W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 25 lipca 2000 r. zarzucono art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) sprzeczność z art. 32 Konstytucji RP, statuującym zasadę równości wobec prawa. Naruszenie tej zasady, zdaniem skarżącego wyrażonym w piśmie uzupełniającym skargę konstytucyjną, wynika z wprowadzenia jako kryterium decydującego o przyznaniu świadczenia pieniężnego wywiezienia (deportacji) do pracy przymusowej z terytorium państwa polskiego w jego granicach sprzed 1 września 1939 r. na terytorium III Rzeszy i terenów przez nią okupowanych w okresie wojny w latach 1939-1945. Prowadzi to do sytuacji, w której za pracę przymusową wykonywaną na rzecz III Rzeszy w miejscu znajdującym się na terytorium państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939 r., nie przysługuje rekompensata, podczas gdy za taką samą pracę wykonywaną 40 km dalej na terenie należącym do III Rzeszy przed 1 września 1939 r. taka rekompensata by przysługiwała.

Postanowieniem z 26 września 2000 r. Trybunał Konstytucyjny nie nadał skardze konstytucyjnej dalszego biegu powołując się na przyjętą w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego tezę, zgodnie z którą naruszenie zasady równości bez wskazania prawa w zakresie którego równość ta została naruszona nie legitymuje do wniesienia skargi konstytucyjnej.

Na to postanowienie skarżący wniósł 9 października 2000 r. zażalenie, w którym ponownie wskazał na naruszenie zasady równości.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wprowadzona przez Konstytucję z 2 kwietnia 1997 r. do porządku prawnego skarga konstytucyjna jest instrumentem służącym ochronie naruszonych praw lub wolności konstytucyjnych. Z tych też względów wykładnia przesłanek skargi konstytucyjnej zawartych czy to bezpośrednio w art. 79 ust. 1 Konstytucji RP, czy to w art. 46 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym powinna być wykładnią zezwalającą na jak najszersze zastosowanie omawianej instytucji. W tym też świetle należy dokonywać wykładni sformułowania „prawa lub wolności konstytucyjne”, których to naruszenie legitymuje do wniesienia skargi konstytucyjnej, jako że wszelka wykładnia zawężająca tego zwrotu prowadzi do ograniczenia możliwości skorzystania z tego instrumentu ochrony praw lub wolności, jakim jest skarga konstytucyjna.

Zważyć przede wszystkim należy, że art. 32 Konstytucji gwarantuje „wszystkim” prawo do równego traktowania przez władze publiczne, co ustanawia także obowiązek równego traktowania przez ustawodawcę. Zasada równości odnosi się więc do tego samego kręgu podmiotów, które – z mocy art. 79 Konstytucji – są uprawnione do wnoszenia skarg konstytucyjnych, bo określenia „wszyscy” i „każdy” mają ten sam zakres znaczeniowy. Wprawdzie – na co zwrócono uwagę w zaskarżonym postanowieniu – równość należy postrzegać przede wszystkim jako zasadę odnoszącą się do całego systemu praw i wolności jednostki, ale nie można zapominać, że art. 32 ust. 1 mówi w sposób wyraźny o „prawie do równego traktowania”, a więc używa pojęć właściwych prawu podmiotowemu. Trybunał Konstytucyjny nie zaprzecza, że z reguły art. 32 jest stosowany niesamoistnie, bo na tle, czy w związku z konkretnymi prawami i wolnościami, do naruszenia których doszło w wyniku nierównego potraktowania podmiotów tych praw i wolności. W takim ujęciu art. 32 był już wielokrotnie stosowany jako jeden z wzorców kontrolnych przy orzekaniu o skargach konstytucyjnych (np. wyroki z: 17 października 2000 r., sygn. SK 5/99, OTK ZU nr 7/2000, s. 1219; 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99, OTK ZU nr 7/2000, s. 1275). Mogą jednak pojawić się sytuacje, w których nie da się wskazać żadnego szczegółowego prawa i wolności, dotkniętego przez zakwestionowaną regulację prawną, a zarazem wystąpi wątpliwość, czy sytuacja prawna adresatów tej regulacji została ukształtowana zgodnie z nakazem równego traktowania. Art. 32 odnosi się przecież do wszelkich dziedzin działania ustawodawcy, a nie tylko do regulowania materii związanych z poszczególnymi konstytucyjnymi prawami i wolnościami jednostki. W sytuacji więc, gdy zakwestionowana regulacja nie dotyka zarazem w sposób oczywisty żadnego z konkretnych praw czy wolności gwarantowanych konstytucyjnie, za dopuszczalne należy uznać oparcie skargi konstytucyjnej wyłącznie na zarzucie naruszenia „prawa do równego traktowania”, a więc art. 32 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny uważa, że taka właśnie sytuacja zachodzi w rozpatrywanej skardze. Świadczenie pieniężne przysługujące osobom deportowanym wykracza swoim charakterem poza ogólny model zabezpieczenia społecznego i nie do końca można je analizować na gruncie art. 67 Konstytucji. Nie ulega zaś wątpliwości, że można i należy je analizować z punktu widzenia dochowania nakazu równego traktowania tych wszelkich osób, które – spełniając kryterium „podobieństwa” – zaliczają się do tej samej klasy podmiotów. Z tego względu uznać należy, że oparcie skargi konstytucyjnej A. Czernka tylko i wyłącznie na zarzucie naruszenia zasady równości nie może wykluczać z góry dopuszczalności merytorycznego rozpoznania tej skargi.

W przedmiotowej sprawie skarżący powołując się na naruszenie zasady równości dowodzi, iż jest ono konsekwencją zastosowania zaskarżonego przepisu zawierającego kryterium prowadzące do różnego traktowania osób wykonujących pracę przymusową. Kryterium tym jest wykonywanie pracy przymusowej po przesiedleniu z terenów państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939 r. na tereny III Rzeszy i tereny przez nią okupowane. Prowadzi to do sytuacji, w których uzyskanie rekompensaty za wykonywaną pracę przymusową na rzecz III Rzeszy zależy od miejsca wykonywania tej pracy, mówiąc w uproszczeniu od tego, czy dany podmiot został przesiedlony poza terytorium państwa polskiego z 1 września 1939 r., czy przesiedlono go w granicach tegoż terytorium. Zważywszy na fakt, iż Trybunał Konstytucyjny na etapie rozpoznania wstępnego nie jest władny dokonywać oceny kryterium w oparciu, o które doszło do zróżnicowania sytuacji prawnej podmiotów podobnych, jako że stanowiłoby to orzekanie o konstytucyjności zaskarżonego przepisu, należy uznać, iż przesłanka skargi konstytucyjnej, którą stanowi wskazanie naruszonego prawa lub wolności została przez skarżącego spełniona.

Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny uwzględniając zażalenie skarżącego na postanowienie z 26 września 2000 r. przekazał skargę konstytucyjną Antoniego Czernka do merytorycznego rozpoznania.

W skardze z 25 lipca 2000 r. skarżący zarzuca art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) sprzeczność z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej, statuującym zasadę równości wobec prawa.

Zarządzeniem z 14 sierpnia 2000 r. Trybunał Konstytucyjny wezwał skarżącego do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej m.in. poprzez wskazanie, które z przysługujących skarżącemu praw lub wolności konstytucyjnych zostało naruszone, dokładne określenie sposobu naruszenia podmiotowych praw lub wolności skarżącego oraz określenie na czym polega niezgodność zakwestionowanej w skardze konstytucyjnej regulacji prawnej.

Pismem uzupełniającym z 24 sierpnia 2000 r. skarżący ponownie wskazał na naruszenie zawartych w art. 2 oraz art. 32 Konstytucji RP praw konstytucyjnych, wynikające ze zróżnicowania sytuacji prawnej podmiotów w zależności od miejsca wykonywania pracy przymusowej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP skarga konstytucyjna przysługuje wyłącznie osobie, której konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone. Wskazanie konstytucyjnego prawa lub wolności ma dwojakie znaczenie: z jednej strony aktualizuje interes prawny skarżącego w uzyskaniu od Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygnięcia o konstytucyjności ustawy lub innego aktu normatywnego zastosowanego wobec skarżącego (por. postanowienie z 17 lutego 1999 r., sygn. Ts 154/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 34). Z drugiej strony określenie, jakie prawa lub wolności konstytucyjne i w jaki sposób zostały naruszone jest jednym z elementów skargi konstytucyjnej art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Brak takiego wskazania stanowi brak formalny skargi uniemożliwiający jej dalsze rozpoznanie.

Skarżący wywodzi, iż wskutek wydania rozstrzygnięć, których podstawą był zaskarżony przepis doszło do naruszenia wynikającej z art. 32 Konstytucji zasady równości. Kwestia zasady równości jako prawa konstytucyjnego, którego ochrony można dochodzić na drodze skargi konstytucyjnej była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (por. postanowienia z: 17 lutego 1999 r., sygn. akt Ts 154/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 34; 27 kwietnia 1998 r., sygn. Ts 46/98, OTK ZU nr I(30)/1999, poz. 39; 30 listopada 1999 r., sygn. Ts 97/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 19). Zgodnie z nim naruszenie zasady równości nie może stanowić wyłącznej podstawy do wniesienia skargi konstytucyjnej, jako że jest to zasada ustrojowa, która samodzielnie nie stanowi źródła prawa lub wolności o charakterze podmiotowym. Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje swoje stanowisko wyrażone w jednym z pierwszych postanowień (postanowienie z 27 kwietnia 1998 r., sygn. Ts 46/98, OTK ZU nr I(30)/1999, poz. 39), iż „odwołanie się do naruszenia przez określoną regulacje zasady równości musi być poprzedzone wskazaniem, w zakresie jakiego konstytucyjnie chronionego prawa lub wolności przysługującego skarżącemu, równość ta powinna zostać zachowana”. Zważywszy na fakt, iż skarżący nie wskazał prawa konstytucyjnego w zakresie którego naruszona została zasada równości, należy stwierdzić, iż warunek naruszenia prawa lub wolności o charakterze konstytucyjnym legitymujący do wniesienia skargi konstytucyjnej nie został w niniejszej sprawie spełniony.

Biorąc powyższe pod uwagę Trybunał Konstytucyjny orzekł jak na wstępie.