarżącej wyroki, a także zwrócił Sądowi Wojewódzkiemu w Wałbrzychu sprawę w tym zakresie do ponownego rozpoznania.

W latach 1994-1999 skarżąca występowała jako powód w postępowaniach przed Sądem Wojewódzkim w Wałbrzychu, Sądem Apelacyjnym we Wrocławiu oraz SN. W toku tych postępowań domagała się zwolnienia od kosztów sądowych. Skarżąca argumentowała, że ze względu na złą sytuację finansową nie jest w stanie ponieść tych kosztów. W latach 1996-1998 zarówno Sąd Wojewódzki w Wałbrzychu, jak i Sąd Apelacyjny we Wrocławiu rozpatrywały kolejne, powtarzane wnioski skarżącej, dotyczące zwolnienia z opłat sądowych. W toku wskazanych postępowań sądy odmawiały skarżącej całkowitego zwolnienia od kosztów sądowych. 17 grudnia 1997 r., Sąd Wojewódzki w Wałbrzychu wydał postanowienie o odrzuceniu apelacji odrzucił apelację skarżącej od wyroku tegoż sądu z 23 września 1996 r. Skarżąca wniosła zażalenie, które Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił postanowieniem z 29 maja 1998 r. (sygn. akt I ACz 429/98). Od tego rozstrzygnięcia wniesiona została kasacja, którą Sąd Najwyższy oddalił postanowieniem z 10 czerwca 1999 r. (sygn. akt III CKN 378/99).

Skarżąca wniosła do ETPC skargę na naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji. W wyroku z 26 lipca 2005 r. w sprawie Podbielski i PPU „POLPURE” sp. z o.o. przeciwko Polsce (nr 39199/98) ETPC stwierdził, że Rzeczpospolita Polska naruszyła art. 6 ust. 1 Konwencji, przez ustanowienie nieproporcjonalnie wysokich opłat sądowych w sprawie skarżącej, w wyniku czego została ona pozbawiona dostępu do sądu.

Uzyskawszy korzystny dla siebie wyrok trybunału strasburskiego, skarżąca na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. wniosła do SN skargę o wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem SN z 10 czerwca 1999 r. (sygn. akt III CKN 378/99). 19 października 2005 r. (sygn. akt V CO 16/05) sąd ten odrzucił skargę o wznowienie postępowania, uzasadniając, że wyrok ETPC, stwierdzający naruszenie art. 6 Konwencji, nie może stanowić podstawy do wznowienia postępowania w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. Skarżąca wniosła zażalenie, które zostało odrzucone postanowieniem SN z 22 grudnia 2005 r. (sygn. akt V CO 16/05). W uzasadnieniu wskazano, że wydane przez ten sąd postanowienie w przedmiocie odrzucenia środka zaskarżenia wyczerpuje tok instancji, a tym samym jest niezaskarżalne.

Skarżąca wystąpiła następnie ze skargą konstytucyjną, której Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania biegu postanowieniem z 11 października 2006 r. (sygn. Ts 116/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 50), z uwagi na przekroczenie terminu wniesienia skargi konstytucyjnej. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego termin wniesienia skargi należało liczyć od otrzymania przez skarżącego postanowienia SN o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania (sygn. V CO 16/05).

W 2008 r. skarżąca uznała, że znalazła się w nowej sytuacji prawnej i powołując się na postanowienie SN z 17 kwietnia 2007 r. (sygn. akt I PZ 5/07) wydane w podobnej sprawie, wniosła ponownie skargę o wznowienie postępowania zakończonego w 1999 r. W powołanym postanowieniu o sygn. I PZ 5/07 SN uznał, że wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdzający, że doszło do naruszenia prawa strony do wznowienia postępowania z powodu jego nieważności, może uzasadniać wznowienie postępowania na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.a., także wówczas, gdy postępowanie zakończyło się postanowieniem o charakterze formalnym.

SN 23 października 2008 r. (sygn. akt V CO 28/08) wydał postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania wniesionej przez skarżącą. Sąd Najwyższy argumentował, że powstanie nieuniknionych rozbieżności w interpretacji przepisów prawa, związane z dokonaniem odmiennej wykładni, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania w sprawie zakończonej prawomocnym orzeczeniem sądu. Ponadto wydanie odmiennego rozstrzygnięcia w innej sprawie nie modyfikuje sytuacji prawnej strony w danej sprawie cywilnej. Zatem odmienna ocena prawna poczyniona w innym postępowaniu nie stanowi podstawy wznowienia.

Skarżąca, traktując postanowienie SN o sygn. akt V CO 28/08 jako ostateczne rozstrzygnięcie o jej prawach i wolnościach, wystąpiła ponownie ze skargą konstytucyjną, która zainicjowała niniejsze postępowanie.

1.2. Uzasadnienie skargi konstytucyjnej.

W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej wskazano, że art. 401 pkt 2 k.p.c. jest niekonstytucyjny przez to, że pomija treści, które prawodawca powinien był uregulować (pominięcie prawodawcze). Zakładając, że kontrola konstytucyjności pominięcia prawodawczego nie budzi wątpliwości w orzecznictwie konstytucyjnym, na rzecz stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu przytoczono następujące argumenty:

Po pierwsze, zdaniem skarżącej, konstytucyjna gwarancja prawa do sądu obejmuje swym zakresem prawo do wznowienia postępowania. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej stwierdzono, że na prawodawcy ciąży obowiązek stworzenia mechanizmu, który byłby korelatem „uprawnienia obywateli do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej”. Elementem takiego mechanizmu powinno być wznowienie postępowania po wyroku ETPC. W tym kontekście jest istotne, że w ocenie skarżącej skarga o wznowienie postępowania jest jedyną drogą służącą usunięciu stanu naruszenia Konwencji. Enumeratywne wyliczenie podstaw, na których można oprzeć skargę o wznowienie, i pominięcie wśród nich wypadku naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji oznacza zatem ograniczenie dostępu do sądu i drogi sądowej (art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji).

Po drugie, art. 46 ust. 1 Konwencji nakłada na państwa-strony obowiązek poszanowania orzecznictwa ETPC oraz podjęcia stosownych kroków w celu usunięcia naruszenia stwierdzonego w wyroku strasburskim. W ocenie skarżącej, nie tylko sądy krajowe powinny interpretować przepisy prawa w sposób odpowiadający Konwencji, ale i prawodawca krajowy zobowiązany jest do wprowadzenia mechanizmu wznowienia postępowania w sytuacji, w której ETPC orzekł o naruszeniu prawa do sądu zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji. Zgodnie z art. 87 ust. 1 oraz art. 90 ust. 1 i 2 Konstytucji, EKPC stanowi źródło prawa powszechnego, którego przepisy mają bezpośrednie zastosowanie w sytuacjach niewymagających wydania ustawy. Zaskarżony przepis tymczasem wyłącza możliwość respektowania prawnomiędzynarodowego zobowiązania Rzeczypospolitej, które znajduje podstawę w normie ulokowanej na wyższym szczeblu hierarchii źródeł prawa. Naruszenie obowiązku międzynarodowego przez uchylenie się od realizacji tego pozytywnego obowiązku – zdaniem skarżącej – stanowi zarazem naruszenie konstytucyjnej zasady państwa prawa (art. 2 Konstytucji).

Po trzecie, zdaniem skarżącej naruszenie art. 45 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji w niniejszej sprawie automatycznie pociąga za sobą naruszenie zasady bezpośredniego stosowania Konstytucji wynikającej z art. 8 Konstytucji.

2. W imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Marszałek Sejmu w piśmie z 23 marca 2011 r. zajął stanowisko w sprawie, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm., dalej: ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Zdaniem Marszałka Sejmu, przeciwko dopuszczalności merytorycznej kontroli art. 401 pkt 2 k.p.c. w niniejszej sprawie przemawia brak kognicji Trybunału Konstytucyjnego do kontroli zaniechań prawodawczych.

W ocenie Marszałka Sejmu, skarga konstytucyjna nie spełnia również warunku formalnego przewidzianego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Przepis ten wymaga zachowania terminu wystąpienia ze skargą konstytucyjną pod rygorem wygaśnięcia prawa do zainicjowania kontroli konstytucyjności w konkretnej sprawie. Termin ten ma charakter terminu zawitego prawa materialnego i jest nieprzywracalny. Powoływanie się przez skarżącą na wydane w innej sprawie postanowienie Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2007 r. (sygn. akt I PZ 5/07) jako nową sytuację procesową, która miałaby uzasadniać wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem SN z 10 czerwca 1999 r., było niedopuszczalne. W świetle ugruntowanego orzecznictwa, rozbieżności interpretacyjne lub zmiana linii orzeczniczej nie wywołują takiego skutki procesowego. W takich okolicznościach odrzucenie skargi o wznowienie postępowania było, zdaniem Sejmu, przesądzone. W piśmie Sejmu sformułowano pogląd, że działania skarżącej w istocie zmierzają do faktycznego „przywrócenia” terminu wniesienia skargi konstytucyjnej, któremu skarżąca już raz uchybiła.

W wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie, że art. 401 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie reguluje możliwości wznowienia postępowania wskutek wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka ostatecznego wyroku stwierdzającego naruszenie przez Rzeczpospolitą Polską art. 6 ust. 1 Konwencji, polegające na pozbawieniu prawa do sądu, nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 8 ust. 2 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. Zdaniem Marszałka skarżącej nie przysługuje konstytucyjne prawo podmiotowe do żądania wznowienia postępowania cywilnego po wyroku strasburskim, w którym stwierdzono naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji. Ani Konstytucja, ani Konwencja nie wskazują konkretnego sposobu, który miałby uczynić zadość orzeczeniu o naruszeniu praw podmiotowych zagwarantowanych w Konwencji. Państwo-strona ma swobodę wyboru środków prawnych zmierzających do wykonania wyroku i usunięcia stanu lub skutków naruszenia. Chodzi tu bowiem o zobowiązanie międzynarodowe państwa, którego wyrok ETPC dotyczy. Konwencja nie daje zaś trybunałowi strasburskiemu podstaw do nakazania państwu-stronie, przeciwko któremu skarga została złożona i uwzględniona, uchylenia orzeczenia wydanego przez organ krajowy lub ponownego przeprowadzenia postępowania krajowego.

W wypadku uznania przez Trybunał Konstytucyjny, że wskazane przez skarżącą wzorce konstytucyjne są adekwatne do oceny art. 401 pkt 2 k.p.c., Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie, że art. 401 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie reguluje możliwości wznowienia postępowania wskutek wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka ostatecznego wyroku stwierdzającego naruszenie przez Rzeczpospolitą Polską art. 6 ust. 1 Konwencji, polegające na pozbawieniu prawa do sądu, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 8 ust. 2 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.

3. W piśmie z 25 marca 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że art. 401 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości wznowienia postępowania przed sądem wskutek wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka ostatecznego wyroku stwierdzającego naruszenie przez sąd art. 6 ust. 1 Konwencji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 8 Konstytucji.

Odnosząc się do argumentów, które – zdaniem skarżącej – przemawiają za dopuszczalnością merytorycznej kontroli, Prokurator Generalny stwierdził, że postanowienie SN z 23 października 2008 r. jest orzeczeniem ostatecznym, którego podstawą był art. 401 pkt 2 k.p.c. Orzeczenie to zapadło w procedurze zainicjowanej skargą o wznowienie postępowania, którą Sąd Najwyższy uznał za nieopartą na ustawowej podstawie. Zdaniem Prokuratora Generalnego istotne jest, że skarżąca wskazywała wówczas na orzeczenie ETPC stwierdzające naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji, jako okoliczność uzasadniającą nieważność, o której mowa w art. 401 pkt 2 k.p.c. W ocenie Prokuratora Generalnego, okoliczność, że skarżąca wystąpiła już wcześniej ze skargą konstytucyjną, której Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania biegu, nie stoi na przeszkodzie rozpoznaniu niniejszej skargi konstytucyjnej. Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu o sygn. Ts 116/06 nie rozpoznał zarzutów dotyczących konstytucyjności art. 401 pkt 2 k.p.c., nie zachodzi zatem przesłanka umorzenia postępowania ze względu na zasadę ne bis in idem.

W uzasadnieniu stanowiska Prokuratora Generalnego przyjęto, że zaskarżony przepis powinien zostać poddany kontroli w takim rozumieniu, jakie zostało nadane mocą uchwały składu siedmiu sędziów SN z 30 listopada 2010 r. (sygn. akt III CZP 16/10, OSNC nr 4/2011, poz. 38). SN stwierdził wówczas, że wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w którym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego. Zważywszy, że uchwała ta została podjęta w trybie określonym w art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052, ze zm.), w ocenie Prokuratora Generalnego, będzie ona kształtować sposób odczytania art. 401 pkt 2 k.p.c. w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych oraz innych składów orzekających SN.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, uzasadnione jest twierdzenie skarżącej o pominięciu prawodawczym. Materia nieuregulowana w art. 401 pkt 2 k.p.c. (tj. możliwość wznowienia postępowania po wyroku strasburskim) wykazuje daleko idące podobieństwo do materii, którą uregulowano w tym przepisie. W obu wypadkach chodzi bowiem o podstawy wznowienia postępowania cywilnego. W ocenie Prokuratora Generalnego, w stanie prawnym, w którym brak jest w k.p.c. poza wznowieniem postępowania wystarczająco skutecznych instrumentów prawnych pozwalających stronie na wykorzystanie orzeczenia ETPC stwierdzającego naruszenie Konwencji przy dochodzeniu praw, utrzymanie w obrocie orzeczenia sądu wydanego z naruszeniem przepisów Konwencji nie da się pogodzić ze zobowiązaniami międzynarodowymi Polski, które wynikają z art. 46 ust. 1 Konwencji w związku z art. 9 Konstytucji. Zdaniem Prokuratora Generalnego, spośród istniejących w polskiej procedurze cywilnej środków, jedynie wznowienie postępowania cywilnego może skutecznie doprowadzić do wykonania wyroku i usunięcia skutków naruszenia praw zagwarantowanych w Konwencji. Zdaniem Prokuratora Generalnego, możliwość wznowienia postępowania cywilnego po wyroku ETPC stanowi istotny element zaufania do państwa i prawa. Strona zakończonego procesu cywilnego, decydując się na skierowanie skargi do ETPC i uzyskując korzystne rozstrzygnięcie, ma bowiem prawo oczekiwać, że stwierdzenie naruszenia przepisów Konwencji pozwoli jej na realizację swoich naruszonych praw w postępowaniu przed sądami krajowymi. Zdaniem Prokuratora Generalnego, z perspektywy skarżącego to, czy orzeczenie strasburskie wydane w jego sprawie przyczyni się do dalszego rozwoju prawa, czy też harmonizacji praktyki, ma znaczenie drugorzędne. Postępowanie przed ETPC stanowi tu etap pośredni, który służy identyfikacji naruszeń konkretnych praw podmiotowych i pozwala na skuteczne dochodzenie roszczeń na poziomie krajowym w procedurze odpowiadającej konstytucyjnemu i konwencyjnemu standardowi. W tym ujęciu art. 401 pkt 2 k.p.c. w zaskarżonym zakresie tworzy „swoistą pułapkę na obywatela, który wprawdzie uzyskuje orzeczenie ETPCz stwierdzające naruszenie art. 6 Konwencji, lecz nie może w oparciu o to orzeczenie doprowadzić do wznowienia postępowania”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Wniesiona przez spółkę Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowe POLPURE sp. z o.o. (dalej: skarżąca) skarga konstytucyjna została – zgodnie z art. 49 w związku z art. 36 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) – wstępnie rozpoznana pod kątem spełnienia formalnych wymogów warunkujących nadanie jej biegu. Przeprowadzona kontrola nie przesądza jednak definitywnie o dopuszczalności merytorycznego rozstrzygnięcia zarzutów przedstawionych w skardze. Trybunał Konstytucyjny władny jest na każdym etapie postępowania badać, czy nie zachodzi jedna z ujemnych przesłanek, skutkujących umorzeniem postępowania (zob. np. postanowienie TK z 9 grudnia 2008 r., sygn. SK 94/06, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 185).

W okolicznościach niniejszej sprawy, Trybunał stanął przed koniecznością rozstrzygnięcia, czy wskazany jako przedmiot kontroli przepis w oznaczonym przez skarżącą zakresie stanowił podstawę ostatecznego orzeczenia w rozumieniu art. 79 Konstytucji, który nie gwarantuje możliwości kwestionowania każdej normy, tak jak w abstrakcyjnym trybie kontroli konstytucyjności (szerzej zob. wyrok TK z 24 października 2007 r., sygn. SK 7/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 108).

2. Zakwestionowany w skardze konstytucyjnej art. 401 pkt 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) stanowi: „,Można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności: (…) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowej”.

3. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, przepis ten w zakresie, w jakim nie reguluje możliwości wznowienia postępowania wskutek wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPC) wyroku stwierdzającego naruszenie przez Rzeczpospolitą Polską art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja), nie stanowił podstawy ostatecznego rozstrzygnięcia o prawach i wolnościach skarżącej (tj. postanowienia SN z 23 października 2008 r., sygn. akt V CO 28/08).

3.1. O braku możliwości wznowienia postępowania w sprawie skarżącej po orzeczeniu przez ETPC o naruszeniu jej prawa podmiotowego zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji SN rozstrzygnął w postanowieniu z 19 października 2005 r. (sygn. akt V CO 16/05).

Skarżąca próbowała wzruszyć postanowienie o sygn. akt V CO 16/05 przez złożenie zażalenia. Zostało ono jednak odrzucone mocą postanowienia z 22 grudnia 2005 r. (sygn. akt V CO 16/05). Uznając przywołane postanowienie za ostateczne rozstrzygnięcie o prawach i wolnościach, skarżąca złożyła skargę konstytucyjną, której Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu mocą postanowienia z 11 października 2006 r. (sygn. Ts 116/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 50). W uzasadnieniu wskazano, że termin wniesienia skargi konstytucyjnej należało liczyć od daty otrzymania przez skarżącą postanowienia Sądu Najwyższego z 19 października 2005 r. o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania, a nie od postanowienia z 22 grudnia 2005 r. odrzucającego zażalenie. Rozstrzygnięcie to dotyczyło niedopuszczalności zażalenia wniesionego przez skarżącą, a nie podstaw wznowienia postępowania cywilnego. Ponadto Trybunał stwierdził, że „wymóg wyczerpania drogi prawnej nakłada na skarżących obowiązek skorzystania z wszystkich przysługujących im środków prawnych w celu uzyskania prawomocnego orzeczenia lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. W ten sposób realizowana jest zasada subsydiarności skargi konstytucyjnej. Równocześnie jednak w pojęciu wyczerpania drogi prawnej nie mieszczą się próby wnoszenia przez skarżących środków prawnych, które w świetle obowiązującego prawa im nie przysługują (por. postanowienie z 16 marca 2005 r., sygn. SK 41/03, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 31)”. Stanowisko to zostało następnie podtrzymane w postanowieniu składu trzech sędziów TK z 5 lutego 2007 r. (sygn. Ts 116/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 51). Podziela je orzekający w niniejszej sprawie skład Trybunału Konstytucyjnego.

3.2. Sformułowany w art. 416 § 1 k.p.c. zakaz kolejnego wznowienia postępowania nie dotyczy sytuacji, w których uprzednie postępowanie zainicjowane skargą o wznowienie postępowania zakończyło się odrzuceniem tej skargi. W literaturze przyjmuje się, że prawomocnym orzeczeniem wydanym na skutek skargi o wznowienie postępowania nie jest postanowienie, którym wcześniej wniesiona skarga została odrzucona lub postępowanie wywołane wniesieniem skargi zostało umorzone na skutek jej cofnięcia (por. G. Bieniek, uwaga 1 do art. 416 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 367-505, t.2, red. K. Piasecki, Warszawa 2010; M. Manowska, Wznowienie postępowania w procesie cywilnym, Warszawa 2008, s. 20).

W okolicznościach sprawy leżącej u podstaw niniejszej skargi konstytucyjnej, skarżąca mogła zatem wystąpić z kolejną skargą o wznowienie postępowania. Inicjując postępowanie o wznowienie w 2008 r., skarżąca uzyskała nowe rozstrzygnięcie o swych konstytucyjnych prawach i wolnościach (tj. postanowienie SN 23 października 2008 r., sygn. akt V CO 28/08). W konsekwencji postanowienie TK o sygn. Ts 116/06 nie zamknęło skarżącej drogi do wniesienia niniejszej skargi konstytucyjnej. Zaskarżono nią bowiem przepis stanowiący podstawę nowego ostatecznego orzeczenia, które wydano w procedurze zainicjowanej nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia. Postanowienia SN o sygn. akt V CO 16/05 oraz V CO 28/08, chociaż wydane wskutek wniesienia skargi o wznowienie postępowania przez ten sam podmiot od tego samego orzeczenia (tj. postanowienia SN z 10 czerwca 1999 r. o sygn. III CKN 378/99), dotyczą różnych zagadnień i zostały wydane na różnych podstawach prawnych (por. niżej punkt 3.5).

3.3. W 2008 r., powołując się na postanowienie z 17 kwietnia 2007 r. (sygn. akt I PZ 5/07), skarżąca uznała, że znalazła się w nowej sytuacji prawnej i wniosła ponownie skargę o wznowienie postępowania, która została odrzucona przez SN postanowieniem o sygn. akt V CO 28/08. Należy tymczasem zwrócić uwagę, że postanowienie o sygn. akt I PZ 5/07 zostało wydane w sprawie między innymi stronami i nie dotyczyło tego samego stosunku prawnego co orzeczenie, przeciwko któremu została skierowana skarga o wznowienie postępowania. Ewentualna zbieżność norm, które miały wpływ na rozstrzygnięcia, nie jest równoznaczna z tożsamością stosunków prawnych łączących strony tych postępowań i poddanych ocenie sądu. Zważywszy na konkretny i uwarunkowany okolicznościami faktycznymi oraz prawnymi charakter wypowiedzi SN w sprawie o sygn. akt I PZ 5/07, nie sposób też potraktować jej jako rozstrzygającej o zaistnieniu podstawy wznowienia w sytuacji prawnej, w której znalazła się skarżąca. Przytoczone rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego miało charakter jednostkowy, związany ze stanem faktycznym sprawy z zakresu prawa pracy. Wystąpienie zaś w orzecznictwie sądowym, na tle różnych spraw, różnych interpretacji przepisów o wznowieniu postępowania cywilnego nie prowadzi per se do pozbawienia prawomocności jednych orzeczeń kosztem drugich. Ponadto należy zauważyć, że kształtowanie się różnych linii orzeczniczych oraz ich zmienność są zjawiskiem typowym dla rozwiniętego i złożonego systemu prawnego, naturalną konsekwencją dyskursywności oraz otwartości języka prawniczego. W orzecznictwie przyjmuje się, że nowa (tj. późniejsza względem orzeczenia zakwestionowanego skargą o wznowienie) interpretacja prawa dokonana przez Sąd Najwyższy nie stanowi okoliczności faktycznej lub środka dowodowego, który uzasadniałby wznowienie postępowania cywilnego (zob. odpowiednio na gruncie art. 403 § 2 k.p.c. - postanowienia SN z: 17 listopada 1998 r., sygn. akt II UKN 402/98, OSNP nr 24/1999, poz. 805; 29 stycznia 2008 r., sygn. akt IV CZ 2/08, niepubl. oraz 22 października 2009 r., sygn. akt I UZ 64/09, OSNP nr 13-14/2011, poz. 194; zob. aprobująco P. Grzegorczyk, Wznowienie postępowania cywilnego wskutek sprzeczności wykładni przyjętej przez sąd krajowy z wykładnią Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, „Radca Prawny” nr 5/2010, s. 73-77).

3.4. Wniesiona przez skarżącą w 2008 r. skarga o wznowienie postępowania została oparta na nieistniejącej podstawie wznowienia postępowania cywilnego, a mianowicie: zmianie linii orzeczniczej SN. W uzasadnieniu postanowienia o sygn. akt V CO 28/08 SN stwierdził, że „strona wskazuje na odmienne rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego wydane w sprawie V CO 16/05 oraz w sprawie I PZ 5/07. (…) [tymczasem] powstanie nieuniknionych czasem rozbieżności w interpretacji przepisów prawa, związane z dokonaniem odmiennej wykładni, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania w sprawie zakończonej prawomocnym rozstrzygnięciem sądu. Fakt wydania odmiennego rozstrzygnięcia w innej sprawie nie modyfikuje sytuacji prawnej strony w danej sprawie cywilnej. Należy zatem uznać, że odmienna ocena prawna poczyniona w innym postępowaniu nie stanowi podstawy wznowienia postępowania”. SN podtrzymał ugruntowany w orzecznictwie pogląd, że nawet sformułowanie podstawy wznowienia w sposób odpowiadający art. 401-404 k.p.c. nie oznacza oparcia skargi o wznowienie na ustawowej podstawie wznowienia, jeżeli z uzasadnienia wynika, że wskazana podstawa nie zachodzi. Samo powołanie się przez SN w części historycznej uzasadnienia postanowienia o sygn. akt V CO 28/08 na jedno z twierdzeń skarżącej, jakoby podstawą wznowienia miało być wydanie wyroku przez ETPC, nie oznacza automatycznie, że to art. 401 pkt 2 k.p.c. w zakresie wskazanym w petitum skargi konstytucyjnej miał wpływ na kształt ostatecznego orzeczenia i zadecydował o konkretnym rozstrzygnięciu o konstytucyjnych prawach i wolnościach skarżącej. Należy bowiem zwrócić uwagę, że w uzasadnieniu skargi o wznowienie postępowania z 16 lipca 2008 r. skarżąca twierdziła: „skoro Sąd Najwyższy [w postanowieniu o sygn. I PZ 5/07] uznał, że pomimo braku dosłownego wskazania w k.p.c. o wznawianiu postępowania sądowego po wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wyrok ten jest podstawą wznowienia postępowania, to mamy do czynienia z istotną zmianą okoliczności w postaci zmiany orzecznictwa SN co do interpretacji przepisu, a to z kolei tworzy nową sytuację prawną powódki dającą podstawy do ponownego wniosku o wznowienie postępowania sądowego”.

3.5. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że podstawą prawną postanowienia SN o sygn. akt V CO 28/08 był art. 410 § 1 w związku z art. 401 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim zamiana linii orzeczniczej SN nie stanowi per se okoliczności uzasadniającej wznowienie postępowania cywilnego. Wskazane w niniejszej sprawie jako ostateczne w rozumieniu art. 79 Konstytucji rozstrzygnięcie nie zapadło zatem na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości wznowienia postępowania po wyroku ETPC, w którym stwierdzono naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji. Wydanie orzeczenia jest niedopuszczalne, a postępowanie podlega umorzeniu (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).

4. Argumenty przemawiające za koniecznością umorzenia niniejszego postanowienia nie podważają aktualności poglądów sformułowanych w postanowieniu sygnalizacyjnym o sygn. S 5/09 (postanowienie z 7 sierpnia 2009 r., OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 121). Zdaniem obecnego składu Trybunału Konstytucyjnego, ustawowe uregulowanie wznowienia postępowania cywilnego jako jednego ze środków służących wykonaniu wyroku ETPC w rozumieniu art. 46 ust. 1 Konwencji jest konieczne ze względu na dyspozycję wynikającą z art. 9 Konstytucji. Umorzenie niniejszego postępowania nie zamyka też drogi na przyszłość do ewentualnej kontroli konstytucyjności odpowiednich przepisów procedury cywilnej w przedmiotowo istotnym zakresie.

Z uwagi na powyższe Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.