Rada Miejska Inowrocławia wnioskiem z 4 marca 2005 r. zwróciła się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności: art. 90m ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 281, poz. 2781) z art. 16 ust. 2 i art. 165 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 4 ust. 2 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego; art. 90r ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 281, poz. 2781) w zakresie, w jakim nie przewiduje finansowania kosztów pomocy obsługi materialnej dla uczniów z dotacji celowej z budżetu państwa, z art. 167 ust. 1 i 4 Konstytucji oraz z art. 9 ust. 2 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego; art. 3 ust. 2, art. 5 i art. 7 ustawy z dnia 16 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 281, poz. 2781) z art. 2 Konstytucji.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 11 kwietnia 2005 r. wezwano wnioskodawcę do usunięcia, w terminie 7 dni od dnia doręczenia zarządzenia, braków formalnych wniosku, poprzez: wskazanie umocowanego przedstawiciela do reprezentowania Rady Miasta Inowrocławia przed Trybunałem Konstytucyjnym, powołanie przepisu prawa stwierdzającego, że kwestionowany akt normatywny dotyczy spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy, doręczenie jednej kopii wniosku oraz czterech kopii uchwały Rady Miasta Inowrocławia z 25 lutego 2005 r. (Nr XXIX/373/2005).

W piśmie z 18 kwietnia 2005 r. wnioskodawca odniósł się do stwierdzonych przez Trybunał Konstytucyjny braków formalnych.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Na podstawie art. 191 ust. 1 pkt 3 Konstytucji organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego mogą wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktów normatywnych (ich części) z aktami normatywnymi mającymi wyższą rangę w hierarchicznie zbudowanym systemie źródeł powszechnie obowiązującego prawa. Jednakże legitymacja tych podmiotów została – w porównaniu z uprawnieniami przysługującymi podmiotom wymienionym w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji – ograniczona przez ustrojodawcę w ten sposób, że przedmiotem wniosku mogą być tylko takie przepisy, które dotyczą spraw objętych „zakresem działania wnioskodawcy” (art. 191 ust. 2 Konstytucji).

Zakres działania samorządu terytorialnego wyznaczają przepisy Konstytucji i ustaw. Ponieważ jednostki samorządu terytorialnego należą do organów władzy publicznej, w pełni odnosi się do nich zasada legalizmu, wyrażona w art. 7 Konstytucji. Dlatego ocena, czy dana „sprawa” należy do zakresu działania jednostki samorządu terytorialnego, jako podmiotu legitymowanego do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o dokonanie abstrakcyjnej kontroli norm, musi odbywać się na podstawie Konstytucji i ustaw.

Legitymacja procesowa przewidziana dla jednostek samorządu terytorialnego doznaje – z mocy Konstytucji – dwojakiego rodzaju ograniczeń. Po pierwsze, z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego może wystąpić jedynie organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego, niezależnie od ustawowo – a w granicach upoważnienia ustawowego także i statutowo – określonej struktury organizacyjnej danej jednostki samorządu terytorialnego. Po drugie, przedmiot kontroli oraz powoływane wzorce kontroli muszą mieścić się w konstytucyjnie i ustawowo określonym katalogu spraw należących do zakresu działania samego organu stanowiącego tejże jednostki samorządu terytorialnego.

2. Na etapie wstępnego rozpoznania wniosku Rady Miasta Inowrocławia, Trybunał Konstytucyjny zbadał zarzuty w nim podniesione, w szczególności zaś odniósł się do twierdzenia, iż art. 3 ust. 2, art. 5 i art. 7 ustawy z dnia 16 grudnia 2004 r., o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 281, poz. 2781; dalej: ustawa zmieniająca ustawę o systemie oświaty) narusza zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasadę przyzwoitej legislacji, immanentnie związane z wyrażoną w art. 2 Konstytucji zasadą demokratycznego państwa prawnego.

Art. 7 zaskarżonej ustawy rozstrzyga, że ustawa wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2005 r. Tymczasem Dziennik Ustaw, w którym ogłoszono ustawę, nosi datę 29 grudnia 2004 r. Jest zatem oczywiste, że kwestionowana regulacja weszła w życie z naruszeniem zarówno art. 2 Konstytucji, jak i art. 4 ust. 1 zdania pierwszego ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. Nr 62, poz. 718 ze zm.; dalej: ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych), wprowadzającego zasadę co najmniej czternastodniowej vacatio legis.

W konsekwencji, wyznaczony przez art. 5 zaskarżonej ustawy, 3-miesięczny termin uchwalenia przez rady gmin regulaminów udzielania pomocy materialnej, rozpoczął swój bieg niezwłocznie (tzn. w dniu wejścia w życie ustawy), co, jak przyznaje wnioskodawca, zaskoczyło adresatów nowo nałożonego obowiązku. Jednocześnie uchwalenie regulaminów udzielania pomocy materialnej zostało uzależnione od wydania przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania rozporządzenia, określającego zarówno terminy przekazywania dotacji z budżetu państwa na dofinansowanie świadczeń pomocy materialnej o charakterze socjalnym, jak i sposobu ustalania jej wysokości (art. 90r ust. 3 kwestionowanej ustawy). Skoro powołane rozporządzenie nie weszło w życie w dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej ustawę o systemie oświaty, to tym samym rady gminy zobligowane do uchwalenia regulaminów udzielania pomocy materialnej, mimo iż bieg 3-miesięcznego terminu już się rozpoczął, nie mogły zrealizować obowiązku, określonego przez art. 5 tejże ustawy.

Biorąc pod uwagę charakter prawny postawionych wyżej zarzutów, Trybunał Konstytucyjny przypomina, że stwierdzona, na podstawie art. 2 Konstytucji, wadliwość przepisu końcowego pozbawia ustawę możliwości uzyskania mocy obowiązującej (w kontroli prewencyjnej) lub prowadzi do uchylenia takiego przepisu ze skutkiem dla całej ustawy (w kontroli represyjnej). Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego przedstawionym w wyroku z 3 października 2001 r. (K 27/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 209) w sytuacji wyeliminowania przepisu końcowego z tekstu ustawy „automatycznie wchodzi w grę (...) art. 4 ust. 1 zdanie pierwsze powołanej ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych, stanowiący, że akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia”.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zastosowanie powyższej reguły wobec art. 7 kwestionowanej ustawy wraz z rozstrzygnięciem, iż w jego miejsce wchodzi przepis wprowadzający czternastodniową vacatio legis, prowadziłoby do uznania, zgodnie z którym zarzuty sformułowane przez wnioskodawcę wobec art. 7 oraz art. 5 ustawy zmieniającej ustawę o systemie oświaty cechuje oczywista bezzasadność. Okoliczność ta uzasadnia odmowę nadania dalszego biegu wnioskowi Rady Miasta Inowrocławia w zakresie stwierdzenia zgodności art. 7 i art. 5 zaskarżonej ustawy z art. 2 Konstytucji.

3. Rada Miejska Inowrocławia dowodzi również, że art. 3 ust. 2 zaskarżonej ustawy narusza art. 2 Konstytucji. W myśl powołanego przepisu jego adresaci, tzn. uczniowie uprawnieni do ubiegania się o stypendium szkolne, mogą do 31 stycznia 2005 r. składać wnioski o przyznanie tego stypendium, na okres od 1 stycznia 2005 r. do 30 czerwca 2005 r.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, art. 3 ust. 2 zaskarżonej ustawy explicite stanowi, że wyłącznym adresatem objętej nim regulacji, są „uczniowie uprawnieni do ubiegania się o stypendium szkolne”. Skoro Rada Miejska Inowrocławia nie jest adresatem kwestionowanego przepisu, nie może tym samym wykazać, że ma interes prawny w zbadaniu jego konstytucyjności. Jako podmiot legitymowany szczególnie (art. 191 ust. 1 pkt 3 Konstytucji) ma prawo wnioskować o kontrolę jedynie takich aktów normatywnych, wobec których wykaże, że – zgodnie z art. 191 ust. 2 Konstytucji – dotyczą spraw objętych jej zakresem działania.

4. Trybunał Konstytucyjny podkreśla na koniec, że uchwalenie przez rady gmin regulaminu udzielania pomocy materialnej w terminie 3 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy (tzn. do 1 kwietnia 2005 r.), przy równoczesnej cenzurze czasowej, wyznaczonej na 31 stycznia 2005 r., dla składania wniosków o przyznanie stypendium na okres od 1 stycznia 2005 r. do 30 czerwca 2005 r., musiało uwzględniać „skuteczność” wniosków złożonych do 31 stycznia 2005 r., mimo nieuchwalenia przez rady gmin, do tego dnia, regulaminów udzielania uczniom pomocy materialnej.

Mając powyższe na względzie, Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.