1. Sąd Rejonowy w Toruniu (dalej: sąd pytający) postanowieniem z 14 listopada 2014 r. (sygn. akt I Co 2531/14) wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 98 ust. 2 i art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2012 r., poz. 1376, ze zm.; dalej: prawo bankowe) są zgodne z art. 2, art. 20, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie, w jakim uprawniają bank do wystawiania bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika także w sytuacji, w której nie wystawił go uprzednio przeciwko zmarłemu dłużnikowi.

1.1. Wątpliwości sądu co do konstytucyjności wyżej wskazanych przepisów pojawiły się na tle następującego stanu faktycznego:

Bank złożył do Wydziału I Cywilnego Sądu Rejonowego w Toruniu wniosek o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, który wystawił przeciwko spadkobiercom osoby, z którą wcześniej dokonał czynności bankowej i która pierwotnie była jego dłużnikiem. Wnioskodawca uzasadniając ten wniosek wskazał, że spadkodawca był winny bankowi określone sumy pieniężne, lecz nie wykonał zobowiązania przed śmiercią. Wcześniej bankowego tytułu egzekucyjnego bank nie wystawił przeciwko osobie, z którą dokonał czynności bankowej, a która następnie zmarła, tj. przeciwko spadkodawcy w stosunku do osób, przeciw którym obecnie toczy się przed pytającym sądem postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu.

1.2. Sąd pytający podkreślił, że zgodnie z art. 96 ust. 1 w związku z art. 97 ust. 1 i art. 98 ust. 1 prawa bankowego bank może wystawić bankowy tytuł egzekucyjny przeciwko osobie, która bezpośrednio z nim dokonała czynności bankowej albo jest jego dłużnikiem z tytułu zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z czynności tego typu, a także przeciwko osobie trzeciej, jeżeli przejmie ona dług wynikający z czynności bankowej. Ponadto, sąd przytoczył art. 98 ust. 2 prawa bankowego mówiący, że jeżeli po dokonaniu czynności bankowej, obowiązek spełnienia świadczenia przeszedł na inne osoby w wyniku spadkobrania, podstawą egzekucji może być bankowy tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności nadaną przez sąd przeciwko spadkobiercom.

Zdaniem sądu pytającego prawidłowa wykładnia art. 98 ust. 2 prawa bankowego prowadzić powinna do wniosku, że bank może wystawić tytuł egzekucyjny przeciwko spadkobiercom dłużnika nie w każdej sytuacji, a jedynie wtedy, kiedy wcześniej powstał tytuł egzekucyjny przeciwko pierwszemu dłużnikowi, tj. spadkodawcy. Za przyjęciem, że niezbędne jest wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko dłużnikowi, a następnie – jeżeli on umrze nie spełniając świadczenia – dopuszczalne jest wystawienie tytułu egzekucyjnego także przeciwko jego spadkobiercom, przemawia – zdaniem sądu pytającego – brzmienie art. 98 ust. 2 prawa bankowego oraz potrzeba ścisłego rozumienia przepisów prawa bankowego, stanowiących lex specialis względem kodeksu postępowania cywilnego o tytułach egzekucyjnych, jak też fakt braku złożenia przez spadkobierców oświadczeń o poddaniu się egzekucji w uproszczonym trybie. Sąd pytający zauważył przy tym, że takie stanowisko przyjmował Sąd Najwyższy (np. w uchwale z 7 stycznia 2004 r., sygn. akt III CZP 98/03, OSNC nr 2/2005, poz. 27).

Następnie sąd pytający podkreślił, że w obecnym orzecznictwie sądów cywilnych dominuje jednak odmienna wykładnia powyższych przepisów, która została poparta uchwałą Sądu Najwyższego z 7 maja 2010 r. (sygn. akt III CZP 18/10, www.sn.pl/orzecznictwo). Przyjmuje się, że bank jest jednak uprawniony do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika i do żądania nadania mu klauzuli wykonalności niezależnie od wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkodawcy, tj. również w przypadkach, w których takiego tytułu nie wystawiono za życia osoby wymienionej w art. 97 ust. 1 prawa bankowego. Sąd pytający zakwestionował taką wykładnię prawa bankowego, przedstawiając własne argumenty, jak również głosy w doktrynie krytycznie oceniające interpretację przyjętą w uchwale SN z 7 maja 2010 r.

Sąd pytający podkreślił, że ta ostatnia wykładnia „obowiązuje (…) w judykaturze sądów powszechnych i, co za tym idzie, nadaje rzeczywistą treść obowiązującej normie prawnej”, oraz podał przykłady orzeczeń sądów powszechnych. Dodał, że próba przeciwstawienia się najwyższemu organowi sądowemu przez sąd rejonowy „jest z góry skazana na niepowodzenie już tylko z racji autorytetu Sądu Najwyższego”. Sąd pytający przyjął, że „[r]ozumienie przez Sąd Najwyższy przepisów prawa bankowego w przedstawiony powyżej sposób uzasadniania zaś zwrócenie się z pytaniem o ich zgodność z konstytucją”. Sąd pytający nie zgadza się więc z wykładnią przyjmowaną obecnie przez Sąd Najwyższy, ale stwierdza, że nie jest w stanie się jej przeciwstawić, stąd kieruje pytanie do Trybunału, kwestionując stan normatywny przyjmowany obecnie przez sądy na tle prawa bankowego.

1.3. Sąd pytający, ustosunkowując się generalnie do przewidzianego w prawie bankowym rozwiązania dającego bankom możliwość prowadzenia egzekucji na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego, zauważył, że „nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu jest czystą formalnością”. Przy jej nadawaniu badane jest tylko poddanie się przez dłużnika egzekucji oraz czy roszczenie objęte tytułem wynika z czynności bankowej dokonanej bezpośrednio z bankiem, ewentualnie też dziedziczenie. Nie jest natomiast badane samo istnienie i wymagalność roszczeń wymienionych w tytule, ani przyjęta w nich wysokość roszczeń względem klienta banku.

Sąd pytający podkreślił, że uprzywilejowanie banku polega na braku konieczności dochodzenia spornych roszczeń na drodze postępowania sądowego, w tym sporządzenia pozwu, opłacenia go, gromadzenia i przedstawienia dowodów oraz konieczności skonfrontowania swoich racji w sporze z przeciwnikiem. Inne podmioty prawa cywilnego muszą te czynności dokonać, żeby skorzystać z przymusu państwowego dla realizacji przysługujących im wierzytelności. Przede wszystkim jednak bank zwolniony jest z konieczności skonfrontowania swoich racji w sporze z przeciwnikiem przed sądem. Sąd pytający zauważył też, że w cywilnym postępowaniu rozpoznawczym sąd może oceniać zasadność zgłoszonych roszczeń z punktu widzenia prawa materialnego (np. może nie zaakceptować uznania powództwa, jeżeli jest sprzeczne z prawem, zmierza do obejścia prawa albo jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego), jak też ocenia zgłoszone roszczenia z punktu widzenia reguł ogólnych prawa cywilnego (np. nadużycia prawa). Roszczenia banku, który wystawił bankowy tytuł egzekucyjny, nie są natomiast poddawane tego typu weryfikacji, ponieważ taki tytuł, będący oświadczeniem wiedzy banku, zastępuje orzeczenie sądowe. Bank uzyskuje tytuł wykonawczy i może wszcząć egzekucję szybko w porównaniu do sytuacji, w której następuje rozpoznanie sprawy w procesie sądowym. Sąd pytający zauważył też, że ciężar prowadzenia sporu zostaje przeniesiony na klienta banku, który dla zakwestionowania roszczeń banku musi wystąpić przeciwko bankowi z powództwem przeciwegzekucyjnym, i to w momencie, w którym bank prowadzi przeciwko niemu egzekucję (i np. wystąpiło zajęcie majątku). Sąd pytający zauważył też, że w obecnym stanie prawnym żaden podmiot, nawet Skarb Państwa, nie ma podobnych uprawnień, jakie mają banki, co prowadzi w praktyce do przerzucenia konieczności prowadzenia sporu sądowego na przeciwnika procesowego.

W dalszej części uzasadnienia pytania, sąd pytający wrócił do uwag o charakterze generalnym i zauważył, że status prawny banku (przeważnie będącego spółką akcyjną, ewentualnie spółdzielnią) nie jest nadzwyczajny. Banki – jako przedsiębiorcy – działają celem osiągnięcia zysku, czyli podobnie jak inni uczestnicy obrotu gospodarczego. Sąd zauważył, że są jednak w obrocie podmiotami najbogatszymi i najsilniejszymi na rynku. Dodał również, że udzielanie kredytów i pożyczek to modelowe czynności prawa cywilnego, a istotą stosunku cywilnoprawnego jest równość stron.

1.4. Następnie sąd pytający zaakcentował specyfikę spraw, w których bankowy tytuł egzekucyjny wystawiany jest przeciwko spadkobiercom pierwotnego dłużnika. Sąd pytający podkreślił, że powyższe uprzywilejowanie banku jest szczególnie dotkliwe dla spadkobierców osób, które bank uznaje za dłużnika. Nie mają oni bowiem zwykle wiedzy o zobowiązaniach spadkodawcy, w tym ich wysokości, o których dowiadują się w praktyce przy okazji zajęcia komorniczego ich majątku. Sąd wyraził też stanowisko, że w takich sytuacjach uprawnienie banku do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego i przejście od razu na etap egzekucji, z pominięciem sądowej kontroli roszczenia, skutkuje pozbawieniem spadkobierców klienta banku ochrony. Sąd pytający podał przykład umowy z bankiem, która przewidywała, iż śmierć kredytobiorcy skutkuje postawieniem całej pozostającej do spłaty sumy kredytu w stan wymagalności, a jeden ze spadkobierców był małoletni.

W dalszej części uzasadnienia pytania, sąd pytający podkreślił też, że możliwość ochrony przeciwnika banku drogą powództwa przeciwegzekucyjnego jest dla przeciwnika banku, będącego spadkobiercą pierwotnego klienta, zabezpieczeniem w istocie iluzorycznym, a ponadto zostaje na niego przerzucony ciężar prowadzenia procesu i weryfikacji zasadności roszczeń banku. Trudno jest bowiem spadkobiercom m.in. zgromadzić dowody oraz przygotować pozew, który odpowiadać powinien warunkom formalnym, a ewentualnie postępowanie trwałoby w czasie, w którym bank prowadzi egzekucję z majątku spadkobiercy na podstawie wystawionego przeciwko niemu bankowego tytułu egzekucyjnego.

1.5. Zasygnalizowane wyżej ukształtowanie wzajemnych relacji między bankiem a spadkobiercami dłużnika, które wynika z przyjmowanej obecnie w orzecznictwie sądów interpretacji prawa bankowego, rodzi zdaniem pytającego sądu wątpliwość o zgodność z Konstytucją. Sąd uznał, że art. 98 ust. 2 i art. 96 ust. 1 prawa bankowego w zakresie, w jakim uprawniają bank do wystawiania bankowego tytułu egzekucyjnemu przeciwko spadkobiercom dłużnika także w sytuacji, w której nie został on wystawiony uprzednio przeciwko zmarłemu dłużnikowi, jest niezgodny z art. 2, art. 20, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji.

Sąd pytający wyraził po pierwsze wątpliwość, czy „w istocie przekazanie znacznego obszaru prawa cywilnego pod władztwo banków, skoro ich oświadczenia wiedzy mają moc orzeczeń sądowych”, w tym zwolnienie z konieczności prowadzenia postępowania cywilnego i przerzucenie ciężaru prowadzenia sporu, w tym dotyczącego zasadności roszczeń, jest zgodne z art. 2 Konstytucji, wyrażającym klauzulę demokratycznego państwa prawnego, które realizować ma zasadę sprawiedliwości społecznej. Uprzywilejowanie banku polega na zwolnieniu go z konieczności przeprowadzenia procesu cywilnego, w którym obowiązuje zasada równości stron w celu dochodzenia roszczeń i w konsekwencji wyłączenie sądowej oceny ich zasadności, przerzuceniu ciężaru prowadzenia sporu na spadkobiercę osoby, o której bank twierdzi, że jest jego dłużnikiem, oraz umożliwienie wdrożenia egzekucji – a zatem przymusu państwowego – na podstawie oświadczenia wiedzy banku.

Po drugie, sąd pytający wyraził pogląd, że rezygnacja z procesu cywilnego i wyposażenie banku w uprawnienia oddające istotę imperium państwa, kłóci się z art. 20 Konstytucji, zgodnie z którym podstawą ustroju jest społeczna gospodarka rynkowa. Przedsiębiorcy prowadzący działalność bankową, którzy są najsilniejszymi podmiotami w gospodarce kapitalistycznej, korzystają bowiem z uprzywilejowania, co odbywa się kosztem pozostałych uczestników obrotu, których prawo do ochrony sądowej zostaje tym samym uszczuplone.

Po trzecie, zdaniem sądu pytającego – sygnalizowane wyżej – uprzywilejowanie banków, polegające w szczególności na tym, że nie muszą one przeprowadzać procesu celem dochodzenia swoich roszczeń, narusza z dwóch względów art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji, stanowiący o równości wszystkich wobec prawa. Sąd podkreśla, że banki są znacznie bardziej uprzywilejowane niż inni przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą.

Ponadto, sąd zauważa, że kwestionowane unormowanie wzmacnia nierówność praw między bankiem a spadkobiercą, który nie dokonywał z bankiem czynności, a przerzucono na niego ciężar obrony przed egzekucją wszczętą na podstawie tytułu egzekucyjnego, który wyraża oświadczenie wiedzy banku. Klient banku nie ma podobnych uprawnień, aby w podobny sposób doprowadzić do wszczęcia egzekucji celem przymuszenia banku do realizowania zawartej z nim umowy, np. do wypłaty na rzecz spadkobiercy środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym przez spadkodawcę.

Po czwarte, w ocenie sądu pytającego uprzywilejowanie banku jest niezgodne z art. 64 ust. 2 Konstytucji, przewidującym, iż własność i prawa majątkowe podlegają równiej dla wszystkich ochronie, bowiem prawa majątkowe przeciwników banków podlegają mniejszej ochronie niż prawa banków.

Po piąte, sąd pytający wskazał wątpliwość, czy uprawnienia banku względem spadkobierców pierwotnego klienta są zgodne z art. 76 Konstytucji, który wyraża zasadę ochrony konsumentów przez władze publiczne. Zasygnalizowane wyżej unormowanie skutkuje natomiast tym, że konsument nie jest chroniony, co zasadniczo jest regułą w prawie cywilnym.

1.6. Sąd pytający zaprezentował na końcu stanowisko, że na rozstrzygnięcie przedmiotowej sprawy nie powinny mieć wpływu orzeczenia Trybunału z 16 maja 1995 r. (sygn. K 12/93, OTK w 1995 r., cz. I, poz. 14) i z 26 stycznia 2005 r. (sygn. P 10/04, OTK ZU nr 1/A/2005, poz. 7), w których uznano uprawnienie banków do wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych za zgodne z Konstytucją. Ocenie zgodności z Konstytucją podlegało bowiem w tych sprawach uprawnienie banków do wystawiania tytułów egzekucyjnych przeciw ich pierwotnym kontrahentom, a nie spadkobiercom tych ostatnich. Spadkobiercy pierwotnego dłużnika banku znajdują się natomiast w innej niż on sytuacji, co wyjaśniono w uzasadnieniu pytania. Zdaniem sądu pytającego, znaczenie dla odpowiedzi na pytanie mogą mieć też przekształcenia społeczno-gospodarcze, które zaszły w Polsce w ostatnich latach, a które mogą uzasadniać odmienną ocenę uprzywilejowania banków.

2. Prokurator Generalny w piśmie z 25 czerwca 2015 r. przedstawił stanowisko, że postępowanie powinno zostać umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

Prokurator Generalny wyraził opinię, że pytanie prawne w odniesieniu do art. 98 ust. 2 prawa bankowego nie spełnia przesłanki funkcjonalnej, ponieważ wyeliminowanie tego przepisu nie wpłynęłoby na sposób rozstrzygnięcia sprawy rozpoznawanej przez sąd pytający. Ponadto podkreślił, że podstawowe znaczenie ma wyrok Trybunału z 14 kwietnia 2015 r. (sygn. P 45/12; OTK ZU nr 4/A/2015, poz. 47), który eliminuje z porządku prawnego art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego, mające podstawowe znaczenie dla całej instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego. Przepisy te tracą moc obowiązującą 1 sierpnia 2016 r. Powoduje to, zdaniem Prokuratora Generalnego, że wydanie orzeczenia w niniejszym postępowaniu stało się zbędne.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Sąd pytający przedmiotem kontroli uczynił art. 96 ust. 1 i art. 98 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 128; dalej: prawo bankowe), które – zdaniem sądu pytającego – są podstawami dominującej obecnie w orzecznictwie interpretacji prawa bankowego, która umożliwia wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego oraz nadawanie mu klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom klienta banku (pierwotnego dłużnika) także w sytuacji, w której bank nie wystawił uprzednio takiego tytułu przeciwko pierwotnemu dłużnikowi (spadkodawcy).

Zgodnie z tymi przepisami:

„Art. 96. 1. Na podstawie ksiąg banków lub innych dokumentów związanych z dokonywaniem czynności bankowych banki mogą wystawiać bankowe tytuły egzekucyjne”.

„Art. 98. 2. Jeżeli po dokonaniu czynności bankowej, o której mowa w art. 97 ust. 1, obowiązek spełnienia świadczenia przeszedł na inne osoby w wyniku spadkobrania lub przekształcenia osoby prawnej albo gdy zachodzi potrzeba egzekucji z majątku wspólnego małżonków, podstawą egzekucji może być tytuł wykonawczy oparty na bankowym tytule egzekucyjnym zaopatrzonym w sądową klauzulę wykonalności nadaną przez sąd przeciwko tym osobom”.

2. W świetle art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał na posiedzeniu niejawnym umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.

Warunki przedstawienia Trybunałowi przez sąd pytania prawnego o zgodność ustawy z Konstytucją reguluje art. 193 Konstytucji oraz art. 32 ust. 3 ustawy o TK. Sąd może przedstawić takie pytanie, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Dla zadania pytania niezbędne jest wystąpienie przesłanki podmiotowej, przedmiotowej i funkcjonalnej.

Przesłanka podmiotowa została w niniejszej sprawie spełniona, bowiem z pytaniem zwrócił się do Trybunału sąd rozpoznający konkretną sprawę. W sprawie zaistniała też przesłanka przedmiotowa. Sąd pytający wskazał przepisy ustawy, które budzą jego wątpliwości konstytucyjne: art. 96 ust. 1 i art. 98 ust. 2 prawa bankowego, oraz określił wzorce kontroli na gruncie Konstytucji.

Wątpliwości wywołuje natomiast wystąpienie w niniejszej sprawie przesłanki funkcjonalnej, również koniecznej dla możliwości zadania pytania prawnego, a tym samym –udzielenia na nie odpowiedzi przez Trybunał. W świetle art. 32 ust. 3 ustawy o TK, kontrola konstytucyjności na skutek pytania prawnego dotyczyć może przepisów, których ocena ma wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem występującym z pytaniem prawnym. Dla dopuszczalności rozpoznania sprawy konieczne jest istnienie zależności między odpowiedzią na pytanie o konstytucyjność przepisu a rozstrzygnięciem sprawy, którą rozpoznaje sąd pytający.

Negatywnie na potrzebę orzekania w niniejszej sprawie oddziałuje też wyrok Trybunału z 14 kwietnia 2015 r. sygn. P 45/12 (Dz. U. poz. 559; OTK ZU nr 4/A/2015, poz. 47), który zapadł po sporządzeniu przez sąd pytający pytania w niniejszej sprawie. Trybunał w uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12, stwierdzającego niekonstytucyjność art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego, podkreślił, że jego skutkiem jest eliminacja z porządku prawnego przepisów, które mają fundamentalne znaczenie dla całej instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego, co przekreśla w istocie całą tę instytucję. Jeżeli w postępowaniu przed Trybunałem zachodzi tożsamość przedmiotu zaskarżenia z przedmiotem zaskarżenia w sprawie rozstrzygniętej wcześniej przez Trybunał, uprzednia negatywna ocena konstytucyjności określonego przepisu prawnego jest prawnie doniosła. Dla zapewnienia stabilizacji sytuacji powstałych w wyniku wcześniejszego orzeczenia dotyczącego tożsamego przedmiotu zaskarżenia i dla realizacji zasady ne bis in idem postępowanie zostaje wówczas umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.

3. Za umorzeniem postępowania w niniejszej sprawie w odniesieniu do kwestionowanych przepisów, tj. art. 96 ust. 1 i art. 98 ust. 2 prawa bankowego, przemawiają – referowane w dalszej części uzasadnienia – częściowo osobne powody dla każdego z tych przepisów (tj. wcześniejsze rozpoznanie przez Trybunał konstytucyjności art. 96 ust. 1 prawa bankowego oraz brak przesłanki funkcjonalnej dla oceny konstytucyjności art. 98 ust. 2 prawa bankowego), a częściowo powody dotyczące obu przepisów (tj. generalnie związane z uprzywilejowaniem banków, które polega na możliwości wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych). Trybunał zwraca przy tym już na wstępie uwagę, że umorzenie postępowania w niniejszej sprawie nie oznacza konieczności działania sądu pytającego w rozpoznawanej przezeń sprawie, które by polegało na nadaniu klauzuli bankowemu tytułowi egzekucyjnemu przeciwko spadkobiercy, tj. działania założonego w momencie zadawania pytania przez sąd pytający na wypadek uznania przez Trybunał kwestionowanych przepisów za zgodne z Konstytucją. Kwestia ta zostanie przedstawiona w końcowej części uzasadnienia.

4. W świetle uchwały Sądu Najwyższego z 7 maja 2010 r. (sygn. akt III CZP 18/10, www.sn.pl/orzecznictwo) – która została przez sąd pytający poddana dokładnej analizie, co zreferowano wyżej – bank jest uprawniony do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom pierwotnego dłużnika i takiemu tytułowi może zostać nadana sądowa klauzula wykonalności. W uzasadnieniu tej uchwały SN za podstawę prawną możliwości wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika (klienta) banku przyjął art. 96 ust. 2 prawa bankowego. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wskazał, że „[n]ie ma (…) przeszkód, żeby przeciwko spadkobiercom dłużnika (…), na podstawie art. 96 § 2 [prawa bankowego] mógł zostać wystawiony bankowy tytuł egzekucyjny”. Stwierdził też, że „podstawy wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciw spadkobiercom dłużnika banku nie może stanowić art. 98 ust. 2 [prawa bankowego]”. Rozstrzygnięcie przez Trybunał kwestii zgodności z Konstytucją art. 96 ust. 1 i art. 98 ust. 2 prawa bankowego, wskazanych jako przedmiot kontroli przez sąd pytający, nie miałoby więc wpływu na rozstrzygnięcie sprawy rozpoznawanej przez pytający sąd, skoro podstawą prawną wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom pierwotnego dłużnika jest art. 96 ust. 2 prawa bankowego. Tym samym w niniejszej sprawie nie występuje przesłanka funkcjonalna rozpoznania pytania prawnego, co uzasadnia umorzenie postępowania.

5. Zaprezentowane i uzasadnione przez pytający sąd wątpliwości, co do zgodności rozwiązań ustawowych z Konstytucją, dotyczą stanu normatywnego wynikającego z interpretacji przepisów prawa bankowego, która została przyjęta w uchwale SN o sygn. akt III CZP 18/10. Odmienna interpretacja art. 96 i art. 98 prawa bankowego, która mogłaby wynikać z brzmienia tych przepisów i którą uzasadnia pytający sąd, a także przyjmował Sąd Najwyższy przed uchwałą o sygn. akt III CZP 18/10 (np. w uchwale Sądu Najwyższego z 7 stycznia 2004 r., sygn. akt III CZP 98/03, www.sn.pl/orzecznictwo), oznaczałaby brak możliwości wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkodawcy, a co za tym idzie – powodowałaby, że w sprawie rozpoznawanej przez sąd pytający nie rodziłyby się konstytucyjne wątpliwości. Zgodnie z art. 183 ust. 1 Konstytucji nadzór nad działalnością sądów powszechnych w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy. Pytanie prawne do Trybunału nie może służyć rozstrzyganiu sporów interpretacyjnych między sądami powszechnymi a Sądem Najwyższym. Trybunał nie sprawuje nadzoru judykacyjnego nad sądami powszechnymi. Jednak referowane niżej orzeczenia Trybunału dotyczące bankowego tytułu egzekucyjnego, w tym z okresu po zadaniu pytania prawnego inicjującego niniejsze postępowanie, mogą mieć potencjalny wpływ na sposób stosowania art. 96 i art. 98 prawa bankowego odmienny niż ten, który prowadzi do skutków zakwestionowanych przez pytający sąd.

6. Wobec stwierdzonej wyrokiem o sygn. P 45/12 niekonstytucyjności art. 96 ust. 1 prawa bankowego niniejsze postępowanie w zakresie obejmującym ten przepis ulega ponadto umorzeniu ze względu na zbędność orzekania. Mocą tego wyroku art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego zostały uznane za niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Przepisy te tracą moc obowiązującą 1 sierpnia 2016 r.

Trybunał w uzasadnieniu tego wyroku podkreślił ogólnie, że jego skutkiem jest wyeliminowanie z porządku prawnego dwóch przepisów mających fundamentalne znaczenie dla całej instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego, co „przekreśla w istocie całą instytucję”. Wyjaśnił, że z perspektywy zasady równości, przewidzianej w art. 32 ust. 1 Konstytucji, zastrzeżenia wywołuje rozwiązanie, które faworyzuje jedną tylko kategorię wierzycieli (banki), dając im szczególne narzędzie egzekwowania wierzytelności, co sprawia, że inny wierzyciel, w konkurencji z bankiem do zaspokojenia swoich roszczeń z majątku tej samej osoby (dłużnika), jest praktycznie bez szans. Trybunał przyjął, że art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego nie spełniają warunków pozwalających na ich uznanie za zgodne z zasadą równości, ponieważ:

– różnicują one wierzycieli według arbitralnie dobranego kryterium, którym jest posiadanie statusu banku,

– w sposób nieproporcjonalny faworyzują banki względem innych wierzycieli, których ogół może dochodzić wierzytelności tylko na „zwykłej” drodze sądowej,

– nie znajdują uzasadnienia w innych wartościach, zasadach ani normach konstytucyjnych, które uzasadniałyby szczególnie korzystne traktowanie banków.

W uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12 podkreślono też, że nawet, jeśli w przeszłości bankowy tytuł egzekucyjny, jako szczególny instrument przyspieszonego i uproszczonego dochodzenia wierzytelności przez banki, wówczas głównie państwowe, miał jakieś uzasadnienie, to obecnie – wobec okrzepnięcia systemu gospodarczego państwa, ugruntowania zasad gospodarki rynkowej i prywatyzacji banków – jawnie łamie zasadę równości. Trybunał zauważył również, że część doktryny uzasadnia szczególne przywileje banków w zakresie uproszczonego egzekwowania ich wierzytelności tym, że banki są instytucjami zaufania publicznego. Jednocześnie stwierdził, że argument, iż banki są instytucjami zaufania publicznego nie ma podstaw prawnych, a oparty jest na faktach. Przywołał przy tym wyrok Trybunału z 15 marca 2011 r. (sygn. P 7/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 10), w którego uzasadnieniu zauważono, że charakter banków jako instytucji zaufania publicznego ma walor pozanormatywny i jest związany z samą istotą ich działania, gdyż, organizując obrót finansowy, mają one istotne znaczenie dla funkcjonowania całego systemu gospodarczego państwa oraz gwarantują bezpieczeństwo zdeponowanych w nich zasobów finansowych. Zaakcentował również, że taki charakter nie wynika z zaufania do banków jako takich, lecz z postrzegania ich jako instytucji pozostających pod specjalnym nadzorem państwa (zgodnie z prawem bankowym i ustawą z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym, Dz. U. z 2015 r. poz. 614, władze publiczne nadzorują zarówno sam proces tworzenia banków, jak i ich działalność) i zobowiązanych do prowadzenia rachunkowości według zasad specjalnych, określonych przez ministra właściwego do spraw finansów publicznych, po zasięgnięciu opinii Komisji Nadzoru Finansowego (art. 81 ust. 2 pkt 8 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 2013 r. poz. 330, ze zm.).

7. Trybunał odracza utratę mocy obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu najczęściej w sytuacji, w której jego natychmiastowa derogacja skutkowałaby wtórną niekonstytucyjnością. Kontrola konstytucyjności prawa nie może prowadzić do takiego stanu. Trybunał nie ma instrumentów prawnych, które by pozwalały zapobiec takiemu stanowi w razie natychmiastowej eliminacji zakwestionowanego przepisu z systemu prawnego. Takimi instrumentami dysponuje prawodawca, któremu, w razie odroczenia utraty mocy obowiązującej niekonstytucyjnych przepisów, Trybunał daje czas na dokonanie odpowiednich zmian w systemie prawa.

Odraczanie utraty mocy obowiązującej przez Trybunał jest wynikiem ważenia przezeń zasad konstytucyjnych. Trybunał przyjmując za punkt wyjścia zasadę, w myśl której niekonstytucyjny przepis powinien zostać natychmiast usunięty z system prawa, ustala, czy wzgląd na ochronę wolności lub praw konstytucyjnych osób, których sytuacja prawna jest ukształtowana przez niekonstytucyjny przepis, nie wymaga zastosowania klauzuli odraczającej. Niekiedy Trybunał ma na względzie również zasady konstytucyjne o wyłącznie przedmiotowym charakterze.

Co do zasady sąd ma obowiązek stosować niekonstytucyjny przepis w okresie odroczenia utraty jego mocy obowiązującej. Powinien jednak zbadać w konkretnej, rozpoznawanej przez niego sprawie, jaka jest doniosłość racji, które zostały wskazane przez Trybunał jako argumenty za czasowym pozostawieniem danego przepisu w systemie prawa. Jeżeli w sprawie rozstrzyganej przez sąd sytuacja prawna i faktyczna adresatów norm różni się od sytuacji, która wcześniej była podstawą wyroku Trybunału, w szczególności gdy podstawą rozstrzygnięcia sądu są również przepisy inne niż skontrolowane przez Trybunał, sąd powinien rozważyć, czy zakres zastosowania i normowania wszystkich tych przepisów nie wykracza poza klauzulę odraczającą, przyjętą w wyroku Trybunału. W takim przypadku sąd może nie być związany klauzulą odraczającą i nie zastosować przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją.

Z momentem ogłoszenia wyroku TK o sygn. P 45/12 w „Dzienniku Ustaw” nastąpiło wzruszenie domniemania konstytucyjności przepisów, które mają generalne znaczenie dla wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych. Orzeczenie Trybunału stwierdzające niezgodność przepisu prawa z Konstytucją niewątpliwie obala domniemanie konstytucyjności kontrolowanego przepisu, co stwarza nową jakościowo sytuację prawną, w której swoboda sądu w zakresie odmowy zastosowania tego przepisu jest większa niż w wypadku, gdy przepis korzysta z takiego domniemania (zob. A. Wróbel, „Odroczenie” przez Trybunał Konstytucyjny utraty mocy obowiązującej przepisu niezgodnego z Konstytucją. Zagadnienia wybrane, [w:] Ratio est anima legis. Księga jubileuszowa ku czci Profesora Janusza Trzcińskiego, red. J. Góral, Warszawa 2007, s. 110-111).

7.1. Dla interpretacji prawa bankowego, w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej art. 96 ust. 1 i 97 ust. 1 prawa bankowego, może mieć, w sprawach dotyczących spadkobierców pierwotnego dłużnika banku, znaczenie okoliczność, że przedmiot tych spraw (a tym samym – pojawiająca się w nich kwestia prawna) nie w pełni pokrywa się z przedmiotem sprawy o sygn. P 45/12, rozstrzygniętej wyrokiem TK z 14 kwietnia 2015 r. Wspólnym mianownikiem jest kwestia możliwości wystawiania bankowego tytułu egzekucyjnego oraz szybkiej egzekucji po nadaniu mu klauzuli wykonalności. W tym obszarze miarodajny jest wyrok TK o sygn. P 45/12, który przesądza o niezgodności z Konstytucją możliwości przyspieszonej egzekucji cywilnej roszczeń banku przeciwko drugiej stronie czynności bankowej (klientowi) i powyższe zasadnicze motywy tego rozstrzygnięcia. Wraz z wydaniem wyroku nastąpiło obalenie domniemania konstytucyjności przepisów prawa bankowego, które miały zasadnicze znaczenie dla istnienia uprzywilejowania banku. Natomiast specyfika niniejszej sprawy – wynikająca z wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego, jak też nadania mu klauzuli wykonalności, po raz pierwszy przeciwko spadkobiercom pierwotnego dłużnika banku – powoduje dodatkowo, że mniej doniosłe są argumenty za odroczeniem w czasie wejścia w życie wyroku przesądzającego o niekonstytucyjności zasadniczych przepisów dotyczących bankowego tytułu egzekucyjnego.

7.2. W uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12 Trybunał podkreślił, że okolicznością mogącą przemawiać za wyposażeniem banków w szczególne instrumenty prawne jest ich szczególna rola w gospodarce rynkowej oraz obowiązek dbania o bezpieczeństwo środków finansowych powierzonych przez deponentów, czemu sprzyja szybka procedura egzekucji długów na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego. Podzielając stanowisko o istotnym miejscu banków w gospodarce rynkowej, Trybunał podkreślił, że powinny one gwarantować pewność obrotu gospodarczego, a także występować jako reprezentanci deponentów oszczędności, w których interesie muszą dbać o odzyskiwanie długów (niespłacanych kredytów). Dodał, że w pewnym sensie są one pośrednikami między kredytodawcami a kredytobiorcami, bowiem udzielają kredytów ze zdeponowanych pieniędzy, a zatem dbałość o płynność finansową ma zasadnicze znaczenie również dla deponentów oszczędności. Trybunał przywołał przy tym swoje wcześniejsze stanowisko, mówiące że „Bankowy tytuł egzekucyjny ma służyć ochronie depozytów (…)” (wyrok z 11 lipca 2011 r., sygn. P 1/10, OTK ZU nr 6/A/2011, poz. 53). Ponadto Trybunał stwierdził, że podstawową formą dbałości banków o płynność finansową oraz o stan depozytów powinno być zachowanie rozwagi w udzielaniu kredytów, w tym ich dostosowaniu do sytuacji osobistej i majątkowej potencjalnych kredytobiorców, a także w ustanawianiu odpowiednich zabezpieczeń. Banki są podmiotami profesjonalnymi i powinny należycie zabezpieczyć zarówno interes własny, jak i interes deponentów oszczędności, czemu mogą służyć inne niż bankowy tytuł egzekucyjny instrumenty zabezpieczające (np. nakaz wydany na podstawie weksla). Postępowanie upominawcze lub nakazowe, w którym sąd wydaje nakaz, mimo ułatwień dla powoda (banku) jest jednak postępowaniem sądowym, w którym zachowane są podstawowe gwarancje ochrony praw pozwanego. Zmniejsza to nierównowagę między stronami umowy bankowej.

Z powyższych względów Trybunał w wyroku o sygn. P 45/12 odroczył utratę mocy obowiązującej art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego do dnia 1 sierpnia 2016 r., wykorzystując możliwość przewidzianą w art. 190 ust. 3 Konstytucji. Trybunał podkreślił, że stwierdzenie niezgodności art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego z Konstytucją ma doniosłe skutki nie tylko dla banków i ich klientów, ale też dla sądów i systemu prawnego. Przyjął, że utrata ich mocy obowiązującej z dniem publikacji wyroku w Dzienniku Ustaw byłaby niewskazana, ponieważ mogłaby wywołać wielorakie negatywne konsekwencje, w tym w postaci wtórnej niekonstytucyjności. Trybunał uznał za niezbędną interwencję ustawodawcy, który powinien przeprowadzić w tym zakresie odpowiednie analizy i wybrać rozwiązanie optymalnie ważące interesy wierzycieli (w tym banków), dłużników i państwa, którego sądy rozstrzygają sprawy sporne. W szczególności za konieczne uznał wydanie odpowiednich przepisów intertemporalnych, które uregulują sposób zakończenia spraw wszczętych na podstawie zakwestionowanych przepisów przed utratą ich mocy obowiązującej. Trybunał dodał, że przesunięcie w czasie utraty mocy obowiązującej ma ten skutek, że w okresie odroczenia przepisy te, mimo obalenia w stosunku do nich domniemania konstytucyjności, powinny być stosowane przez ich adresatów, w tym przez sądy (wskazując na wyroki TK z: 4 marca 2014 r., sygn. K 13/11, OTK ZU nr 3/A/2014, poz. 28 i 29 lipca 2014 r., sygn. P 49/13, OTK ZU nr 7/A/2014, poz. 79). Jednocześnie Trybunał podkreślił, że jest świadomy, iż posłużenie się taką techniką oznacza w praktyce stosowanie przepisu, co do którego oficjalnie stwierdzono, iż jest on niekonstytucyjny (zob. wyrok TK z 27 maja 2014 r., sygn. P 51/13, OTK ZU nr 5/A/2014, poz. 57).

7.3. W uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12 Trybunał dodał również, że m.in. przy stosowaniu przepisów o bankowym tytule egzekucyjnym uznanych za niekonstytucyjne w okresie odroczenia przez nie utraty mocy obowiązującej (jak i przy rozpatrywaniu ewentualnych spraw o wznowienie postępowań, a także w trakcie tworzenia przepisów intertemporalnych) „mieć na uwadze, w kontekście zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, że w następstwie niniejszego wyroku prywatnoprawne podmioty, jakimi są banki, utraciły istotne uprawnienie służące ochronie ich interesów oraz interesów deponentów”.

Trybunał również we wcześniejszych orzeczeniach stwierdzał, że decyzję o odroczeniu uzasadniać może potrzeba zapobieżenia sytuacji, w której natychmiastowa derogacja przepisu spowodowałaby naruszenie określonych norm, zasad i wartości konstytucyjnych, co z kolei prowadziłoby do wtórnej niekonstytucyjności o dotkliwych społecznie skutkach (zob. wyrok z 13 marca 2007 r., sygn. K 8/07, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 26).

7.4. Powyższe uwagi prowadzą do wniosku, że rozstrzygając sprawę o sygn. P 45/12 Trybunał pozostawił czasowo w systemie prawa art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego, ponieważ natychmiastowe ich wyeliminowane mogłoby spowodować stan wtórnej niekonstytucyjności, większej niż wywoływane przez te przepisy. Trybunał przyjął, że banki spełniają faktycznie pewne funkcje instytucji zaufania publicznego, a system bankowy jest koniecznym elementem społecznej gospodarki rynkowej. Banki dysponują depozytami klientów, np. wniesionymi przez nich lokatami pieniężnymi, i na zagwarantowanie bezpieczeństwa tych depozytów pozytywnie wpływa sprawny system egzekucji wierzytelności banku wynikających z czynności dokonywanych z klientami, w szczególności udzielanych im pożyczek i kredytów. Taka gwarancja bezpieczeństwa może być traktowana jako przejaw ochrony praw majątkowych w rozumieniu art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji, zgodnie z którym każdy ma prawo do własności i innych praw majątkowych, podlegających równej dla wszystkich ochronie prawnej. Powyższe uwarunkowania powinien wziąć pod uwagę ustawodawca określając relacje między bankiem a jego klientem będącym dłużnikiem. Z tych względów Trybunał w wyroku o sygn. P 45/12 uznał za potrzebne czasowe pozostawienie w systemie prawa powyższych przepisów prawa bankowego. Brak stosowania tych przepisów w okresie odroczenia, dopóki ustawodawca na nowo nie określi relacji między bankiem i klientem będącym dłużnikiem, mógłby prowadzić do naruszenia praw konstytucyjnych samych banków, jak i tych pozostałych klientów banku, którzy powierzyli mu depozyty. Dotychczasowe stosunki prawne były bowiem kształtowane przez banki i ich klientów przy założeniu, że istnieje instrument sprawnej egzekucji zaciągniętych przez klientów zobowiązań w postaci szybkiej egzekucji na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności. Natychmiastowa derogacja niekonstytucyjnych przepisów, które zbyt daleko ingerują w konstytucyjnie chronione prawa dłużników, nie może stwarzać sytuacji prawnej, w której naruszone byłyby z kolei konstytucyjnie chronione prawa innych stron czynności bankowych, które nie są dłużnikami banku (np. zagrożone byłoby odzyskanie wniesionych przez nich depozytów).

Powyższe uwarunkowania, które uzasadniły odroczenie w czasie utraty mocy obowiązującej wskazanych przepisów prawa bankowego, nie występują równie intensywnie w sytuacji, na tle której sąd zadał pytanie prawne w niniejszej sprawie. Pozycja spadkobierców oraz tryb wystawiania przeciwko nim bankowych tytułów egzekucyjnych i nadawania im klauzuli wykonalności wykazują bowiem szczególne cechy. Ponadto sytuacje wystawiania przedmiotowych tytułów przeciwko spadkobiercom stanowią jedynie część zbioru przypadków, w których banki korzystają ze swego uprzywilejowania polegającego na możliwości szybkiego wszczęcia egzekucji na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego.

7.5. Trybunał Konstytucyjny rozpoznając sprawę o sygn. P 45/12 umorzył postępowanie odnośnie do pozostałych (innych niż art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego) zaskarżonych w sprawie przepisów prawa bankowego, w tym art. 98 ust. 2 prawa bankowego. Ten ostatni przepis został również zaskarżony w niniejszej sprawie. Umorzenie w zakresie art. 98 ust. 1 i 2 prawa bankowego, Trybunał w wyroku o sygn. P 45/12 uzasadnił w szczególności tym, że w rozpatrywanym stanie faktycznym obowiązek spełnienia któregokolwiek ze świadczeń nie przeszedł na inne osoby w wyniku spadkobrania. Tym samym można przyjąć, że Trybunał nie badał w sprawie o sygn. P 45/12 dokładniej dodatkowych cech sytuacji, w której bankowy tytuł egzekucyjny zostałby wystawiony po raz pierwszy przeciwko spadkobiercy po śmierci osoby, będącej pierwotnym wierzycielem banku z racji dokonania z nim czynności bankowej. Do takiej sytuacji, z uwagi na występowanie w niej bankowego tytułu egzekucyjnego, odnosi się argumentacja przedstawiona w uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12, która mówi o niekonstytucyjności możliwości przyspieszonej egzekucji na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego. Na tle niniejszej sprawy pojawiają się jednak dodatkowe elementy prawne i faktyczne. Specyfikę wykazuje bowiem sytuacja wystawiania bankowego tytułu egzekucyjnego nie przeciwko pierwotnemu dłużnikowi banku, ale przeciwko spadkobiercy (w przeważającej liczbie przypadków – osobie fizycznej), który nie dokonywał z bankiem czynności prawnej i nie wyrażał zgodny na uprzywilejowanie banku, polegające na możliwości wystawienia przez niego bankowego tytułu egzekucyjnego.

Umorzenie w sprawie o sygn. P 45/12 postępowania w zakresie art. 96 ust. 2 prawa bankowego Trybunał uzasadnił tym, że przedmiotem postępowań, na tle których zostało zadane pytanie w tej sprawie, nie była zawartość wystawionych przez banki tytułów egzekucyjnych. W tych postępowaniach bankowe tytułu egzekucyjne zostały wystawione przeciwko klientom banku. Trybunał nie zajmował się art. 96 ust. 2 prawa bankowego rozumianym jako podstawa prawnej możliwości wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych przeciwko spadkodawcy, a jedynie jako przepis wyrażający – zgodnie z jego literalnym brzmieniem – zawartość bankowego tytułu egzekucyjnego. Trybunał w sprawie o sygn. P 45/12 nie oceniał dokładniej, istotnego dla niniejszego postępowania, znaczenia tego przepisu, które nadał mu Sąd Najwyższy w uchwale o sygn. akt III CZP 18/10. Interpretacja przedstawiona w tej uchwale została poddana krytycznej analizie przez sąd pytający przy okazji uzasadnienia pytania, jak również przez część doktryny (zob. J. Mojak, Bankowy tytuł egzekucyjny przeciwko spadkobiercom dłużnika – glosa – III CZP 18/10, „Monitor Prawniczy” nr 11/2011, s. 615-618). W ostatnich latach widoczna jest ogólna tendencja do zawężania drogą zmian prawa oraz ściślejszej interpretacji prawa bankowego możliwości wystawiania bankowego tytułu egzekucyjnego oraz ścisłego rozumienia w judykaturze przepisów prawa bankowego, które taką możliwość przewidują. Między innymi Sąd Najwyższy przyjął, że klauzula wykonalności może zostać nadana, jeżeli czynność bankowa, z której wynika dochodzone roszczenie, została wskazana w sposób umożliwiający jej jednoznaczne zindywidualizowanie i zakwalifikowanie jako czynności bankowej, a dotyczące tytułu przepisy prawa bankowego wymagają ścisłej wykładni (zob. uchwała z 19 marca 2010 r., sygn. akt III CZP 6/10, www.sn.pl/orzecznictwo). Sąd Najwyższy przyjął też, że w postępowaniu klauzulowym badane są nie tylko przesłanki określone w art. 7862 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101), ale również to, czy dokument przedłożony przez bank spełnia wynikające z przepisów prawa bankowego przesłanki ważności i skuteczności tytułu, a ponadto inne wymagania, które dotyczą każdego tytułu egzekucyjnego (zob. postanowienie z 20 listopada 2009 r., sygn. akt III CZP 90/09, www.sn.pl/orzecznictwo). Z tendencjami tymi częściowo w sprzeczności stoi stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego o sygn. akt III CZP 18/10.

7.6. Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 16 stycznia 2007 r. (sygn. U 5/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 3) podkreślił, że instytucja odroczenia wejścia w życie wyroku Trybunału stwarza możliwość złagodzenia skutków usunięcia z porządku prawnego przepisów uznanych za niezgodne z przepisami mającymi w hierarchii wyższą rangę. Takie negatywne skutki, które zostały zasygnalizowane wyżej, wystąpiłyby w razie braku odroczenia wejścia w życie wyroku w sprawie o sygn. P 45/12. Brak natomiast w podobnej skali negatywnych skutków przyjęcia niekonstytucyjności możliwości dochodzenia wierzytelności banku, które zostały odziedziczone przez spadkobierców osoby, która dokonała czynności bankowej. Tych ostatnich sytuacji jest w praktyce zdecydowanie mniej, a ponadto obejmują osoby, które nie wyrażały zgody na przyspieszoną egzekucję na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego (a niekiedy nawet nie były świadome obecnej kodeksowej konstrukcji przyjmowania spadku bez dobrodziejstwa inwentarza w braku innego oświadczenia).

Sytuacja spadkobierców nie jest też w pełni porównywalna z sytuacją osób, która była badana przez Trybunał w sprawie o sygn. K 8/09, rozstrzygniętej wyrokiem z 13 września 2011 r. (OTK ZU nr 7/A/2011, poz. 72). Trybunał uznał w nim za zgodny z Konstytucją art. 5 ust. 5 ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. o objęciu poręczeniami Skarbu Państwa spłaty niektórych kredytów mieszkaniowych (Dz. U. Nr 122, poz. 1310, ze zm.) w zakresie, w jakim nadaje bankowi prawo do wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych bez uzyskania pisemnego oświadczenia kredytobiorcy o poddaniu się egzekucji. Trybunał podkreślił, że takie rozwiązanie jest konsekwencją rozwiązań przyjmowanych we wcześniejszych przepisach regulujących czynności bankowe, ponieważ w czasie zawierania ze spółdzielniami mieszkaniowymi umów kredytowych (lata 1965-1992) nie istniał jeszcze obowiązek składania przez dłużników (spółdzielnie mieszkaniowe) pisemnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji. Jednocześnie w uzasadnieniu dodano, że stanowisko Trybunału w tej sprawie nie może być odnoszone do kwestii zgodności z Konstytucją innych rozwiązań ustawowych dotyczących nadawania klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu.

Trzeba brać przy tym pod uwagę, że w praktyce bankowe tytuły egzekucyjne wystawiane są przeciwko spadkobiercom będącym osobami fizycznymi, którzy w braku odmiennego oświadczenia przyjmują w obecnym stanie prawnym spadek bez dobrodziejstwa inwentarza i ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, a tym samym odpowiadają za długi też z własnego majątku, bez ograniczenia tylko do stanu czynnego spadku (wartości aktywów spadku). Negatywna ocena tego ostatniego rozwiązania (druk sejmowy nr 990/VII) doprowadziła ostatnio do przyjęcia zmian ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121, ze zm.; dalej: k.c.), które będą jednak miały znaczenie dla spadków otwartych od 18 października 2015 r. Zgodnie z art. 1015 § 2 k.c., w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 539), przyjęcie spadku następować będzie z dobrodziejstwem inwentarza, chyba że spadkobierca oświadczy inaczej.

7.7. Profesjonalizm prowadzenia działalności bankowej powoduje, że spadkobierca pozostający w relacji z bankiem z uwagi na odziedziczony dług znajduje się w niekorzystniej sytuacji nie tylko z uwagi na konsekwencje art. 96 – art. 98 prawa bankowego, ale też z powodów faktycznych. Trybunał w wyroku z 26 stycznia 2005 r. (sygn. P 10/04, OTK ZU nr 1/A/2005, poz. 7) stwierdził, że rzetelny sposób realizacji obowiązku informacyjnego dotyczącego czynności bankowej – tj. zakres i jakość udzielanych przy zawieraniu umowy informacji − mogą być traktowane jako swoiste skompensowanie uprzywilejowanej pozycji banków oraz stwarzają ich klientom minimalne warunki ochronne. W stanie faktycznym niniejszej sprawy trudno takie skompensowanie przyjmować, bowiem spadkobiercy nie dokonywali czynności bankowej i nie zostali dokładnie poinformowani o jej treści (a niekiedy nawet nie zdają sobie sprawy z odziedziczenia długu względem banku).

W dyskusji nad konstytucyjnością obecnego kształtu bankowego tytułu egzekucyjnego prezentowany był argument mówiący, że funkcjonowanie takiego tytułu – co może mieć miejsce po pisemnym oświadczeniu klienta banku o poddaniu się egzekucji w takim trybie – uzasadnia, podstawowa w prawie zobowiązań, reguła autonomii woli stron stosunku obligacyjnego. W niniejszej sprawie taki argument nie mógłby być nawet rozpatrywany, bowiem spadkobierca nie wyrażał zgody na zastosowanie przez bank kwestionowanego przyspieszonego trybu dochodzenia wierzytelności wynikającej z czynności bankowej dokonanej ze spadkodawcą.

Wartości przemawiające za odroczeniem w czasie utraty mocy obowiązującej art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego, w szczególności akcentujące, że tryb ograniczenia sądowego postępowania rozpoznawczego i szybkiej egzekucji cywilnej został wcześniej uzgodniony przez strony czynności bankowej oraz, że banki są elementami publicznego systemu finansowego państwa, który gwarantuje ochronę praw majątkowych deponentów składających pieniężny depozyt bankowy, są mniej doniosłe w sytuacji, w której bank wystawia bankowy tytuł egzekucyjny nie przeciwko dłużnikowi będącemu pierwotną stroną czynności bankowej, ale przeciwko spadkobiercy w stanie faktycznym, w którym tytuł taki nie został wystawiony przeciwko pierwotnemu dłużnikowi.

8. Umorzenie postępowania w niniejszej sprawie jest uzasadnione brakiem przesłanki funkcjonalnej możliwości rozpoznania pytania prawnego przez Trybunał Konstytucyjny. Możliwość wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercy pierwotnego dłużnika – za uchwałą SN o sygn. akt III CZP 18/10 – wynika z takiej wykładni art. 96 ust. 2 prawa bankowego, a tego przepisu nie obejmuje pytanie zadane w niniejszej sprawie. Stąd brak przesłanki funkcjonalnej zależności między odpowiedzią na zadane pytanie o konstytucyjność art. 98 ust. 2 i art. 96 ust. 1 prawa bankowego a rozstrzygnięciem sprawy, którą rozpoznaje sąd pytający. Ponadto art. 96 ust. 1 prawa bankowego był przedmiotem konstytucyjnej kontroli przez Trybunał w sprawie o sygn. P 45/12, rozpoznanej przez TK po sporządzeniu przez sąd pytający pytania w niniejszej sprawie. Trybunał w wyroku o sygn. P 45/12 orzekł niekonstytucyjność art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego, co w praktyce eliminuje z porządku prawnego instytucję bankowego tytułu egzekucyjnego. Na rozstrzygnięcie kwestii intertemporalnych, związanych z odroczeniem utraty mocy obowiązującej art. 96 ust. 1 prawa bankowego, może mieć wpływ, zreferowana wyżej, specyfika wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercy w sytuacji, w której tytuł taki nie został wcześniej wystawiony przeciwko spadkodawcy, zawierającemu umowę z bankiem. Sąd pytający może tę kwestię rozstrzygnąć samodzielnie, mając na względzie specyfikę pozycji prawnej spadkobiercy, argumentację przedstawioną w pytaniu, jak również negatywną ocenę bankowego tytułu egzekucyjnego w przedstawioną przez Trybunał w uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.